Qazirgi kezde elimizde ekologııa máselesi dabyl qaǵarlyq kúıde ekeni barshaǵa aıan. Ásirese Almaty qalasynyń seısmologııalyq apatty aımaq ekenin este ustaǵan jón. Soǵan oraı «Adyrna» ulttyq portalynyń tilshisi tabıǵı tepe-teńdikti saqtaý jolyn usynyp kele jatqan Qazaq ulttyq Qyzdar pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń professory, bıologııa ǵylymdarynyń doktory Kelis Jaılybaımen suqbattasyp qaıtty.
– Áńgimeni Almaty qalasynyń ekologııalyq jaı-kúıinen bastasaq.
– Qazirgi kezde bıosferada ekologııalyq jaǵdaı nasharlap kele jatyr. Sebebi ǵylymı-tehnıkalyq revolıýııanyń bastalǵanyna 250 jyl boldy. Tehnıka men tehnologııa damyp, nátıjesinde aýaǵa kóp mólsherde kómirqyshqyl gazy, gaz qaldyqtary, qorǵasyn, azot, kúkirt oksıdter shyǵarylady.
Joǵarydaǵy málimetke saı, Almaty ekologııasy da jydan jylǵa nasharlaýda. Jel soqpaıdy. Sonyń kesirinen jylý elektr stanııasy men kólik quraldarynan shyqqan tútin Almaty qalasynyń ústinde (bult sekildi – avt) tur. Azon qabatynan ótetin az mólsherdegi ýltrakúlgin sáýlesin qalanyń ústinde turǵan tútin men shań-tozań ózine sińirip, qalǵanyn keri qaraı ǵaryshqa jiberedi. Nátıjesinde ýltrakúlgin sáýlesi jerge deıin jetpeı, túrli bakterııalardy joıa almaı qalady. Sebebi aýadaǵy vırýstar men bakterııalardy ýltrakúlgin sáýlesi ǵana joıady. Sondyqtan Almaty ekologııasy tyshqan ininiń ekologııalyq jaǵdaıyna uqsas deýge negiz bar. Tyshqannyń ini 10-12 sm tereńdikte ornalasady. Inde ózi kirip-shyǵatyndaı tesik bar. Kúnnen shyqqan sáýleler, sonyń ishinde ýltrakúlgin sáýlesi 10 sm topyraq qabatynan ótpeıdi. Inde ósimdik bolmaǵannan ottegi shyǵarylmaıdy. Ol syrtqy aýadan enedi. Sondyqtan inde ottegi azdaý, al kómirqyqyl gazy kóp bolady. Ishi ylǵal bolyp, aýa tempereatýrasy birqalypty saqtalady. Mıkroorganızmderdi joıatyn ýltrakúlgin sáýleleri bolmaǵan soń, in ishinde túrli vırýstardyń saqtalýyna qolaıly jaǵdaı týady. Mine, osyndaı jerde kún keshken tyshqandar myńdaǵan jyldar boıy vırýspen aýyryp, ólgeni ólip, aman qalǵandarynyń vırýsqa qarsy ımmýnıteti kúsheıdi. Vırýspen aýyrmaıtyn boldy. Olar endi túrli vırýstarıen aýyrmasa da, denesinde vırýs saqtalady. Kóktemde jer betine shyqqanda vırýs kletkalary birge shyǵady.
– Aýany tazartýdyń joly bar shyǵar?
– Qazir Almaty qalasynyń kóp jerinde qara aǵash pen kókterek ósip tur. Qalada vırýs pen bakterııalar bolmas úshin emen, arsha jáne jıde aǵashtaryn ósirý kerek. Bul aǵashtar fıtonıdter men az mólsherde atomarly ottegi shyǵaryp, vırýstar men bakterııalardy joıyp otyrady. Iaǵnı, biz tirshilik etetin jerde az mólsherde ýltrakúlgin sáýlesi men atomarly otteginiń bolýy adamdar men jan-janýarlar úshin asa qolaıly.
Almatyda 2 mln-nan asa adam bar dep eseptesek, ár adamǵa shaqqanda 10 aǵashtan eseptegende 20 mln emen men arsha ósip turý kerek. Men bul aǵashtardy ósirýdiń eń arzan ári ońaı jolyn oılap taýyp, ony nasıhattap júrgenime 10 jyl boldy. Qazirgi kezde aǵash egýdi úıretken stýtentterimniń sany 1000-nan asty.
Bıylǵy oqý jylynda mektepte 2,6 mln bala mektepte oqıdy eken. Solardyń jartsysyna jýyǵy, ıaǵnı 5-11 synyp oqýshylary 5-10 aǵashan ekse, bir jyldyń ishinde 12 mln túp aǵash egýge bolady. Bul ázirge arman ǵana.
– Armandy júzege asyrýǵa qandaı kedergi bar?
– Arqany keńge salatyn ádet. Almaty oblysyndaǵy kóptegen mektepterge semınarlar ótkizip, aǵash egýdiń ádisin kórsettim. Solardyń kópshiligi sharýany júzege asyrýǵa kelgende jaıbaraqattyq tanytady. Aldaǵy ýaqytta Eńbekshiqazaq, Qarasaı, Jambyl aýdandarynda taǵy de semınar ótkizýdi josparlap otyrmyn.
– El arasynda jaýyn-shashynnyń azaıyp ketkendigi jıi aıtyla bastady. Munyń qaýipi qandaı?
– Qazaqstan aýmaǵynyń 60 paıyzy shól jáne shóleıtti dala. Eger biz shuǵyl arada aǵash ósirmesek, aldaǵy 45-50 jylda elimiz qýańshylyqqa ushyraıdy. Onyń aldyn alýdyń birden-bir joly – emen men arsha aǵashtaryn egý. Olardyń boıy 20-50 metrge deıin jetip, teńizden qansha qashyq bolsa da, mańaıyna jaýyn tartady.
Keıingi bir-eki jylda baıqaǵanymyz: jazdyń kúni (shilde-tamyz aılarynda – K.J.) Qyzylorda jaqtan bult keledi de, Almatyǵa jaýmaı, Qytaıǵa ótip ketedi. Nege? Sebebi Qytaı Hýanhe ózeniniń boıyndaǵy jazyqqa bıdaı men soıa ósirýge daıyndalyp jatyr. «Árbir adam bir aǵash egý kerek» degen qaǵıda ustanǵan olar dabyra qylmaı, ún-túnsiz iske kirisýde. Bizge jaýýy tıis jańbyrdy shaqyryp, óz jerine jaýǵyzyp, sózden iske kóshken. Biz osylardan úlgi alýymyz kerek. Sondyqtan jaýyn-shashyn azaıdy eken dep qol qýsyryp otyrýǵa múldem bolmaıdy.
- Nur-Sultan qalasynyń mańaıyndaǵy orman óz jemisin bere bastapty. Jaýyn-shashyn kóbeıip, jerdiń ónim berý kórsetkishi artqan eken. Almatyda osyndaı orman jasaıtyn jer bar ma? Qyzylorda jaqtan keletin bultty túsindire ketseńiz.
– Men Almaty men «Altyn Orda» bazarynyń, Qaskeleń men «Altyn Orda» bazarynyń arasyn, Almatyny qorshap egetin jospar jasadym. Ony júzege asyrýǵa áli de múmkindigimiz bar. Bul bir jaǵynan jaýyn shaqyrsa, ekinshi jaǵynan Jezqazǵan jaq pen ońtústik oblystardan keletin ystyqqa tosqaýyl bolady.
Qyzylorda oblysy 80 myń gektardar jerge kúrish ósiredi. Osynshama aýmaqtaǵy sýdan bult paıda bolyp, Almatynyń ústimen ótip, shekara asyp jatyr. Bul qatarǵa Kaspııdiń sýyn da qosa ketken jón.
– Ózimiz Almatyǵa berirekte kelgesin be, masa men shybyn-shirkeılerdi kóp baıqaı bermeımiz. Bul jaqsy ma, jaman ba?
– Qala ishindegi jándikterdiń joıylýy jaqsy emes. Olardyń qyrylyp bara jatýyna septigin tıgizip otyrǵan – qala ishindegi qaptaǵan jaryqshamdar. Jaryqqa úıir keletin jándikter álgi jaryqshamdarǵa soǵylady da ómirimen qoshtasady, ne uzaqqa barmaıdy. Jándikter azaıǵan soń qustar da sıreı bastaıdy. Demek shybyn-shirkeıdiń bolmaýynan qorqý kerek. Degenmen sońǵy jyldary shybyn-shirkeı kóbeıip kete jatqanyn aıta alamyn. Buǵan sebep aýanyń jylynýy. Iaǵnı qorshaǵan ortanyń temperatýrasy neǵurlym jyly bolsa, soǵurlym masa kóbeıedi.
– Almatyda keıingi 20-25 jylda taýǵa, taýdyń mańaıynan úı salý sánge aınalǵany belgili. Munyń zııany qandaı?
– Tabıǵat tepe-teńdikten turady. Taý jaqqa úı salý – joǵaryda aıtyp ketkendeı tútindi kóbeıtý degen sóz. Bul tútin áýeli ósimdikterge, sosyn jándikterge, odan qurt-qumysqa men ań-qustarǵa áser etedi. Osy áserlerdiń bári jıylyp, qalamyzdaǵy barlyq adamnyń taza aýada ómir súrýine kedergi keltiredi. Ekolog Mels Eleýsizovtiń málimetinshe, Almaty qalasyndaǵy otteginiń mólsheri 17 paıyzdyń shamasynda. Al ǵalymdar atmosferadaǵy otteginiń mólsheri 20, 95 paıyzyn turaqty dep esepteıdi. Sondyqtan osy máseleni qatty nazarda ustaǵan jón. Bul barlyq adam úshin oılanatyn dúnıe. Taýdyń basynan úı salyp qajet emes. Sebebi Almaty qalasy seısmologııalyq apatty aımaqqa jatatyny kópshilikke aıan.
Eger ottegi mólsheri 12 paıyzdan túsip ketse, appatty jaǵdaı týyndaýy múmkin. Sondyqtan da barsha qazaqstandyqtardy aǵash egýge, onyń ishinde arsha, emen jáne jıde aǵashyn egýge shaqyramyn.
– Áńgimeńizge raqmet!
Áńgimelesken Gúlvıra Asqarqyzy
«Adyrna» ulttyq portaly
