Qazaq halqy ejelden keń baıtaq, ulan ǵaıyr atamekende kóshpelilik dástúrde ómir súrgen. Biraqta Reseı ımperııasyna qosylǵannan bastap bul dástúrdiń qaımaǵy buzyldy, oǵan sebep ozbyr otarshyldyq
Qazaq dalasyn jaǵalaı qorshaı salynǵan bekinister men shep-beldeýler Reseıdiń otarlaý saıasatynan júrgizetin tirek-pýnktterine aınaldy. Sol sebepti, olardy qazaqtardan qorǵaý sharasy qabyldandy. Iaǵnı, shep-beldeýlerdiń boıyna salynǵan bekinisterdiń mańyndaǵy qazaqtardy alysqa, qý medıen ólkege qýyp tastaý sııaqty sharalar júrgizildi. Bul ister jergilikti halyqpen sanaspaı, áskerı kúsh qoldaný arqyly qatygezdikpen iske asyp jatty.
Mysaly, 1742 jyly 19 qazanda Orynbor gýbernatory I.I. Neplıýev qazaqtardy Jaıyq ózeni mańynda kóship-qonýǵa tyıym salý týraly jarlyq shyǵarady. Onda mynadaı eskertýler jazylǵan: «Jarlyqta kórsetilgendeı barlyq qyrǵyz-qaısaq handaryna, sultandarǵa, starshyndar men barlyq halyqtarǵa jar salamyn, budan bylaı osy jarlyq alǵannan keıin qamal mańynda jáne Jaıyq ózeniniń arǵy betine kóship-qonýǵa tyıym salynady. Eger ol buzylatyn bolsa, onda qatań jaza qoldanylady».
Osyndaı soraqylyqtardyń saldarynan Orynbor beldeýi mańyndaǵy qazaqtar qatty kúızeliske ushyrap, kedeılendi. Bundaı kúıge túsken qazaqtarǵa otarlaýshylar orys poselkalardan qonys berip otyryqshylyqqa kóndirdi. Kóngenderge jeńildikter jasady.
Bulaı jasaýdyń máni – at jalynda erkin ósken qazaqty orystarmen qosyp qonystandyrý arqyly «orystandyrý» saıasatyn qarqyndy júrgizýge múmkindik týdyrý edi. Onymen qoımaı Orynbor beldeýin qorǵap turǵan orys-kazak atty jasaǵyna qazaqtardy tyqsyryp, orystarmen birge otyrýǵa májbúrleý isi tapsyryldy.
Osylaı qos ókpeden qysym kórgen qazaqtar beldeýden ótip, orystarmen birge otyryqshy turmys keshe bastady (Kolonızaııa Sıbırı v svıazı s obshım pereselencheskım voprosam. – SP-b., 1900. – Str. 84). Zertteýshi P. Mılıýkov: «Qazaqtar Jaıyq boıyndaǵy bekinis júıeleri mańynan birjola qýyp tastaldy. Ejelgi odaqtas: qazaq pen bashqurtty bir-birinen ajyratyp, alshaq ustaý úshin 1734-1744 jyldar aralyǵynda óte iri josparlar quryldy. Jospardy orys sheneýnikteri – Kırıllov, Tatıev jáne Neplıýevter iske asyrdy. Orynbor qalasy otarlaýdyń ortalyǵyna aınaldy» deıdi (Kolonızaııa Rossıı, 1895). 1756 jyly patsha jarlyǵymen Oral jaǵalaýlaryndaǵy eń shuraıly jerler men jaıylymdar Oral-Orynbor orys-kazak áskerleriniń jeri dep jarııalandy da, Elek pen Oral aýmaǵyna Novolepık jolaǵyn salyp, odan qazaqtardyń ótýine tıym saldy. Osylaı jaıylymynan aıyrylǵan qazaqtar qan qaqsady. Alda-jalda tyıym jolaǵyna qazaqtar ótip ketken jaǵdaıda jazalaýshy orys-kazak otrıadtary beıbit eldi ońdyrmaı oırandady.
Osyndaı keleńsiz oqıǵalar etek alyp jatqany jaıly Syrym Datulynyń patshaıym Ekaterınaǵa II jazǵan hatynda Oral bekinisiniń atamany Darykov esh sebepsiz qazaqtyń 225 shańyraǵyn ortasyna túsirip, 140 adamdy óltirip, 57 adamdy tutqynǵa alyp, mal-múlkin tonaǵany jaıly aıtady. 1752-1755 jyldary Eski Esil jáne Jańa Esil shebi boıynda jaılap-qystap júrgen qazaqtar shep boıynan ásker kúshimen qýyp shyǵaryldy. Otarlaý ıdeologııasyn qoldaýshy, astamshyl graf Nesselrodeniń patsha aǵzam Nıkolaı I-ge jazǵan qupııa hatynda: «Shepterdi ishkeri (qazaq dalasyna qaraı) jyljytýdaǵy úkimettiń maqsaty eginge jaramdy jerlerdi kóbirek qamtý... Ol úshin mundaı jerlerdi kóship-qonyp júrgen qazaqtardan tazartý qajeti týyndaıdy», – dep málimdegen (E. Bekmahanov. Qazaqstan HIH ǵasyrdyń 20-40 jyldarynda. – Almaty: Sanat, 1994. 35-b).
Sol sııaqty Azııa departamentiniń dırektory K.K. Rodofınıkın: «Shep mańyndaǵy qazaqtar qystaýlarynan qýylyp, kólderden tuz alýlaryna tyıym salynyp, olarǵa neshe túrli qysym jasalýda», – deıdi (E.Bekmahanov. Qazaqstan HIH ǵasyrdyń 20-40 jyldarynda. – Almaty: Sanat, 1994 . 36-b).1765 jyly Sibir shekara shebiniń komandashysy I.Shprınger Ertistiń boıynan 10 shaqyrym jerge qazaqtardy jolatpaý jaıly buıryq berdi. Sol sııaqty, áskerı bekinisterden qazaqtar 30 shaqyrym alys júrý tıis boldy. Bir jaǵynan bashqurtty aıdap salyp, ekinshi jaǵynan oırattardy qazaqqa qaraı tyqsyrǵan patshalyq Reseıdiń jalmaýyz saıasatyna, úshinshi jaqtan týǵan jerinen yǵystyrylǵan qazaqtar es jııa almaı qaldy.
HVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda 1765 jyly general-porýchık Shprınger Ertisti boılaı qonystaǵan bekinis bastyqtaryna kóshpendilerdi (qazaqtardy) shep syzyǵynyń boıyna 10 shaqyrym jaqyndatpaýǵa buıryq berdi. Bul úkim arada 74 jyl ótken soń, ıaǵnı, 1839 jyly topograf Kokoýlın Batys Sibir general-gýbernatory knıaz Gorchakovtyń tapsyrmasymen Ertis jáne basqa ózenderdiń boıyn geodezııalyq sýretke túsirýdi aıaqtaǵan soń ǵana kúshin joıdy.
Beken QAIRATULY, zertteýshi jýrnalıst,
QR mádenıet qaıratkeri.
"history".kz
