جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدا، ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە سەزىممەن قاراپ، ءاربىر ءىس-ارەكەتىنە ماقسات قويۋعا، جوسپارلاۋعا، ونى ورىنداۋعا، وزىنە-ءوزى تالاپ قويا بىلۋگە تاربيەلەۋ –ادامگەرشىلىك تاربيەنىڭ باستى ماقساتى. ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن سان الۋان كەدەرگىلەر بولۋى مۇمكىن. ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى بالا بويىنا جاس كەزىنەن باستاپ قالىپتاستىرۋ قاجەت. وسكەلەڭ ۇرپاققا رۋحاني –ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋ –قازىرگى زاماننىڭ ەڭ ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى.
«بىلىمدىدەن شىققان ءسوز، تالاپتىعا بولسىن كەز» -دەپ حاكىم اباي ايتقانداي، اقىل-وي تاربيەسىندە پىكىرلەسۋ، پىكىرتالاس ارقىلى وي دامىتۋ، تۇلعاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە سايكەس ونىڭ دارىنىن دامىتۋعا، ينتەللەكتىسىن ارتتىرۋعا ات سالىساتىن ادامنىڭ ءوزى وسىعان ساي بولعانى دۇرىس. بىلىمنەن بۇرىن تاربيە بەرىلۋى كەرەك دەسە، ال تاربيە جان ارقىلى بەرىلەتىن سوتسيوگەنەتيكالىق كود دەپ تۇجىرىمداساق، ءاربىر ءجاسوسپىرىم ءۇشىن ءبىلىم مەن كۇندەلىكتى تاربيە مازمۇنىنا ەندىرىلگەن ونىڭ ءوز اتا-باباسىنان اسىل مۇرا، التىن قازىنا بولىپ بەرىلەتىن ۇلتتىق ءتىلى، ءدىلى، تابيعي بولمىسى، تاربيەلىك قاعيدالارى، سالت-داستۇرلەرى، مادەني قۇندىلىقتارى ونىڭ كەمەل ادام بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ ەڭ باستى شارتى ەكەندىگى دالەلدەندى.
ابايدىڭ «قارا سوزدەرى» تەرەڭ فيلوسوفيالىق يدەيالارىمەن، ادامگەرشىلىك تاعىلىمىمەن، گۋمانيستىك ۇستانىمدارىمەن، ادامدى رۋحاني-ىزگىلىك كەمەلدەندىرۋ باعدارلاماسىمەن، ادامنىڭ تانىمدىق قاسيەتتەرى مەن ءدىل ەرەكشەلىكتەرىن سارالاۋىمەن باعالى. ولاردا قازاقتىڭ ويشىل اقىنى زاماندار توعىسىندا كۇن كەشكەن ءوز حالقىنىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك كەلبەتى مەن ءومىر قالپىن زەردەلەيدى. سوندىقتان دا بۇل ەڭبەكتى ءداۋىردىڭ «سىندارلى ارى» دەپ اتاۋعى تولىق نەگىز بار.
«قارا سوزدەر» اۆتوردىڭ قورشاعان الەم بولمىسىن تانۋمەن قوسا ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىن زەردەلەۋگە باعىتتالعان وزىندىك قايتالانباس ءارى بىرەگەي الەمىن بەينەلەيدى. ول ابايدىڭ ءوز-وزىمەن جانە بىزبەن - وقىرماندارىمەن سۇحباتى ىسپەتتى. مۇندا فيلوسوفيالىق وي-تولعامدار مەن ءدىني تاجىريبە، كوركەم ءسوز مەن ادامگەرشىلىك ونەگە، تەرەڭ ءبىلىم مەن سارقىلماس سەزىم، ويشىلعا ءتان دانالىق پەن پايعامبارعا حاس كورىپكەلدىك ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسىم تاۋىپ، استاسقان.
ابايدىڭ وتىز سەگىزىنشى سوزىندە سۋفيزم ەسسەنتسياسى جاتىر: «بۇل سوزدەردىڭ مانىنە زەيىن قويىپ وقىڭدار، سوندا ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىزگە ماحاببات تولادى. ادام ماحابباتى ونىڭ ساناسىنان، ادامگەرشىلىگىنەن بىلىمىنەن اجىراعىسىز». اقيقاتقا جەتۋدەگى، اللانى تانۋداعى ماڭىزدى قادام ماحاببات بولىپ تابىلادى. «تەك ول ماحابباتپەن جاراتىپ وزدەرى دە ءسۇيۋ جانە كۇيۋ قابىلەتىنە يە بولعان تىرشىلىك يەلەرىنىڭ العىس سەزىمىنەن، شەكسىز سەنىمنەن، تازا تۇسىنىكتەن تۋعان ماحابباتتى عانا جاراتقانعا دەگەن ماحاببات دەپ اتاۋعا بولادى»، - دەيدى اباي. قۇدايعا دەگەن ماحاببات - بۇل وقۋمەن، بىلىممەن قول جەتكەن اقيقاتقا دەگەن ماحاببات. «سەندە عىلىمعا دەگەن ماحاببات تۋدى، ول دا كەز كەلگەن ماحاببات سەكىلدى تويىمسىز. بۇل ماحاببات باسقاشا ايتساق، تانىمدى اڭساۋ - سوناۋ كورگەن مەن ەستىگەندى ەسكە ساقتاۋعا كومەكتەسەدى، عىلىمدى ءوز اناڭشا ءسۇي. سوندا عانا عىلىم ساعان ءدال سولاي جاۋاپ بەرىپ، قول جەتەرلىك بولادى»، - دەپ اتاپ كورسەتەدى اباي.
«جات، تەرىس ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن اينالىسىپ، عىلىم كوكجيەگىنە جەتە المايسىڭ». سىيلاۋ مەن داڭق، بايلىق ادامدى وزدەرى ىزدەپ تابۋى كەرەك، - دەيدى ويشىل، سوندا عانا ول لايىقتى سانگە اينالادى. اباي ادامداردىڭ مورالدىق كەمشىلىكتەرىن، ولاردىڭ كۇنالارى تۋرالى قينالا ايتا كەلىپ جالقاۋلىقتى، زۇلىمدىقتى، انايىلىقتى ءبولىپ ەرەكشە كورسەتەدى. «بۇكىل ادام بالاسىن قورلايتىن، ولاردان قاشىق بولۋ قاجەت بولاتىن ءۇش نارسە بار: ولار: انايىلىق، جالقاۋلىق، زۇلىمدىق. انايىلىق - ءبىلىمنىڭ بول- ماۋى، ءبىلىمسىز ەشتەڭەگە قول جەتپەيدى بىلىمسىزدىك ادامدى مالمەن تەڭەستىرەدى. جالقاۋلىق - ونەردىڭ حاس جاۋى تالانتسىزدىق، ەرىكسىزدىك، كەدەيلىك-جالقاۋلىقتان تۋادى. زۇلىمدىق - ادامزاتتىڭ دۇشپانى; وزگەگە زۇلىمدىق جاساي وتىرىپ ادام جابايى جانۋار سياقتى وزگە ادامداردان بولىنەدى». بۇل كۇنالاردىڭ سەبەبىن وي- شىل جاندى زۇلىمدىق بيلەگەن «نافس-اممارامەن» بايلانىستىرادى. «ءبىز ومىرگە بايلانعانبىز، بىراق سەن قىسقا ومىردە تەك جولدىڭ ماڭگىلىكتىگىن ۇعىنۋىڭ كەرەك، بۇل ومىردە قاسىرەت پەن زۇلىمدىق كەرەك بولسا، جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا». ابايدى قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى دا تولعاندارىپ، ول ونى جاستار تاعدىرىمەن بايلانىستىردى.
اقىلدىڭ كورىنىسىنە اباي قابىلداۋدى، ەلەستەتۋدى، ءتۇيسىنۋدى، ەستى، ويلاۋدى، سانانى جاتقىزادى. مۇنداي اقىلدى ءتۇسىندىرۋ كەزىندە ونىڭ فيلوسوفياسىنىڭ ەۆرازيالىق سيپاتى كورىنەدى، بۇل نەگىزىنەن اقىلدى ابستراكتىلى ويلاۋ تۇرىندە ۇعىناتىن ەۆروپالىق راتسيوناليزم ەمەس. مۇندا اقىلعا سالقىنقاندىلىق، اشىقتىق جانە ۇشقىرلىق ەنەدى. سەزىمدەرگە ول جىلىلىقتى، قۋانىشتى، اشۋدى، ماحابباتتى، قۇشتارلىقتى جانە ت.ب. جاتقىزادى. ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى ەرىكپەن، ءوزىن-ءوزى باسقارا بىلۋىمەن، ءوزىنىڭ قۇشتارلىعىمەن بىرگە قاراستىرىلادى. بارلىق قاسيەتتەر بىرلىكتە، بىرتۇتاستىقتا بولادى. بىراق ولاردىڭ اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك باستالسا، ادام جۇرەگىن، سەزىمدەرىنە قۇلاق سالۋى كەرەك. سەزىمدەر ساناسى دۇرىس جولمەن جۇرگىزىپ ەرىك كۇشىن دۇرىس پايدالانۋ كەرەك. «دانالىق سوزدەرىندە» ابايدىڭ اقىلدى، سەزىمدى جانە ەرىكتى ۇعىنۋى عانا ەمەس بۇل قاسيەتتەردى اكتۋالدى تالداۋدا بەرىلگەن. بۇل ونىڭ دۇنيەنىڭ ءتۇسىنۋىنىڭ پراكتيكالىق باعىتتىلىعىن، ونىڭ ءوز زامانداستارىنىڭ جۇرەگىنە جەتۋدى قالاۋىن كورسەتەدى. ادامنىڭ ۋنيۆەرسۋمدى بەس سەزىم مۇشەسى، بەينەلەلىك پەن اسەرلىلىك ارقىلى تانۋ مۇمكىندىگىن تالداي وتىرىپ، اباي ءبىزدىڭ باستاپقى تۇيسىنۋدەن قالىپتاسقان، قاتىپ قالعان وبرازدارىمىزدىڭ جۇيەسىمەن ەمەس، دۇنيەنى تانۋدىڭ ۇزدىكسىز وزگەرەتىن فورماسىمەن ىستەس بولاتىندىعىن ايتادى. ادام رۋحى وسى بەيىمدەلۋلەرمەن، قۋانىشتارمەن جانە كۇيزەلىستەرمەن نىعايا تۇسەدى. «رۋح كۇشى باستاپقىدا ءالسىز، ول بۇل كەزەڭدە تانىمنىڭ كولەمىنە جانە مولشەرىنە تاۋەلدى بولادى»، - دەپ جازادى اباي. قاجەتتىنى قاجەتسىزدەن ايىرا بىلەتىن، تالداي الاتىن سىني اقىلعا يە بولعان ادامنىڭ مىقتى رۋحى بولادى. ال ەستىگەنى مەن كورگەنى تۋرالى ويلامايتىن ادام جاڭا تانىمعا يە بولماق تۇگىلى بۇرىنعىسىن دا جوعالتادى. «ونىڭ رۋحى السىرەيدى، ونى تۇسىنگەن جاندى اقىلدى ادام دەۋگە بولادى».
ادام اقىلى مەن رۋحىنىڭ ءومىرىن اباي دامۋدا قاراستىرىپ، ولاردى قالاي ساقتاپ، نىعايتۋ كەرەكتىگى تۋرالى جازادى: «ادام ءومىرىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندە ونىڭ رۋحىنىڭ كۇشى شامالى، جانە ءوزىنىڭ تانىمعا ۇمتىلۋىن دامىتپاسا، سول از نارسەنىڭ ءوزىن جوعالتۋى مۇمكىن. ادامنىڭ شەبەرلىگى، ونىڭ ونەرى ۇزدىكسىز جاتتىعۋلار ارقىلى شىڭدالادى. ارەكەتسىزدىك شەبەرلىكتىڭ قىرلارىن جويۋعا، بىرتىندەپ سول شەبەرلىكتىڭ ءوزىن دە جوعالتۋعا اكەلەدى. ادام ءوزىنىڭ وزگە ادام بولعانىن بايقاماي دا قالادى. سەبەبى شەبەرلىك ءوزىنىڭ كەتىپ بارا جاتقاندىعى تۋرالى ەسكەرتپەيدى. ادامعا تەك ونىڭ قالاي ءوسىپ، دۇنيەنى تانىعاندىعىن ۇنەمى ۇمىتپاۋ كەرەك». وسى- دان كەلىپ ادامنىڭ قابىلەتتەرى مەن قىلىقتارىن باعالاۋداعى تاربيەلىك سيپات تۋا- دى. ءسوز ادام جادىن دامىتۋ، جاقسى سەزىمدەردى تاربيەلەۋ، پايعامباردى قۇرمەتتەۋ، ويلاۋ مەن ەلەستەتۋدى دامىتۋ، ۇنەمى تانىمعا ۇمتىلۋ تۋرالى بولماق.
سەزىم-مەيىرىم، ماحاببات، قاراپايىمدىلىق، ادىلدىك، قايىرىمدىلىق، ىزگىلىك، الترۋيزم جانە ت.ب. ءتان جۇرەكتىڭ قاسيەتى. اباي سەزىمدەردى ادامنىڭ ىشكى جانە سىرتقى دۇنيەسىمەن، سۋبەكتيۆتى كوڭىل-كۇيمەن بايلانىستىرادى. XIX ع. قازاق ويشىلدارىنىڭ اراسىندا اباي العاشقى بولىپ جەكەلەنگەن سەزىمدەرگە - قۋانىشقا، قايعىعا، ارعا، ۇياتقا، اشۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ ولاردى بايلانىستا، قاراما- قايشىلىقتا قاراستىرادى. باستى قايىرىمدى سەزىمدەر دەپ ول دوستىق پەن ماحابباتتى ەسەپتەيدى، سەبەبى ولار جاي عانا ءومىر مازمۇنى بولىپ قويماي، ادامدى جەر بولمىسىمەن جانە تۇتاس عالاممەن بايلانىستىرادى. اباي ەرەكشە كوڭىلدى ونتولوگيالىق فەنومەن مارتەبەسىن الىپ بۇكىل دۇنيە مەن ادام بولمىسىن كوكتەي ءوتىپ ونىڭ ومىرىندە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن ەرىك-جىگەرگە بولەدى. جالپى وسى ءارى اقىن، ءارى ويشىلدىڭ شىعارماشىلىعى، ءارى سەزىمدىك، ءارى راتسيونالدى، ءارى يرراتسيونالدى، ءارى ميستيكالىق، ءارى تىم ماگيالىق تۆورچەستۆو. وسى ءوزارا ماحابباتپەن سۇيىسپەنشىلىك ماگياسى جالقى (ادام) مەن جالپىنى (تابيعات، عارىش، قۇداي) بىرىكتىرەدى، سەبەبى تازا ماگيا ءوز ىشىنەن بارلىعىنا ءتان.
دانات جاناتاەۆ ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ف.ع.ك.، دوتسەنتى
ەربولوۆا باقتىگۇل، فيزيكا-تەحنيكا فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى
