ماتەريالدا بەلگىلى تۇركولوگ-عالىم قارجاۋباي سارتقوجاۇلى قىتايدىڭ وردوس جازىعىنداعى تۇركى تايپالارىنىڭ قونىس اۋدارۋى، ولاردىڭ قىتايلانىپ كەتكەنى تۋرالى شىنايى باياندايدى.
شىعىس ازيادا امۋر وزەنى بار. سول امۋردىڭ بەر جاعىندا سيانبي دەگەن تاۋ بولعان. بۇل تاۋلى ولكەنى ەرتە كەزدەردەن تۇرىكتەر مەكەن ەتكەن. بىراق جەرى سۋىق، قاتال اۋا رايى بولعان. سىبىرگە جاقىن اۋماق. سول سيانبي تاۋىن مەكەن ەتكەن تۇرىكتەر اۋا رايىنىڭ قاتالدىعىنا وراي، قازىرگى قىتايدىڭ ىشكى موڭعوليا اۋماعىنداعى وردوس جازىعىنا قاراي قونىس اۋدارعان.
وردوس جازىعى ىشكى موڭعوليانىڭ استاناسى ءحوح ءحوتتان (كوك قالا) 150 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. قىتايلار ول جەردى «قت» قولتىعى دەيدى. سوندا قىس بولمايدى. جەرى جارتاستى ما دەپ ويلايتىنمىن. بىراق جارتاستى ەمەس. ۇلكەن-ۇلكەن تاۋ سياقتى ادىر-ادىر قۇم تاۋلار بولادى. تازا قۇم ەمەس، توپىراق سياقتى تاۋلار. جەرىندە بۇتالار كوپ وسكەن. جەرى شۇرايلى، جىلى بولىپ كەلەدى. بۇگىنگى كۇنى سول ايماق – ورتالىق قىتايدى كومىرمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان نەگىزگى ەكونوميكالىق اۋدان.
وردوستىڭ شۇرايلى جەرىنە جوعارىدا مەن ءسوز ەتىپ وتىرعان سيانبي تۇرىكتەرى ەرتە عاسىرلاردا كوشىپ كەلەدى. مەملەكەت قۇرادى. سول ۋاقىتتان قىتايلارمەن سوعىسىپ، بىردە جەڭىلىپ، بىردە جەڭىپ وتىرادى. سول عاسىردا سيانبي تۇرىكتەرىنىڭ سانى 10 مىڭ بولعان. ولار كوشپەلى ءومىردى تاستاپ، مالدارىن قۇرتىپ، كيىز ۇيلەرىن ورتەپ قىتايلانىپ، قىتاي داستۇرىنە ەنىپ كەتەدى. وعان تىكەلەي اسەر ەتكەن حاندارى بولاتىن. وسىلايشا سيانبي تۇرىكتەرى جەر ەمىپ، قىتايلانادى. بۇل ب.ز. 3-4 عاسىرلارى بولاتىن. سول ۋاقىتتا 10 مىڭ بولعان حالقىڭىز، بالكىم بۇگىن 100 ملن بولعان شىعار. كىم ءبىلسىن.
ەندىگى قىزىقتى ايتايىن، سول تۇرىكتەردىڭ ىشىندە بۇرىن مەن كەرەي، نايمان، مەركىت سياقتى قازاق تايپالارىنىڭ بار ەكەنىن بىلەتىنمىن. قوڭىراتتار، قياتتار دا بار. ەندى، بيىل سول ەلگە بارعانىمدا قاڭلى مەن ءۇيسىننىڭ بار ەكەنىن ءبىلدىم. بىزدەر وبلىس ورتالىقتارىنىڭ اۋداندارىن سايرام، سارىاعاش نەمەسە ارشالى اۋداندارى دەپ اتاساق. ىشكى موڭعولدار كادىمگىدەي كارتاسىنا موڭعول ارپىمەن كەرەي اۋدانى، نايمان اۋدانى، قوڭىرات اۋدانى، ءۇيسىن اۋدانى، قاڭلى اۋدانى دەپ جازىپ تاستاپتى. سوسىن مەن تاڭىرقاپ:
– ءۇي، سەندەردە قاڭلى مەن ۇيسىندەر بار ما؟
– بار.
– ءوي، وتىرىك ايتاسىڭدار! قالايشا ولار، بولۋعا ءتيىستى ەمەس قوي، – دەدىم.
سوسىن مەنى، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پرورەكتورى ۇيسىندەرگە ەرتىپ باردى. بارسام، كادىمگىدەي موڭعول شاپان كيگەن قومپيعان تازا موڭعول وتىر. مەن موڭعولشا جاقسى سويلەيمىن عوي، مەن موڭعولشا سويلەسەم الگىلەر تاڭعالىپ، تاڭىرقايدى.
– ءسىز قازاقستاننان كەلدىڭىز. قالايشا موڭعولشا جاقسى سويلەيسىز؟ – دەيدى. سوسىن مەن ايتام
– ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءتارتىبى قاتال. ەگەر سول ەلدىڭ ءتىلىن بىلمەسەن شەتەلگە شىعا المايسىڭ، سول ءۇشىن مەنى موڭعول تىلىنە دايىنداعان، – دەپ وزدەرىن قاتىردىم. وزىمشە ماقتاندىم ولارعا. قازاق تا جۇرگەن جەرىندە تۋعان ەلىنىڭ تۋىن كوتەرىپ ءجۇر دەمەي مە. الگى ۇيسىندەردىڭ تاڭعالعانى راس.
– نە دەگەن كۇشتى دايىندايدى، سىزدە اكتسەنت جوق. سوسىن دۋ-دۋ اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتىك. ولار اراعىن قۇيدى. ەتىن اسقان، ىرىمشىك، قۇرت-مايىن ازىرلەگەن. داستۇرلەرى قازاقتارعا كوپ ۇقساس ەكەن. سوسىن اڭگىمە بارىسىندا ولاردان سۇرادىم.
– نەگە سەندەر ۇيسىنسىڭدەر، قاشان كەلدىڭدەر؟ – دەپ.
– بىلمەيمىز، ايتەۋىر ءۇيسىنبىز، – دەيدى. سوسىن قاڭلىعا بارسام، ءبىز قاڭلىمىز دەيدى. ءتىپتى قاڭلى دەيتىن قالا دا بار ەكەن. سوندا مىنا ەكى حالىق ءبىر-بىرىمەن (تۇرىك پەن ىشكى موڭعول) كەرەمەت ارالاسقان. تاريحشى راشيد-اد-ديندە جازادى: «مىنانداي، مىنانداي تۇرىك تايپالارى بار. مىنانداي، مىنانداي موڭعول تايپالارى بار. تۇرىكتەر كۇشەيگەندە بۇلاردىڭ بارلىعى تۇرىك بولىپ كەتكەن. شىڭعىسحان زامانىندا موڭعولدار كۇشەيىپ، بۇلار موڭعولدىڭ قول استىنا كىرگەن» دەيدى. ەندى ءبىر ەرەكشەلىك، سول ەكى حالىق ءبىر-بىرىمەن شىڭعىسحان زامانىندا ەشقانداي اۋدارماسىز سويلەسىپ كەلگەن. بىراق بۇگىندە قىتايلانىپ كەتكەن سيانبي تۇرىكتەرى تۋرالى ءالى زەرتتەۋ جوقتىڭ قاسى.
"history".kz
