Taǵdyr oǵan bolysqan,
Tosqaýyldan qalqalap.
Aman kelgen soǵystan,
«Abaı jolyn» arqalap.
(Jýrnalıstik folklordan)
Ázaǵań – jetpis jyl boıy úzbeı kúndelik jazǵan qalamger. Bala kúninen óleń órdi. Bálkim, ónerge bir adamdaı talasy bar sheshesi Muhtardyń ónegesi shyǵar. Al ómirinde kúndelik jazam dep oılap kórmepti. Tipti onyń ne ekenin bilmeıdi de. Áskerge alynǵanǵa deıin-aq aınalasynda bolyp jatqan kúndelikti irili-usaqty oqıǵalardy tıip-qashyp qaǵazǵa túsirip qoıatyn ádet tapty. Ol dúnıeleriniń birli-jarym paraqtary ǵana saqtalǵan. Eń alǵashqy aı-kúnin kórsetken jazbasy 1940 jylǵy 27 maýsymnan bastalady. Sol kúni bylaı dep jazypty: «Tamaǵy toqtyq, jumysy joqtyq – azdyrar adam balasyn» degen Abaı sózi ras eken. Men qalada júrgende, anaý-mynaý usaq óleńder jaza berýshi em. Kolhozǵa kelgeli esh nársege moınym jar bermeıdi».
1941 jyly Almatyda áskerı daıyndyqta boldy. Alma aǵashtary jaıqalǵan ásem shahar. Tútinge tunshyǵyp kórmegen asqaq Alataý. Jol jıegindegi aryqtyń sýy syldyrap aǵady. Balanyń basyndaı almalar aǵashtyń butaǵyn jerge jetkenshe ıedi. Sabaǵynan úzilip, aryqtyń ishine aýnap túsken alma aǵynǵa ilesip, kóshe jaǵalap ketedi. Jasyl jelek jamylǵan astananyń osyndaı ádemi áseri oıǵa túıgenin jazǵyzbasqa qoımady. Sodan bastap, ne istep, ne qoıǵanyn qoıyn dápterine túrtip otyratyn boldy. Kún saıyn tirshiliktiń túıtkilderin qaǵazǵa qattaýdan jańylmady. Bul onyń buljymaıtyn daǵdysyna aınaldy. Ázilhan aǵanyń týra jetpis jylǵa sozylǵan kúndelik jazbasy, mine, osylaı bastaldy.
Ol osy qaladan soǵysqa attandy. Qyp-qyzyl maıdan. Kókten ot búrkip, oq borap tur. Búgin barsyń, erteń joqsyń. Aınalańda alapat shaıqas júrip jatqanda, baıtal túgili bas qaıǵy. Mundaıda birdeńe jazbaq túgili, óz pesheneńe ne jazylǵanyn bilmeı qınalasyń. Kúndiz-túni súırep júretin zeńbirekten bir eli ajyramaısyń. Sát saıyn qanǵa boıalyp, jan tapsyryp jatqan jaýyngerler. Sondaı kezde sizdiń ala qaǵazdyń betin aınaldyryp, birdeńe túrtip otyrýǵa múmkindigińiz bolar ma edi... Aıdyń-kúnniń amanynda bap tileıtin pendeniń qolynan kele qoımaıdy bul. Al jaýynger Nurshaıyqov kúndelik jazýdy sonda da tastamady. Soǵan ózi de tańǵalady. Bálkim, rýhtyń kúshtiligi shyǵar. Qyp-qyzyl órttiń ishinde jazý jazatyndaı kóńil-kúı qaıdan keledi deseńshi?!
Maıdanǵa attanar aldynda bastalǵan kúndelik osy qan-qasaptyń ishinde máńgilikke úzilip qalýy da múmkin edi. Kún saıyn talaıdyń ǵumyryn jalmap turǵan jahandyq soǵys. Ómir men ólimniń alapat arpalysy. Qańǵyǵan oq tıse, bári de ádire qalady. Sonyń bárin bile tura jaza berdi.
Bul ne degen jankeshtilik?! Netken qubylys?! Bir suhbat alǵanymyzda, osy taqilettes suraq qoıdyq. Ázaǵań sonda bylaı dedi: «Saǵan bir ǵajap nárse aıtaıyn. Men soǵysta ólem dep oılaǵan joqpyn. Ne qudiret ekenin ózim de bilmeımin. Al adamdardyń maıdanda ajal qushatynyn ózderi sezinetinin baıqadym». «Ony qalaı baıqadyńyz?», – deımiz taqymdap.
«Bilmeımin, áıteýir solaı kórindi. Birde jaý tankisi alǵy shepti buzyp ótti. Sony qurtýǵa meniń zeńbiregimdi jumsady. Jeti adambyz. Oq zý-zý etedi. Qaramaǵymda Ahmet Orazov degen tórtbaq deneli, iri jigit bar edi. Ol snarıad salatyn 30 kelilik jáshiktiń ekeýin, keıde úsheýin qınalmaı kóteretin. Sol Orazov mına jarylǵan kezde úrikken attyń shalynysqan aıaǵyn ornyna kóterip qoıa almaı, aıaq astynan abdyraǵany. Kúnde sıpap júrgen úırenshikti atynyń aıaǵy. Men osydan sekem aldym. Dóńge kóterilgenimizde, aldymyzdan shyǵa kelgen jaý at-matymyzben jaıpap jiberdi. Eń qaýipti tusta turǵan men ǵaıyptan taıyp, aman qaldym. Zeńbirektiń dońǵalaǵy opyrylyp tústi. Onyń ornyna meniń basym julynyp ketýi ábden múmkin edi. Ólgen degen osy eken dep oıladym. «Serjant, serjant», – degen daýys shyǵady. Soǵan qarap, tiri ekenimdi bildim. Jeteý edik, beseýi tabanda mert bolypty. Attar typyrlap, tuıaq serpip jatyr. Bir serigim keýdesinde jany bar, eki kózinen qan saýlap otyr. Áp-sátte jalǵyz qaldym. Qatty edim, qaısar edim. Sol joly jyladym».
Ázilhan Nurshaıyqovty maıdanda perishtesi budan keıin de talaı ret qaqty. Alla Taǵala oǵan oǵan únemi oqqaǵaryn ilestirdi de otyrdy. Birde Baımolda Qanapııanov degen zeńbirek kózdeýshisin tank tasasynan qaraýylǵa alǵan jaý snaıperi sulatyp túsiredi. Sol kezde oq keıipkerimizdiń mańdaıynan syzyp ótip, kózdeýshiniń qulaq shekesine tıedi. Qatar turǵan maıdandasy til tartpaı ketedi. Al taıap kelgen ajal Ázilhanǵa sheńgelin batyrmaı, tysqary qaldyrady. «Mine, osyndaı oqıǵalar meniń soǵysta ólmeıtinime sendirgendeı boldy. Bir qudiret alǵa jeteledi. Kúıreýiktik sezim atymen bolǵan joq. Kúndeligimdi jaza berdim», – deıdi Ázaǵań aǵynan jarylyp.
O bastan eńbekqor bolyp jaratyldy. Soǵysta da sharshap-shaldyqqan joq. Jigitter damyl alǵan sátte bul dereý jazýǵa otyrady. Maıdandastary: «Qyp-qyzyl qyrǵynnyń ishinde mynaý ne istep júr?», – dep edireıe qaraǵan joq. Qaıta olardyń erlik shejiresin qattap júrgen buǵan degen qadir-qurmeti alabóten boldy. Biri snarıad jáshiginen shaǵyn ústel qurastyryp beredi. Endi biri bólek-bólek qaǵazdy búktep tigip, dápter ázirleıdi. Qaǵaz degeniń óte tapshy. Qolyna ne tússe, soǵan jazdy. Keıde brıgada gazetterin shyǵarýshylar turaqty avtor retinde býma-býma qaǵaz berip jiberetin.
Maıdan dalasynda júrgende jazýshy bolam degen oı mıyna kelgen joq. Tek oq pen ottyń ortasynda birge shaıqasqan azamattardyń atyn aq qaǵazda qaldyrýdy jón sanady. Soǵystan 16 kúndelik alyp keldi. Sodan-aq qandy qyrǵynnyń ishinde júrip, qalaı eńbek etkenin bile berińiz.
Ázaǵań soǵystan tek 16 kúndelikpen ǵana qaıtqan joq. Ol maıdanǵa attanarda Almatynyń dúkeninen satyp alǵan Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» romanyn tórt jyl boıy jolqapshyǵyna salyp arqalap júrdi. Ár jaýynger qoldan-qolǵa túsirmeı oqyǵan soń julym-julymy shyqqan, oq dári ıisi sińgen kitapty elge jetkizip, uly jazýshynyń ózine tartý etkeni barshaǵa belgili. Al ot pen oqtyń ortasynan kelgen 16 kúndeliktiń jaıyn eldiń bári bile bermeıdi. Bul jazbalar árqaısysy otyz-otyz bes baspa tabaq bolatyn eki tomdy quraıdy. Kózi tirisinde «Áskerı kúndelik» degen atpen birinshi tomy ǵana «Óner» baspasynan jaryqqa shyqty. Ekinshi tom tap-tuınaqtaı bolyp ázirlengen kúıinde daıar tur.
Ázilhan Nurshaıyqovtyń maıdanda júrip, úzbeı kúndelik jazýy – ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń tarıhyndaǵy asa qyzyq qubylystyń biri. Ózi shaıqasqa kirgen kúnnen bastap, jeńis kúnine deıingi urys shejiresi túgel qattalǵan. Reseıdiń áıgili áskerı jýrnalısteriniń kúndelik jazbalary bolǵanyn bilemiz. Al qan maıdannyń ótinde jaıaý áskerdiń sońyn ala zeńbirek súıretip júrgen serjanttyń soǵys bitkenshe damylsyz kúndelik jazýy – tańqalarlyq oqıǵa.
Ajal tóbeńnen tónip turǵanda eseńgiremeı eńseni tiktep, maıdan shejiresin qaǵazǵa qattap otyrýǵa kimniń qulqy bolar?! Sóıtip, Ázaǵańnyń jankeshtiliginiń arqasynda tutas bir maıdannyń ár sátiniń aıy-kúnine deıin anyq tańbalanǵan dálme-dál jylnamasy qolymyzǵa tıdi.
Myj-myj bolǵan maıdan kúndelikteri ómirge degen asqan qushtarlyqpen jazylǵan. Jas serjanttyń oılarynyń bári jaýdy jeńip, beıbit kúnge tezirek jetsek eken degen aqjoltaı nıetpen órilgen. Endeshe, jıyrmanyń qyzýymen jazylǵan, soǵystyń jalyny sharpyǵan bul jazbalardyń jeńisti jaqyndata túskenine daý joq.
2011 jyl.
