تەولينگۆيستيكا (گرەكشە theos – قۇداي، لاتىنشا lingua – ءتىل) – قازاق ءتىل بىلىمىندە ءتىل مەن ءدىن سالالارىن ۇشتاستىرا زەرتتەيتىن جاڭا ءارى ەندى قاراستىرىلىپ جاتقان باعىتتاردىڭ ءبىرى. تەولينگۆيستيكانىڭ دەربەس عىلىمي باعىت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا ي.ۆ.بۋگاەۆا، ا.ك.گادومسكي، ۆ.ي.پوستوۆالوۆا سياقتى عالىمداردىڭ ءبىرشاما ۇلەس قوسقانى بەلگىلى. تەولينگۆيستيكا تەرمينىنىڭ ەڭ العاش رەت 1976 جىلى لينگۆيستيكالىق ەڭبەكتەردە قولدانىلعانى ايتىلادى. ن.ن.گلۋبوكوۆسكي ءوزىنىڭ «گرەچەسكي يازىك نوۆوگو زاۆەتا ۆ سۆەتە سوۆرەمەننوگو يازىكوزنانيا» (1915) اتتى ەڭبەگىندە تەولوگتار مەن ءتىل ماماندارىنىڭ بىرلەسە جۇمىس ىستەۋ قاجەتتىگىن بىلاي دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن: «ۆ چاستنوستي، نوۆوزاۆەتنىي يازىك سلۋجيت دليا ناس ياركيم سۆيدەتەلەم يسكليۋچيتەلنوي ەپوحي، زنامەناتەلنوي سكولكو ۆ رەليگيوزنوم، ستولكو ي ۆ يازىكوۆوم وتنوشەني، كوگدا وبششەنارودنايا گرەچەسكايا رەچ، ستانوۆياس ورۋديەم راسپروسترانەنيا بلاگوۆەستيا حريستوۆا، دەلاەتسيا ليتەراتۋرنو-پراۆوسپوسوبنويۋ، زاكرەپلياەتسيا ۆ اۆتوريتەتنوم پيسمەننوم سلوۆە ي ناچيناەت نوۆوە ليتەراتۋرنوە تۆورچەستۆو، كوتوروە ۆو ۆسەم سۆوەم تەچەني وتسىلاەت ك سۆوەمۋ يسحودۋ ي ترەبۋەت ۆسەتسەلوگو پوزنانيا ەگو. پو ۆسەم ەتيم پريچينام يزۋچەنيە گرەچەسكوگو بيبلەيسكوگو يازىكا دولجنو بىت نەوتلوجنويۋ ي پلودوتۆورنويۋ ناۋچنويۋ زاداچەي ي دليا بوگوسلوۆوۆ، ي دليا فيلولوگوۆ ۆ راۆنوي ستەپەني ي پري درۋجنوم ۆزايمنوم سوترۋدنيچەستۆە، چۋجدوم پەچالنو گوسپودستۆۋيۋششەگو رازەدينەنيا» [1]. 1981 جىلى تەولينگۆيستيكا تەرمينىن بەلگيالىق ءتىلشى-عالىم جان-پەرا ۆان نوپپەن قولدانادى (Noppen J.P. van (ed.), Theolinguistics, (Studiereeks Tijdschrift Vrije Universiteit Brussel. Brussel, N.S.8, 1981). ي.ۆ.بۋگاەۆا بولسا «بلاگوداريا كەمبريدجسكوي يازىكوۆوي ەنتسيكلوپەدي د. كريستەلا تەرمين «تەولينگۆيستيكا» پولۋچيل وسوبۋيۋ پوپۋليارنوست [Crystal 1993]. ۆسكورە ا. ۆاگنەر يسپولزوۆال ەگو، ۆىستۋپيۆ ۆ 1999 گ. س دوكلادوم تەولينگۆيستيكا؟ – تەولينگۆيستيكا! (Theolinguistik? – Theolinguistik!) نا ەجەگودنوم 32-م لينگۆيستيچەسكوم كوللوكۆيۋمە، پروحوديۆشەم ۆ كاسسەلە. ون سراۆنيل ەتوت تەرمين س ۋجە ۋستوياۆشيميسيا ۆ لينگۆيستيكە تەرمينامي «سوتسيولينگۆيستيكا» ي «نەيرولينگۆيستيكا» ي وپرەدەليل پرەدمەت ي زاداچي تەولينگۆيستيكي [Wagner 1999]. ۆ 2008 گ. ۆ گەرماني ۆىشەل 1-ي توم سەري «Theolinguistik». نا سەگودنياشني دەن يزدانو يح ۋجە 5 ي وبرازوۆانا مەجدۋنارودنايا رابوچايا گرۋپپا پو تەولينگۆيستيكە» [2]، – دەيدى. ا.ك.گادومسكي تەولينگۆيستيكا تەرمينىنىڭ تومەندەگىدەي انىقتاماسىن بەرەدى:
ۆو-پەرۆىح، تەولينگۆيستيكا – ەتو ناۋكا سۆەتسكايا، ناۋكا نادناتسيونالنايا، ناۋكا نادكونفەسسيونالنايا، ناۋكا لينۆيستيچەسكايا.
ۆو-ۆتورىح، ونا دولجنا رازدەلياتسيا نا وبششۋيۋ ي چاستنۋيۋ تەولينۆيستيكۋ. چاستنايا تەولينۆيستيكا دولجنا يسسلەدوۆات پروياۆلەنيا كونكرەتنوي رەليگي يلي پروبلەمى ۆ يازىكە، وبششايا دولجنا زانيماتسيا ۋنيۆەرساليامي.
ۆو-ترەتيح، تەولينگۆيستيكا موجەت بىت تەورەتيچەسكوي ي پريكلادنوي.
ۆ-چەتۆەرتىح، تەولينگۆيستيكا موجەت بىت سينحروننوي ي دياحروننوي. سينحروننايا تەولينگۆيستيكا دولجنا يزۋچات پروتسەسسى، پرويسحودياششيە ۆ يازىكە ي وبششەستۆە ۆ ناستوياششي مومەنت، ابستراگيروۆاۆشيس ۆو ۆرەمەني، دياحروننايا – يزۋچەنيەم تەح پروتسەسسوۆ ي يزمەنەني، كوتورىە پرويزوشلي ۆ پروتسەسسە يستوريچەسكوگو رازۆيتيا.
ۆ-پياتىح، تەولينگۆيستيكا موجەت بىت يستوريكو-تيپولوگيچەسكوي. ەە تسەليۋ ياۆلياەتسيا يزۋچەنيەم تيپولوگي تەولينگۆيستيچەسكيح ياۆلەني ۆ يح يستوريچەسكوم رازۆيتي. تەولينگۆيستيكا موجەت بىت سراۆنيتەلنوي ي سوپوستاۆيتەلنوي. [3].
قر بعم عك احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ «لاتىنگرافيكالى جاڭا ۇلتتىق ءالىپبي نەگىزىندە قازاق جازۋىن جاڭعىرتۋدىڭ عىلىمي-لينگۆيستيكالىق بازاسىن ازىرلەۋ» جوباسىنىڭ 4.12 تارماعىنا سايكەس «كيريلل جانە لاتىن گرافيكالارىندا تەولينگۆيستيكالىق سوزدىك» جاسالدى (جاۋاپتى رەداكتورى: PhD جۇمابەك قۋانىش جۇمابەكۇلى، جاۋاپتى شىعارۋشى: ف.ع.ك. سەيتبەكوۆا اينۇر اتاشبەكقىزى، اۆتورلارى: ف.ع.ك. مۇحيتدينوۆ راشيد سراجۇلى، PhD جۇمابەك قۋانىش جۇمابەكۇلى، دوكتورانت سەيدامات اسەل قازبەكقىزى). سونىمەن قاتار اتالمىش سوزدىكتىڭ جاسالۋ بارىسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ف.ع.ك. فازىلجانوۆا انار مۇراتقىزى، ف.ع.د.، پروفەسسور ءۋالي نۇرگەلدى ماقاجانۇلى، ف.ع.د. گاركاۆەتس الەكساندر نيكولاەۆيچ، ف.ع.د.، پروفەسسور مانكەەۆا جامال ايتقاليقىزى جانە ت.ب. عالىمداردىڭ ۇسىنىستارىنىڭ قامتىلعانىن ايتا كەتكەن ءجون.
بۇل سوزدىكتە قازاق تىلىندەگى ءدىني ەڭبەكتەر مەن ادەبي شىعارمالاردا، سونداي-اق ءدىني سايتتارداعى ماتىندەردە قولدانىلعان تەك يسلام دىنىنە قاتىستى لەكسيكالىق بىرلىكتەر جيناقتالىپ، سوزتىزبەگە الىندى. سوزتىزبەگە الىنعان سوزدەردىڭ كيريلمەن قاتار لاتىنشا نۇسقاسى دا ۇسىنىلدى. سوزدىكتە 600-گە جۋىق ءسوز قامتىلدى. سوزدىك ماقالالارداعى اتاۋ سوزدەردىڭ (بىرنەشە ۆاريانتى بار ءسوزدىڭ ادەبي ۆاريانتى اتاۋ ءسوز رەتىندە الىندى) انىقتامالارى، تۇسىندىرمەلەرى، ەتيمولوگيالىق بەلگىسوزدەرى، دايەكتەمەلىك ماتەريالدارى ناق ءارى جۇيەلى بەرىلدى.
زەرتتەۋ نىسانىمىزعا الىنعان ءدىني سوزدەردىڭ باسىم بولىگى – جالپىحالىقتىق قولدانىستاعى ءدىني سوزدەر. سوزدىككە اۋىزاشار، ايان، كەبىن، كۇنا، پارىز، پەيىش، ساداقا، رۋح جانە ت.ب. قولدانىلۋ جيىلىگى جوعارى سوزدەر ەندى.
سوزدىكتە اتتەيستتىك يدەولوگيا كەڭىنەن ناسيحاتتالعان كەڭەس داۋىرىندە حالقىمىزدىڭ اكتيۆ سوزدىك قورىنان شىعىپ، لەكسيكالىق جۇيەنىڭ پەريفەرياسىنا جىلجىتىلعان جاماعات، ءجامي مەشىت، حارام، حالال سياقتى سوزدەر قامتىلدى. بۇلاردى قايتا ورالعان سوزدەر دەپ ايتۋعا بولادى.
سوزدىكتە ءزاتۋ يرق، زيممي، يرادا، يسناد، قاسۋا، مۋاززين، ميحراب، مۋباح، نيفاس، پامدات، فيرداۋس، فيترا سىندى ءدىني ديكۋرستاعى ءدىني سوزدەر دە ورىن الدى.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قوعامدىق-ساياسي جانە مادەني وزگەرىستەر ورىن الىپ، ءدىني لەكسەمالاردىڭ كەڭىنەن قولدانىلۋ ديناميكاسى ارتا باستادى. الايدا ءدىني ۇعىمدار مەن سوزدەردىڭ تار ماعىنادا قابىلدانۋى دا بايقالادى. مىسالى، كەيبىر ءتىل تۇتىنۋشىلار «جيھاد» ءسوزىن «باسقالارعا قارۋلى سوعىس جۇرگىزۋ» دەپ قانا تۇسىنەدى. «جيھاد» ءسوزىنىڭ كوزدەگەن ماقساتقا جەتۋ جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋ، قيىنشىلىقتارمەن كۇرەسۋ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى جەتىلدىرۋ، جاقسىلىقتى جايۋ دەگەن ماعىنالارىن دا ەسكەرگەن دۇرىس. سوزدىكتە وسىنداي قوعامنىڭ رۋحاني ءومىرىن بەلگىلەيتىن ءدىني سوزدەردى قالپىنا كەلتىرۋ دە كوزدەلگەن.
قورىتا ايتقاندا، «تەولينگۆيستيكالىق سوزدىك» العاش رەت جاسالىپ وتىر. جاقسى باستاما جالعاسۋىمەن باعالى. بۇل ەڭبەكتىڭ قوعامعا تيگىزەر پايداسى زور دەگەن سەنىمدەمىز.
پايدالانىلعان دەرەككوزدەر ءتىزىمى:
1) https://azbyka.ru/otechnik/Nikolaj_Glubokovskij/grecheskij-jazyk-novogo-zaveta-v-svete-sovremennogo-jazykoznanija/
2) بۋگاەۆا ي.ۆ. تەولينگۆيستيكا: تەولوگيا + لينگۆيستيكا؟ – موسكۆا: روسسيسكي گوسۋدارستۆەننىي اگرارنىي ۋنيۆەرسيتەت مسحا يم. ك. ا. تيميريازەۆا، 2015 جىل. 293 ب.
3) http://sn-philol.cfuv.ru/wp-content/uploads/2016/12/gadomskiy_12.pdf
قۋانىش جۇمابەكۇلى
«لينگۆيستيكا» ماماندىعى بويىنشا
فيلوسوفيا دوكتورى (PhD),
احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى
ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
