قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە ەكولوگيا ماسەلەسى دابىل قاعارلىق كۇيدە ەكەنى بارشاعا ايان. اسىرەسە الماتى قالاسىنىڭ سەيسمولوگيالىق اپاتتى ايماق ەكەنىن ەستە ۇستاعان ءجون. سوعان وراي «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى تابيعي تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ جولىن ۇسىنىپ كەلە جاتقان قازاق ۇلتتىق قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى كەلىس جايلىبايمەن سۇقباتتاسىپ قايتتى.
– اڭگىمەنى الماتى قالاسىنىڭ ەكولوگيالىق جاي-كۇيىنەن باستاساق.
– قازىرگى كەزدە بيوسفەرادا ەكولوگيالىق جاعداي ناشارلاپ كەلە جاتىر. سەبەبى عىلىمي-تەحنيكالىق رەۆوليۋتسيانىڭ باستالعانىنا 250 جىل بولدى. تەحنيكا مەن تەحنولوگيا دامىپ، ناتيجەسىندە اۋاعا كوپ مولشەردە كومىرقىشقىل گازى، گاز قالدىقتارى، قورعاسىن، ازوت، كۇكىرت وكسيدتەر شىعارىلادى.
جوعارىداعى مالىمەتكە ساي، الماتى ەكولوگياسى دا جىدان جىلعا ناشارلاۋدا. جەل سوقپايدى. سونىڭ كەسىرىنەن جىلۋ ەلەكتر ستانتسياسى مەن كولىك قۇرالدارىنان شىققان ءتۇتىن الماتى قالاسىنىڭ ۇستىندە (بۇلت سەكىلدى – اۆت) تۇر. ازون قاباتىنان وتەتىن از مولشەردەگى ۋلتراكۇلگىن ساۋلەسىن قالانىڭ ۇستىندە تۇرعان ءتۇتىن مەن شاڭ-توزاڭ وزىنە ءسىڭىرىپ، قالعانىن كەرى قاراي عارىشقا جىبەرەدى. ناتيجەسىندە ۋلتراكۇلگىن ساۋلەسى جەرگە دەيىن جەتپەي، ءتۇرلى باكتەريالاردى جويا الماي قالادى. سەبەبى اۋاداعى ۆيرۋستار مەن باكتەريالاردى ۋلتراكۇلگىن ساۋلەسى عانا جويادى. سوندىقتان الماتى ەكولوگياسى تىشقان ءىنىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىنا ۇقساس دەۋگە نەگىز بار. تىشقاننىڭ ىنى 10-12 سم تەرەڭدىكتە ورنالاسادى. ىندە ءوزى كىرىپ-شىعاتىنداي تەسىك بار. كۇننەن شىققان ساۋلەلەر، سونىڭ ىشىندە ۋلتراكۇلگىن ساۋلەسى 10 سم توپىراق قاباتىنان وتپەيدى. ىندە وسىمدىك بولماعاننان وتتەگى شىعارىلمايدى. ول سىرتقى اۋادان ەنەدى. سوندىقتان ىندە وتتەگى ازداۋ، ال كومىرقىششقىل گازى كوپ بولادى. ءىشى ىلعال بولىپ، اۋا تەمپەرەاتۋراسى بىرقالىپتى ساقتالادى. ميكروورگانيزمدەردى جوياتىن ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەرى بولماعان سوڭ، ءىن ىشىندە ءتۇرلى ۆيرۋستاردىڭ ساقتالۋىنا قولايلى جاعداي تۋادى. مىنە، وسىنداي جەردە كۇن كەشكەن تىشقاندار مىڭداعان جىلدار بويى ۆيرۋسپەن اۋىرىپ، ولگەنى ءولىپ، امان قالعاندارىنىڭ ۆيرۋسقا قارسى يممۋنيتەتى كۇشەيدى. ۆيرۋسپەن اۋىرمايتىن بولدى. ولار ەندى ءتۇرلى ۆيرۋستاريەن اۋىرماسا دا، دەنەسىندە ۆيرۋس ساقتالادى. كوكتەمدە جەر بەتىنە شىققاندا ۆيرۋس كلەتكالارى بىرگە شىعادى.
– اۋانى تازارتۋدىڭ جولى بار شىعار؟
– قازىر الماتى قالاسىنىڭ كوپ جەرىندە قارا اعاش پەن كوكتەرەك ءوسىپ تۇر. قالادا ۆيرۋس پەن باكتەريالار بولماس ءۇشىن ەمەن، ارشا جانە جيدە اعاشتارىن ءوسىرۋ كەرەك. بۇل اعاشتار فيتونتسيدتەر مەن از مولشەردە اتومارلى وتتەگى شىعارىپ، ۆيرۋستار مەن باكتەريالاردى جويىپ وتىرادى. ياعني، ءبىز تىرشىلىك ەتەتىن جەردە از مولشەردە ۋلتراكۇلگىن ساۋلەسى مەن اتومارلى وتتەگىنىڭ بولۋى ادامدار مەن جان-جانۋارلار ءۇشىن اسا قولايلى.
الماتىدا 2 ملن-نان اسا ادام بار دەپ ەسەپتەسەك، ءار ادامعا شاققاندا 10 اعاشتان ەسەپتەگەندە 20 ملن ەمەن مەن ارشا ءوسىپ تۇرۋ كەرەك. مەن بۇل اعاشتاردى وسىرۋدىڭ ەڭ ارزان ءارى وڭاي جولىن ويلاپ تاۋىپ، ونى ناسيحاتتاپ جۇرگەنىمە 10 جىل بولدى. قازىرگى كەزدە اعاش ەگۋدى ۇيرەتكەن ستۋتەنتتەرىمنىڭ سانى 1000-نان استى.
بيىلعى وقۋ جىلىندا مەكتەپتە 2,6 ملن بالا مەكتەپتە وقيدى ەكەن. سولاردىڭ جارتسىسىنا جۋىعى، ياعني 5-11 سىنىپ وقۋشىلارى 5-10 اعاشان ەكسە، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 12 ملن ءتۇپ اعاش ەگۋگە بولادى. بۇل ازىرگە ارمان عانا.
– ارماندى جۇزەگە اسىرۋعا قانداي كەدەرگى بار؟
– ارقانى كەڭگە سالاتىن ادەت. الماتى وبلىسىنداعى كوپتەگەن مەكتەپتەرگە سەمينارلار وتكىزىپ، اعاش ەگۋدىڭ ءادىسىن كورسەتتىم. سولاردىڭ كوپشىلىگى شارۋانى جۇزەگە اسىرۋعا كەلگەندە جايباراقاتتىق تانىتادى. الداعى ۋاقىتتا ەڭبەكشىقازاق، قاراساي، جامبىل اۋداندارىندا تاعى دە سەمينار وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن.
– ەل اراسىندا جاۋىن-شاشىننىڭ ازايىپ كەتكەندىگى ءجيى ايتىلا باستادى. مۇنىڭ قاۋىپى قانداي؟
– قازاقستان اۋماعىنىڭ 60 پايىزى ءشول جانە شولەيتتى دالا. ەگەر ءبىز شۇعىل ارادا اعاش وسىرمەسەك، الداعى 45-50 جىلدا ەلىمىز قۋاڭشىلىققا ۇشىرايدى. ونىڭ الدىن الۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – ەمەن مەن ارشا اعاشتارىن ەگۋ. ولاردىڭ بويى 20-50 مەترگە دەيىن جەتىپ، تەڭىزدەن قانشا قاشىق بولسا دا، ماڭايىنا جاۋىن تارتادى.
كەيىنگى ءبىر-ەكى جىلدا بايقاعانىمىز: جازدىڭ كۇنى (شىلدە-تامىز ايلارىندا – ك.ج.) قىزىلوردا جاقتان بۇلت كەلەدى دە، الماتىعا جاۋماي، قىتايعا ءوتىپ كەتەدى. نەگە؟ سەبەبى قىتاي حۋانحە وزەنىنىڭ بويىنداعى جازىققا بيداي مەن سويا وسىرۋگە دايىندالىپ جاتىر. «ءاربىر ادام ءبىر اعاش ەگۋ كەرەك» دەگەن قاعيدا ۇستانعان ولار دابىرا قىلماي، ءۇن-ءتۇنسىز ىسكە كىرىسۋدە. بىزگە جاۋى ءتيىس جاڭبىردى شاقىرىپ، ءوز جەرىنە جاۋعىزىپ، سوزدەن ىسكە كوشكەن. ءبىز وسىلاردان ۇلگى الۋىمىز كەرەك. سوندىقتان جاۋىن-شاشىن ازايدى ەكەن دەپ قول قۋسىرىپ وتىرۋعا مۇلدەم بولمايدى.
- نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ ماڭايىنداعى ورمان ءوز جەمىسىن بەرە باستاپتى. جاۋىن-شاشىن كوبەيىپ، جەردىڭ ءونىم بەرۋ كورسەتكىشى ارتقان ەكەن. الماتىدا وسىنداي ورمان جاسايتىن جەر بار ما؟ قىزىلوردا جاقتان كەلەتىن بۇلتتى تۇسىندىرە كەتسەڭىز.
– مەن الماتى مەن «التىن وردا» بازارىنىڭ، قاسكەلەڭ مەن «التىن وردا» بازارىنىڭ اراسىن، الماتىنى قورشاپ ەگەتىن جوسپار جاسادىم. ونى جۇزەگە اسىرۋعا ءالى دە مۇمكىندىگىمىز بار. بۇل ءبىر جاعىنان جاۋىن شاقىرسا، ەكىنشى جاعىنان جەزقازعان جاق پەن وڭتۇستىك وبلىستاردان كەلەتىن ىستىققا توسقاۋىل بولادى.
قىزىلوردا وبلىسى 80 مىڭ گەكتاردار جەرگە كۇرىش وسىرەدى. وسىنشاما اۋماقتاعى سۋدان بۇلت پايدا بولىپ، الماتىنىڭ ۇستىمەن ءوتىپ، شەكارا اسىپ جاتىر. بۇل قاتارعا كاسپيدىڭ سۋىن دا قوسا كەتكەن ءجون.
– ءوزىمىز الماتىعا بەرىرەكتە كەلگەسىن بە، ماسا مەن شىبىن-شىركەيلەردى كوپ بايقاي بەرمەيمىز. بۇل جاقسى ما، جامان با؟
– قالا ىشىندەگى جاندىكتەردىڭ جويىلۋى جاقسى ەمەس. ولاردىڭ قىرىلىپ بارا جاتۋىنا سەپتىگىن تيگىزىپ وتىرعان – قالا ىشىندەگى قاپتاعان جارىقشامدار. جارىققا ءۇيىر كەلەتىن جاندىكتەر الگى جارىقشامدارعا سوعىلادى دا ومىرىمەن قوشتاسادى، نە ۇزاققا بارمايدى. جاندىكتەر ازايعان سوڭ قۇستار دا سيرەي باستايدى. دەمەك شىبىن-شىركەيدىڭ بولماۋىنان قورقۋ كەرەك. دەگەنمەن سوڭعى جىلدارى شىبىن-شىركەي كوبەيىپ كەتە جاتقانىن ايتا الامىن. بۇعان سەبەپ اۋانىڭ جىلىنۋى. ياعني قورشاعان ورتانىڭ تەمپەراتۋراسى نەعۇرلىم جىلى بولسا، سوعۇرلىم ماسا كوبەيەدى.
– الماتىدا كەيىنگى 20-25 جىلدا تاۋعا، تاۋدىڭ ماڭايىنان ءۇي سالۋ سانگە اينالعانى بەلگىلى. مۇنىڭ زيانى قانداي؟
– تابيعات تەپە-تەڭدىكتەن تۇرادى. تاۋ جاققا ءۇي سالۋ – جوعارىدا ايتىپ كەتكەندەي ءتۇتىندى كوبەيتۋ دەگەن ءسوز. بۇل ءتۇتىن اۋەلى وسىمدىكتەرگە، سوسىن جاندىكتەرگە، ودان قۇرت-قۇمىسقا مەن اڭ-قۇستارعا اسەر ەتەدى. وسى اسەرلەردىڭ ءبارى جيىلىپ، قالامىزداعى بارلىق ادامنىڭ تازا اۋادا ءومىر سۇرۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى. ەكولوگ مەلس ەلەۋسىزوۆتىڭ مالىمەتىنشە، الماتى قالاسىنداعى وتتەگىنىڭ مولشەرى 17 پايىزدىڭ شاماسىندا. ال عالىمدار اتموسفەراداعى وتتەگىنىڭ مولشەرى 20, 95 پايىزىن تۇراقتى دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان وسى ماسەلەنى قاتتى نازاردا ۇستاعان ءجون. بۇل بارلىق ادام ءۇشىن ويلاناتىن دۇنيە. تاۋدىڭ باسىنان ءۇي سالىپ قاجەت ەمەس. سەبەبى الماتى قالاسى سەيسمولوگيالىق اپاتتى ايماققا جاتاتىنى كوپشىلىككە ايان.
ەگەر وتتەگى مولشەرى 12 پايىزدان ءتۇسىپ كەتسە، اپپاتتى جاعداي تۋىنداۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا بارشا قازاقستاندىقتاردى اعاش ەگۋگە، ونىڭ ىشىندە ارشا، ەمەن جانە جيدە اعاشىن ەگۋگە شاقىرامىن.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن گۇلۆيرا اسقارقىزى
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
