Jeke tulǵany qalyptastyrýda, olardyń jan dúnıesine sezimmen qarap, árbir is-áreketine maqsat qoıýǵa, josparlaýǵa, ony oryndaýǵa, ózine-ózi talap qoıa bilýge tárbıeleý –adamgershilik tárbıeniń basty maqsaty. Maqsatqa jetý úshin san alýan kedergiler bolýy múmkin. Adamgershilik qasıetterdi bala boıyna jas kezinen bastap qalyptastyrý qajet. Óskeleń urpaqqa rýhanı –adamgershilik tárbıe berý –qazirgi zamannyń eń mańyzdy mindetteriniń biri.
«Bilimdiden shyqqan sóz, talaptyǵa bolsyn kez» -dep hakim Abaı aıtqandaı, aqyl-oı tárbıesinde pikirlesý, pikirtalas arqyly oı damytý, tulǵasynyń ózindik ereksheligine sáıkes onyń darynyn damytýǵa, ıntellektisin arttyrýǵa at salysatyn adamnyń ózi osyǵan saı bolǵany durys. Bilimnen buryn tárbıe berilýi kerek dese, al tárbıe jan arqyly beriletin soıogenetıkalyq kod dep tujyrymdasaq, árbir jasóspirim úshin bilim men kúndelikti tárbıe mazmunyna endirilgen onyń óz ata-babasynan asyl mura, altyn qazyna bolyp beriletin ulttyq tili, dili, tabıǵı bolmysy, tárbıelik qaǵıdalary, salt-dástúrleri, mádenı qundylyqtary onyń Kemel adam bolyp qalyptasýynyń eń basty sharty ekendigi dáleldendi.
Abaıdyń «Qara sózderi» tereń fılosofııalyq ıdeıalarymen, adamgershilik taǵylymymen, gýmanıstik ustanymdarymen, adamdy rýhanı-izgilik kemeldendirý baǵdarlamasymen, adamnyń tanymdyq qasıetteri men dil erekshelikterin saralaýymen baǵaly. Olarda qazaqtyń oıshyl aqyny zamandar toǵysynda kún keshken óz halqynyń rýhanı-adamgershilik kelbeti men ómir qalpyn zerdeleıdi. Sondyqtan da bul eńbekti dáýirdiń «syndarly ary» dep ataýǵy tolyq negiz bar.
«Qara sózder» avtordyń qorshaǵan álem bolmysyn tanýmen qosa adamnyń ishki dúnıesin zerdeleýge baǵyttalǵan ózindik qaıtalanbas ári biregeı álemin beıneleıdi. Ol Abaıdyń óz-ózimen jáne bizben - oqyrmandarymen suhbaty ispetti. Munda fılosofııalyq oı-tolǵamdar men dinı tájirıbe, kórkem sóz men adamgershilik ónege, tereń bilim men sarqylmas sezim, oıshylǵa tán danalyq pen paıǵambarǵa has kóripkeldik bir-birimen úılesim taýyp, astasqan.
Abaıdyń otyz segizinshi sózinde sýfızm essenııasy jatyr: «Bul sózderdiń mánine zeıin qoıyp oqyńdar, sonda sizdiń júregińizge mahabbat tolady. Adam mahabbaty onyń sanasynan, adamgershiliginen biliminen ajyraǵysyz». Aqıqatqa jetýdegi, Allany tanýdaǵy mańyzdy qadam Mahabbat bolyp tabylady. «Tek ol mahabbatpen jaratyp ózderi de súıý jáne kúıý qabiletine ıe bolǵan tirshilik ıeleriniń alǵys seziminen, sheksiz senimnen, taza túsinikten týǵan mahabbatty ǵana jaratqanǵa degen mahabbat dep ataýǵa bolady», - deıdi Abaı. Qudaıǵa degen mahabbat - bul oqýmen, bilimmen qol jetken Aqıqatqa degen mahabbat. «Sende ǵylymǵa degen mahabbat týdy, ol da kez kelgen mahabbat sekildi toıymsyz. Bul mahabbat basqasha aıtsaq, tanymdy ańsaý - sonaý kórgen men estigendi eske saqtaýǵa kómektesedi, ǵylymdy óz anańsha súı. Sonda ǵana ǵylym saǵan dál solaı jaýap berip, qol jeterlik bolady», - dep atap kórsetedi Abaı.
«Jat, teris maqsatqa jetý úshin aınalysyp, ǵylym kókjıegine jete almaısyń». Syılaý men dańq, baılyq adamdy ózderi izdep tabýy kerek, - deıdi oıshyl, sonda ǵana ol laıyqty sánge aınalady. Abaı adamdardyń moraldyq kemshilikterin, olardyń kúnálary týraly qınala aıta kelip jalqaýlyqty, zulymdyqty, anaıylyqty bólip erekshe kórsetedi. «Búkil adam balasyn qorlaıtyn, olardan qashyq bolý qajet bolatyn úsh nárse bar: Olar: anaıylyq, jalqaýlyq, zulymdyq. Anaıylyq - bilimniń bol- maýy, bilimsiz eshteńege qol jetpeıdi bilimsizdik adamdy malmen teńestiredi. Jalqaýlyq - ónerdiń has jaýy talantsyzdyq, eriksizdik, kedeılik-jalqaýlyqtan týady. Zulymdyq - adamzattyń dushpany; ózgege zulymdyq jasaı otyryp adam jabaıy janýar sııaqty ózge adamdardan bólinedi». Bul kúnálardyń sebebin oı- shyl jandy zulymdyq bılegen «nafs-ammaramen» baılanystyrady. «Biz ómirge baılanǵanbyz, biraq sen qysqa ómirde tek joldyń máńgiliktigin uǵynýyń kerek, bul ómirde qasiret pen zulymdyq kerek bolsa, júregińniń túbine tereń boıla». Abaıdy qazaq halqynyń bolashaǵy da tolǵandaryp, ol ony jastar taǵdyrymen baılanystyrdy.
Aqyldyń kórinisine Abaı qabyldaýdy, elestetýdi, túısinýdi, esti, oılaýdy, sanany jatqyzady. Mundaı Aqyldy túsindirý kezinde onyń fılosofııasynyń evrazııalyq sıpaty kórinedi, bul negizinen aqyldy abstraktyly oılaý túrinde uǵynatyn evropalyq raıonalızm emes. Munda Aqylǵa salqynqandylyq, ashyqtyq jáne ushqyrlyq enedi. Sezimderge ol jylylyqty, qýanyshty, ashýdy, mahabbatty, qushtarlyqty jáne t.b. jatqyzady. Adamnyń minez-qulqy erikpen, ózin-ózi basqara bilýimen, óziniń qushtarlyǵymen birge qarastyrylady. Barlyq qasıetter birlikte, birtutastyqta bolady. Biraq olardyń arasynda kelispeýshilik bastalsa, adam júregin, sezimderine qulaq salýy kerek. Sezimder sanasy durys jolmen júrgizip erik kúshin durys paıdalaný kerek. «Danalyq sózderinde» Abaıdyń aqyldy, sezimdi jáne erikti uǵynýy ǵana emes bul qasıetterdi aktýaldy taldaýda berilgen. Bul onyń dúnıeniń túsinýiniń praktıkalyq baǵyttylyǵyn, onyń óz zamandastarynyń júregine jetýdi qalaýyn kórsetedi. Adamnyń ýnıversýmdy bes sezim múshesi, beınelelik pen áserlilik arqyly taný múmkindigin taldaı otyryp, Abaı bizdiń bastapqy túısinýden qalyptasqan, qatyp qalǵan obrazdarymyzdyń júıesimen emes, dúnıeni tanýdyń úzdiksiz ózgeretin formasymen istes bolatyndyǵyn aıtady. Adam rýhy osy beıimdelýlermen, qýanyshtarmen jáne kúızelistermen nyǵaıa túsedi. «Rýh kúshi bastapqyda álsiz, ol bul kezeńde tanymnyń kólemine jáne mólsherine táýeldi bolady», - dep jazady Abaı. Qajettini qajetsizden aıyra biletin, taldaı alatyn synı aqylǵa ıe bolǵan adamnyń myqty rýhy bolady. Al estigeni men kórgeni týraly oılamaıtyn adam jańa tanymǵa ıe bolmaq túgili burynǵysyn da joǵaltady. «Onyń rýhy álsireıdi, ony túsingen jandy aqyldy adam deýge bolady».
Adam aqyly men rýhynyń ómirin Abaı damýda qarastyryp, olardy qalaı saqtap, nyǵaıtý kerektigi týraly jazady: «Adam ómiriniń bastapqy kezeńinde onyń rýhynyń kúshi shamaly, jáne óziniń tanymǵa umtylýyn damytpasa, sol az nárseniń ózin joǵaltýy múmkin. Adamnyń sheberligi, onyń óneri úzdiksiz jattyǵýlar arqyly shyńdalady. Áreketsizdik sheberliktiń qyrlaryn joıýǵa, birtindep sol sheberliktiń ózin de joǵaltýǵa ákeledi. Adam óziniń ózge adam bolǵanyn baıqamaı da qalady. Sebebi sheberlik óziniń ketip bara jatqandyǵy týraly eskertpeıdi. Adamǵa tek onyń qalaı ósip, dúnıeni tanyǵandyǵyn únemi umytpaý kerek». Osy- dan kelip adamnyń qabiletteri men qylyqtaryn baǵalaýdaǵy tárbıelik sıpat týa- dy. Sóz adam jadyn damytý, jaqsy sezimderdi tárbıeleý, paıǵambardy qurmetteý, oılaý men elestetýdi damytý, únemi tanymǵa umtylý týraly bolmaq.
Sezim-meıirim, mahabbat, qarapaıymdylyq, ádildik, qaıyrymdylyq, izgilik, altrýızm jáne t.b. tán júrektiń qasıeti. Abaı sezimderdi adamnyń ishki jáne syrtqy dúnıesimen, sýbektıvti kóńil-kúımen baılanystyrady. XIX ǵ. qazaq oıshyldarynyń arasynda Abaı alǵashqy bolyp jekelengen sezimderge - qýanyshqa, qaıǵyǵa, arǵa, uıatqa, ashýǵa erekshe kóńil bólip olardy baılanysta, qarama- qaıshylyqta qarastyrady. Basty qaıyrymdy sezimder dep ol dostyq pen mahabbatty esepteıdi, sebebi olar jaı ǵana ómir mazmuny bolyp qoımaı, adamdy jer bolmysymen jáne tutas ǵalammen baılanystyrady. Abaı erekshe kóńildi ontologııalyq fenomen mártebesin alyp búkil dúnıe men adam bolmysyn kókteı ótip onyń ómirinde mańyzdy ról atqaratyn erik-jigerge bóledi. Jalpy osy ári aqyn, ári oıshyldyń shyǵarmashylyǵy, ári sezimdik, ári raıonaldy, ári ırraıonaldy, ári mıstıkalyq, ári tym magııalyq tvorchestvo. Osy ózara mahabbatpen súıispenshilik magııasy jalqy (adam) men jalpyny (tabıǵat, Ǵarysh, Qudaı) biriktiredi, sebebi taza magııa óz ishinen barlyǵyna tán.
Danat Janataev Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ f.ǵ.k., doenti
Erbolova Baqtygúl, Fızıka-tehnıka fakýltetiniń magıstranty
