جۋىردا بەلگىلى قوعام جانە ونەر قايراتكەرى حاسەن قوجا-احمەت (قوجا-تۇرك) «رۋسسكي يازىك درەۆنەتيۋركسكي؟» دەگەن كىتابىن اياقتادى. بۇل ەڭبەگىندە ول سلاۆيان حالىقتارىنىڭ تىلدىك تامىرى كونە تۇرك تىلىنەن باستاۋ الاتىنىن كسرو عا شىعارعان «كونەتۇرك سوزدىگى» (درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار), «تۇڭعۇس-مانجۇر تىلدەرىنىڭ سالىستىرمالى سوزدىگى» (سراۆنيتەلنىي سلوۆار تۋنگۋسو-مانچجۋرسكيح يازىكوۆ) باسىلىمدارى بويىنشا دالەلدەيدى. ونىڭ بۇل زەرتتەۋ كىتابى قازاق (تۇرك) ءتىلىنىڭ قادىرىن ارتتىرۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسادى دەپ ويلايمىز. "ۇلت.كز"
ورىس حالقىنىڭ پايدا بولۋى، شىققان ءتۇپ-تەگى تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەر كوپتەپ سانالادى. الايدا زەرتتەۋشىلەر پىكىرى ءارتۇرلى جانە ءالى كۇنگە شەيىن تياناقتى ءبىر تۇجىرىمعا كەلە الماعان. ۆ.م.موشين 1931 جىلى جاريالاعان ماقالاسىندا ورىس حالقىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى بۇرىن-سوڭدى ايتىلعان مىناداي بولجامداردى كەلتىرەدى: 1. سكانديناۆتاردان. 2. بالتىق سلاۆياندارىنان. 3. ەدىل فينندەرىنەن. 4. سكانديناۆيا فينندەرىنەن. 5. ليتۆالىقتاردان. 6. ماديارلاردان. 7. حازارلاردان. 8. گوتتاردان. 9. گرۋزينداردان. 10. يراندىقتاردان. 11. يافەتيدتەردەن. 12. كەلتتەردەن. 13. ەۆرەيلەردەن. 14. نەمەسە «بەلگىسىز ءبىر تايپادان» دەي كەلە، اۆتور: «جۋىق ارادا «رۋستار رودوس ارالىنان، رودەزيادان، ءتىپتى، سۇلەيمەن ارالدارىنان شىقتى» دەيتىن دە بولارمىز»، – دەيدى («سلاۆيا» جۋرنالى، 1931 ج.، پراگا.).
كەيىنگى كەزدەرى «ورىستار ارابتان شىققان، ويتكەنى ەگيپەت پيراميدالارىنداعى جازۋلاردا ورىس سوزدەرى بار ەكەن» دەگەن دە پىكىر تەلەديدار حابارلارىندا ايتىلىپ ءجۇر. ورىس تىلىندە اراب سوزدەرىنىڭ كەزدەسەتىنى راس. مىسالى ورىستىڭ كونە اڭىزدارىنداعى جىراۋدىڭ بايان (بويان) اتى ونىڭ كاسىبىنە بايلانىستى بولسا، وندا بۇل ارابتىڭ «بايانداۋ» ءسوزى، ەگەر ەسىمى بولسا تۇركتىڭ «باياندى» سوزىنەن. «پيراميدالارداعى جازۋلارعا» كەلسەك، ول قۇرىلىستار ەگيپەتتى ارابتاردىڭ جاۋلاۋىنان 3-4 مىڭ جىل ەرتە سالىنعانىن الگى پىكىر ايتۋشى ەسكەرمەگەن. رەسەي زەرتتەۋشىسى ن. ۆاشكەۆيچ تە «زا سەميۋ پەچاتيۋ» اتتى كىتابىندا: «ۆسە نەموتيۆيروۆاننىە سلوۆا ي ۆىراجەنيا درۋگيح يازىكوۆ ۆ كونەچنوم سچەتە ۆوسحوديات ك رۋسسكومۋ يازىكۋ يلي ارابسكومۋ. ي ەتو نەزاۆيسيمو ني وت يستوري، ني وت گەوگرافي»، – دەپتى. شىن مانىندە، وسى زەرتتەۋشىنىڭ اراب سوزدەرىنەن كەلتىرگەن مىسالدارى لاتىن، گرەك ارقىلى ورىس تىلىنە ەنگەن عىلىمي تەرميندەرى (ال-گەبرا، ال-كوگول، ت.ب.).
سونداي-اق: «ورىستار تىم ەرتەدە سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتىنىڭ ورنىندا بولعان، انتيكالىق اۆتورلار گيپەربورەيا دەپ اتاعان ماتەريكتىڭ تۇرعىندارى «اريلەر» ەكەن، «مۇز ءداۋىرى» باستالعان سوڭ وڭتۇستىككە اۋىپتى»، «گيپەربورەيا» – سولتۇستىك بورانى» ماعىناسىن بىلدىرەتىن ءسوز»، – دەگەن دە پىكىر ءجيى ايتىلۋدا» (ۆ. دەمين. «تاينى رۋسسكوگو نارودا». م. “ۆەچە”. 1997).
مۇز ءداۋىرى باستالعاندا ورىستار عانا ەمەس، وزگە دە، بۇگىندە «اري» دەلىنىپ جۇرگەن حالىقتاردىڭ بارشاسى دا گيپەربورەيادان وڭتۇستىككە قونىس اۋدارعان بولار؟ ال «بورەي، بورەيا» ورىس تىلىندەگى بۋران، ۋراگان، پۋرگا سوزدەرىنە كەلەدى دەسەك، مۇنداي سوزدەر تۇرك تىلىندە دە بورا، بوران، بوراعان، بوراۋ، بۇرقاسىن، بۋىرقانۋ، ت.ب. تۇردە بار. بۇلاردىڭ ءتۇبىرى تۇرك تىلىندەگى ۇر، ءۇرۋ، ۇرلەۋ ءسوزى.
ەندى ءبىر ايتۋشى: «اپەننين تۇبەگىندە لاتىنداردان بۇرىن تۇرعان ەترۋس حالقى ورىستان شىققان»، – دەپ، دالەل رەتىندە پولشاعا بارىپ پولياك ءتىلىن ەستىگەن يتاليالىقتىڭ وسى ءتىلدى ەترۋس جازۋلارىمەن سالىستىرعانىن ايتادى. سولاي-اق بولسىن. وندا نەگە ەترۋس ءتىلىن پولياكتىكى يا جالپى سلاۆيان ءتىلى دەپ ايتپاسقا، تەك «ورىس ءتىلى» دەپ كورپەنى كۇشتەپ تارتۋدىڭ كەرەگى قانشا دەگەن سۇراق تۋادى. ەترۋستاردان قالعان بوياۋلى سۋرەتتەردە ولاردىڭ شاشتارى، قاستارى قارا، وڭدەرى قوڭىرقاي. «ەگەر ولار سولتۇستىكتىڭ حالقىنان شىققان بولسا، گەوگرافيالىق جاعدايعا بايلانىستى شاش-قاستارى، رەڭدەرى اق-سارى بولار ەدى عوي؟» دەگەن كۇمان تۋادى.
باتىس ەۆروپا تاريحشىلارىندا ەترۋستاردىڭ اپەننين تۇبەگىنە شىعىستان كەلگەندىگى تۋرالى پىكىر الدەقاشان قالىپتاسقان. ريم تاريحشىسى سەنەكا: “Tuscos Asia sibi vindicat” («ازيا تۋسكتار بىزدەن پايدا بولدى دەپ سانايدى»)»، – دەپ جازعان. ال ەرتەدە «ازيا» دەپ باتىسەۆروپالىقتار قازىرگى تاياۋ شىعىستى اتاعان. سوڭعى كەزدەرى ەترۋستار شۋمەرلىكتەردىڭ ءبىر تارماعى دەگەن بولجام ايتىلۋدا. تۇركتەر دە شۋمەرلىكتەردىڭ ورتالىق ازياعا اۋعان بولىگى دەگەن پىكىر بارى بەلگىلى. زەرتتەۋشىلەر ەترۋستار مەن تۇركتەردىڭ تىلىنەن، سالت-داستۇرىنەن كوپتەگەن ۇقساستىقتار تابۋدا.
تاريحتا «ەترۋس» دەگەن اتپەن قالعان بۇل حالىق ءوزىن «راسنا» دەپ، ال ريمدىكتەر «تۋسك» دەپ اتاعان ەكەن. «رۋس» پەن «ەترۋس»، «راسنا» سوزدەرىنىڭ ۇقساستىعى ورىس زەرتتەۋشىلەرىنە وي سالارى تۇسىنىكتى. الايدا ەترۋس حالقى ريم يمپەرياسى پايدا بولاردان ەرتە، ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى Vءىى عاسىرلاردا ءومىر كەشسە، ال سلاۆيانداردىڭ «پوۆەست ۆرەمەننىح لەت» جىلناماسىندا «رۋس» اتاۋى تەك 862 جىلى، سلاۆياندار مەن ۋگرو-فينن تايپالارىن ۆارياگتىڭ رۋس تايپاسىنان شىققان ريۋريك، سينەۋس، ترۋۆور اتتى اعايىندىلاردىڭ بيلەۋگە كەلگەن كەزدەن پايدا بولعانى جازىلعان.
بايقاعانىمىز: ورىس زەرتتەۋشىلەرى وزدەرىن سلاۆيان تەكتى ساناي تۇرا، ورىس ۇلتىنىڭ پايدا بولۋىن پولياك، ۋكراين، بەلارۋس، چەح، سەرب، حورۆات سياقتى سلاۆيان حالىقتاردان بولەك قاراستىرادى ەكەن. وسىعان وراي رەسەيدىڭ يمپەريالىق پيعىلىنان كوپ تەپەرىش كورگەن پولياك، ۋكراين حالىقتارىنىڭ تاريحشىلارى دا مۇمكىندىگىنشە وزدەرىن ورىس حالقىنان اۋلاقتاتپاققا تىرىسۋدا. وسىنداي پىكىرلەردىڭ ءبىرى – ۋكراين حالقىنىڭ بالتىق تەڭىزى ماڭىندا ءومىر كەشكەن ۋكر تايپاسىنىن شىققاندىعى تۋرالى. العاشقى دەرەك رەتىندە ۋكرلاردىڭ 989 جىلى گەرماندىقتارمەن سوعىسى ايتىلادى. «ونداي بولسا كيەۆ رۋسىندە 889 جىلى حريستيان ءدىنىن قابىلداعان حالىق كىم، قازىرگى ۋكرايندىقتاردىڭ اتا-باباسى ەمەس پە؟» دەگەن سۇراق تۋادى.
ۋكراينا زەرتتەۋشىسى ۆ.بەلينسكي ءوزىنىڭ «سترانا موكسەل» اتتى كىتابىندا ورىس حالقىنىڭ سلاۆياندارعا جاتپايتىنىن، سولتۇستىك ورماندارىنداعى ۋگورو-فينندىك تايپالاردان ءحى عاسىردا كيەۆ كنيازىنىڭ كەنجە ۇلى يۋري دولگورۋكيدىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن پايدا بولعان حالىق ەكەنىن جازادى: «ۆ IX-XII ۆەكاح نە سۋششەستۆوۆالو رۋسسكوگو نارودا (ي ۆ وسوبەننوستي ۆەليكوروسسوۆ!). سلاۆيانسكيە پلەمەنا (پوليانە، درەۆليانە، سيۆەريانە، دۋليبى، تيۆەرتسى ي ت.د.), نا بازيسە كوتورىح ۆ يستوريچەسكوم رازۆيتي وبرازوۆالسيا ۋكراينسكي نارود، ي فينسكيە پلەمەنا (مۋروما، مەريا، ۆەس، مەششەرا، موكشا، پەرم، ناروۆا ي ت.د.), ستاۆشيە ۆپوسلەدستۆي وسنوۆوي ۆەليكوروسسوۆ، نيكوگدا نە يمەلي يستوريچەسكوگو ەدينستۆا، حوزيايستۆەننو نە سوپريكاساليس دو XVI ۆەكا. سي يستينى ۋستانوۆلەنى رۋسسكيمي يستوريكامي-پروفەسسورامي»، – دەيدى. ءسويتىپ ورىس حالقىنىڭ شىعۋ تەگى جايىنداعى سۇراققا قوسا ەندى «كىم سلاۆيان، كىم بوتەن؟» دەگەن ماسەلە تۋىنداپ وتىر.
ورىس اقىنى ا.بلوك ءوزىنىڭ «سكيف» شىعارماسىندا: «دا، سكيفى مى! دا، ازياتى مى!» دەپ، ءوز زامانداستارىنىڭ (ورىس زيالىلارىنىڭ) بىرقاتارىنىڭ ويىنداعى پىكىردى ولەڭمەن بىلدىرگەن. ورىس حالقىنىڭ سكيفتىگىن ا.ي.گەرتسەن دە ناسيحاتتاعان ەكەن. بۇل تۋرالى ۆ.ا.تۋنيمانوۆ: «سۆوە پولوجەنيە ۆ ەۆروپە گەرتسەن منوگو راز وپرەدەليال كاك پوزيتسيۋ چۋجەگو، پوستوروننەگو، سكيتالتسا، سكيفا، ۆارۆارا، تۋرانتسا»،– دەپ جازادى.
تۇران دەمەكشى، «تاريح اتاسى» سانالاتىن گەرودوت سكيفتەر جايىندا: «كوچەۆىە پلەمەنا سكيفوۆ وبيتالي ۆ ازي. كوگدا ماسساگەتى ۆىتەسنيلي يح وتتۋدا ۆوەننوي سيلوي، سكيفى پەرەشلي اراكس ي پريبىلي ۆ كيممەريسكۋيۋ زەمليۋ»، – دەپ جازعان ەدى. وسىلايشا سكيفتەردىڭ تۇراننان (تۇركىستاننان) قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى جەرلەرگە كەلگەنى ايتىلادى. سونداي-اق، گەرودوت سكيفتەردىڭ ايتۋىنشا بۇل جەردەگى ولاردىڭ العاشقى بيلەۋشىسىنىڭ اتى تارعىتاي بولعانىن، تارعىتاي بيلىك قۇرعان كەزەڭ مەن پارسى شاحى ءداريدىڭ سكيف جەرىنە جورىق جاساۋىنىڭ اراسى تۇپ-تۋرا مىڭ جىل ەكەنىن بايانداعان. داري جورىعىنىڭ جاڭا جىلساناۋعا دەيىنگى 514 جىلى بولعانى بەلگىلى. بۇعان مىڭ جىلدى قوسساق، سكيفتەردىڭ ازيادان قارا تەڭىز سولتۇستىگىنە كەلۋ مەزگىلى شامامەن جاڭا جىلساناۋعا دەيىنگى 1500 جىل بولماق.
ج. ج. دەيىنگى V عاسىردا ءومىر سۇرگەن گرەك ءتاۋىپى ءارى ويشىلى گيپپوكرات ءوزىنىڭ «و ۆوزدۋحە، ۆوداح ي مەستنوستياح» اتالاتىن ەڭبەگىندە: «ۆ ەۆروپە ەست سكيفسكي نارود، جيۆۋششي ۆوكرۋگ وزەرا مەوتيدا ي وتليچايۋششيسيا وت درۋگيح نارودوۆ. نازۆانيە ەگو – ساۆروماتى»، – دەگەن. گەرودوت «تاريحىندا» وسى، سكيفتەردىڭ ءبىر بۇتاعى سارماتتار تۋرالى: «ساۆروماتى زانيمايۋت پولوسۋ زەملي ك سەۆەرۋ، ناچينايا وت ۆپادينى مەوتيسكوگو وزەرا، نا پياتنادتسات دنەي پۋتي، گدە نەت ني ديكيح، ني ساجەنىح دەرەۆەۆ»، – دەپ ولاردىڭ جەرى ازوۆ تەڭىزىنىڭ ويپاتىنان باستالىپ، دون وزەنىنىڭ شىعىس جاعالاۋىمەن سولتۇستىككە سوزىلعانىن جازعان.
رەسەيلىك جازۋشى ا.بۋشكوۆ «چينگيسحان: نەيزۆەستنايا ازيا» كىتابىندا: «كستاتي، و پولشە. تام سرەدي شلياحتى ستولەتيامي وتچەگو-تو دەرجالوس ستويكوە ۋبەجدەنيە، چتو پولياكي پرويسحوديات نەپوسرەدستۆەننو وت سارماتوۆ. تولكو پوسلە حV ۆەكا ەتي ۆزگليادى ستالي پومالەنكۋ زامەنياتسيا نا چۋۆستۆو پرينادلەجنوستي ك سەمە ەۆروپەيسكيح نارودوۆ»، – دەپ، حVءىىى عاسىرعا دەيىن پولياك اقسۇيەكتەرى وزدەرىن «سارمات كنيازدارى» اتاعانىن جازادى.
پ.ت.فيروۆ تا «گەتمانى ۋكراينسكوگو كازاچەستۆا» اتتى كىتابىندا (سيمفەروپول، 2005) بوگدان حمەلنيتسكيدىڭ كىشى ۇلى يۋري حمەلنيتسكي تۋرالى: «تۋركي پروۆوزگلاسيلي يۋريا گەتمانوم ي «كنيازەم مالوروسسكوي ۋكراينى». سۆوەي ستوليتسەي ون ۆىبرال نەميروۆ، ي وتتۋدا راسسىلال ۋنيۆەرسالى، ۆ كوتورىح تيتۋلوۆال سەبيا «كنيازەم سارماتسكيم مالوي روسسي – ۋكراينى، ۆوجدەم ۆويسكا زاپوروجسكوگو»، – دەيدى. ەگەر سلاۆياندارعا جاتاتىن پولياكتار مەن ۋكرايندار وزدەرىن سكيفتەردىڭ ءبىر بۇتاعى بولعان سارماتتارعا جاتقىزادى ەكەن، ولارمەن ءتىلى ءبىر ورىس حالقى نەلىكتەن سكيف ۇرپاعى بولماۋعا ءتيىس دەگەن سۇراق تۋادى.
الايدا، قازىر وسى حالىقتار وزدەرىن تەك «سلاۆيان» دەپ اتاپ، سكيف، سارمات اتاۋلارىن ايتۋدى قويعان. ارا-تۇرا ەسكە السا دا، گەرودوت «تاريحىنداعى» سكيفتەردىڭ ازيادان كەلگەندىگى تۋرالى دەرەكتى مۇلدە كورگىسى كەلمەيدى.
دەرەكتانۋشى عالىمدار «ءتىل بىرلىگى، ۇقساستىعى ەتنوستاردىڭ تامىرىنىڭ بىرلىگىنىڭ ەڭ كورنەكتى دالەلى» ەكەنىن ايتادى. ەندەشە، قارا تەڭىز سولتۇستىگىنە كەلگەن سكيفتەردىڭ (سارمات) بۇرىندا تۇرانداعى ماسساگەتتەرمەن بايلانىسى بولعان-بولماعانىن وسى حالىقتىڭ ءتىلى ارقىلى انىقتاۋعا بولادى.
ۆيزانتيا ەلشىسى زەمارحتىڭ 568 جىلى تۇرك قاعاناتىنىڭ باتىستاعى جەرلەرىنىڭ بيلەۋشىسىنە ساپارى جايلى تاريحشى مەناندردىڭ جازۋىنشا «تۇرك باقسىلارى سكيف تىلىندە انايى سوزدەردى سىبىرلاپ، قوڭىراۋلارىن كۇڭگىرلەتكەن» (ۆيزانتيسكيە يستوريكي، سپب، 1860, 376 بەت). ءسويتىپ وزدەرىنىڭ مىڭ جىلدىق كورشىلەرى سكيفتەردىڭ ءتىلىن جاقسى تانيتىن ۆيزانتيالىقتاردىڭ ايتۋىنشا تۇرك باقسىلارى سكيفشە سويلەگەن. بۇل دەرەك سكيف پەن تۇرك ءتىلى ءبىر ەكەنىن اڭعارتادى. سونداي-اق، گەرودوت امازونكالار تۋرالى: «سكيفتەر امازونكالاردى «ەور پاتا» دەپ اتايدى، بۇل ەللينشە «ەرلەردى ولتىرۋشىلەر» دەگەن ماعىنادا; سكيفشە «ەور» – ەركەك، ال «پاتا» – ءولتىرۋ ءسوزى»، دەپ جازىپتى. قازىرگى قازاق (تۇرك) تىلىندە دە «ەر» – ەركەك، ال «وپات» – ءولتىرۋ. «وپات» (بات، باتۋ، باتىس) ءسوزى قازىرگى ورىس تىلىندە «پادات، ۋپاست، زاپاد; ۋكراينشا «پادات، ۆپاستي»; پولياكشا «سپاسچ»; چەحشە «سپادي»; حورۆاتشا «پاستي، پاو». بۇل سوناۋ گەرودوت داۋىرىندەگى سكيف ءتىلى قازىرگى تۇرك جانە سلاۆيان تىلدەرىمەن بىردەي بولعانىن كورسەتەدى. سكيفتەردىڭ العاشقى بيلەۋشىسى تارعىتايدىڭ ەسىمىن 2800 جىلدان سوڭ شىعىس تۇركتەرىنەن كەزدەستىرەمىز. مىسالعا شىڭعىز حاننىڭ تۋىستارى ىشىندە تايشۋىت رۋىنىڭ كوسەمى تارعىتاي-قىرىلداقتى، تارعىت رۋىنان شىققان تاعىتايدى، تۇمبەنە حاننىڭ شوبەرەسى تارعىتايدى، ت.ب. ايتا الامىز.
* * *
سلاۆيان مەن تۇرك تىلدەرىن سالىستىرا زەرتتەۋ ورىستىڭ ءحىى عاسىردا (1185 ج.) جازىلعان ەڭ كونە ادەبي شىعارماسى سانالاتىن «يگور پولكى تۋرالى سوزگە» قاتىستى ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا-اق باستالعان. وسى شىعارماداعى «كۋر» ءسوزىنىڭ «كۋريتسا» ەمەس، تۇركتىڭ قۇر، قورا، قۇرعان سوزدەرىنە كەلەتىنىنە تاريحشى ا.ف.ۆولتمان 1833 جىلى نازار اۋدارۋدى ۇسىنسا، ال قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ف.ي.ەردمان وسى شىعارماداعى وريەنتاليزمدەرگە ارناعان ماقالاسىندا: «نيكتو ەششە نە زامەتيل ازياتسكوگو كولوريتا سەگو ستيحوتۆورەنيا»،–دەپ جازدى (ەردەمان. 1842, 20 ب.). وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تۇرك تىلدەرى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ي.ن.بەرەزين، «يگور پولكىن...» ن.گەربەلدىڭ اۋدارۋىنا وراي، 1854 جىلى جازعان رەتسەنزياسىندا بىرقاتار سوزدەردىڭ ەتيمولوگيالارىن تۇسىندىرگەن. ورىس شىعىستانۋشى-تۇركولوگ پ.م.مەليورانسكي بۇل شىعارماعا 1902 جانە 1905 جىلدارى «تۋرەتسكيە ەلەمەنتى ۆ يازىكە «سلوۆا و پولكۋ يگورەۆە» دەپ اتالعان كولەمدى ەكى ماقالا جازدى. مەليورانسكي پۋبليكاتسيالارىنداعى ەتيمولوگيالاردى جوعارى باعالاعان اكادەميك ف.ە.كورش ءوز ماقالاسىندا ونداعى بولۆان، بويارين، بۋسىي، بىليا، جەمچۋگ، كاگان، نوگاتا، حارالۋگ سوزدەرىنە قاتىستى وزىندىك پىكىر ايتادى.
بەلگىلى تۇركولوگ س.ە.مالوۆ تا وسى شىعارماداعى تۇركيزمدەرگە بىرنەشە زەرتتەۋلەر ارناپ، «تيۋركيزمى ۆ يازىكە «سلوۆا و پولكۋ يگورەۆە» اتتى ماقالاسىندا بىرقاتار تۇرك سوزدەرىن تالداعان (مالوۆ، 1946, 129-139 بب.). نەمىس سلاۆيت-تۇركولوگى ك.گ.مەنگەس 1951 ج. جارىق كورگەن كىتابىندا وسى شىعارماداعى تۇرك سوزدەرى دەپ ەسەپتەگەن 40 لەكسەمگە تالداۋ جاسايدى. كەڭەسىك تۇركولوگ ن.ا.باسكاكوۆ ءوزىنىڭ وسى تاقىرىپقا قاتىستى ءار جىلدارداعى زەرتتەۋلەرىن «تيۋركسكايا لەكسيكا ۆ «سلوۆە و پولكۋ يگورەۆە» اتتى مونوگرافياسىندا جيناقتادى. مۇندا ول 44 لەكسەمانى تالداعان. (باسكاكوۆ، 1985, 99-172 بب.). 1975 جىلى ءدال وسى كونە ورىس شىعارماسىنىڭ تۇركتىگىن زەرتتەگەن و.سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» اتالاتىن كىتابى جارىق كوردى. وسى تاقىرىپ ءبىر جارىم عاسىر بويىنا ورىس، نەمىس عالىمدارى ورتاسىندا تالقىلانىپ جۇرگەندىگىنە قاراماستان «ازيا» كىتابىنا بايلانىستى رەسەي عالىمدارى ەداۋىر داۋ كوتەردى.
اتالعان زەرتتەۋشىلەردىڭ بارشاسىنا ورتاق نارسە – ولار «يگور پولكى تۋرالى ءسوز» شىعارماسىنداعى تۇرك سوزدەرىن ح-ءحى عاسىرلاردا كيەۆ ءرۋسىنىڭ دەشتى قىپشاقپەن كورشى بولۋىنان ەنگەن «كىرمە سوزدەر» دەگەن پىكىردە بولدى.
2008-2012 جىلدارى «عاسىرلارعا جالعاسقان جاڭساقتىق» اتتى كىتابىمدى جازۋ كەزىندە (بۇل ەڭبەكتە «موڭعول» ءسوزى ەرتەدە ەتنوستىڭ ەمەس، مەملەكەتتىڭ (مەڭگۋ ەل، ماڭگى ەل) اتاۋى بولعانىن، «كونە موڭعول ءتىلى» دەلىنىپ جۇرگەننىڭ، شىن مانىندە، شىعىس تۇرك ديالەكتى ەكەندىگىن انىقتاعانمىن) كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى شىعارعان «درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار» (1969 ج.) جانە «سراۆنيتەلنىي سلوۆار تۋنگۋسو-مانچجۋرسكيح يازىكوۆ» (1975 ج.) جيناقتارىنا كوپ رەت ۇڭىلگەن ەدىم، كونە تۇرك جانە قازىرگى قازاق تىلىمەن دىبىستالۋى دا، ماعىناسى دا بىردەي مىڭداعان ورىس (سلاۆيان) سوزدەرىن ۇشىراتتىم.
الايدا زەرتتەۋ كەزىندە كوزىم تۇسكەن تۇرك نەگىزدى ورىس سوزدەرىن تەك ح-ءحى عع. رۋس دەشتى قىپشاقپەن كورشى بولعاندا نەمەسە حىىى-حVع.ع. التىن وردا يەلىك ەتكەن كەزەڭدە جۇعىسقان دەۋگە كەلمەيدى. ءتىپتى، قازىرگى قازاق تىلىندە ساقتالماعان يا تىم وزگەرىسكە ۇشىراعان كونە تۇرك سوزدەرى ورىس تىلىندە جەتەرلىك ەكەن. بۇل – ماسەلەنىڭ «ەنگەن سوزدەردەن» كۇردەلى ەكەندىگىن بايقاتادى. مىسالى «يكونا» ءسوزى 732 جىل تۇرعىزىلعان كولتەگىن ماڭگى تاسىندا «تىزەسى باردى جۇگىندىردىم» (يۇگۇنۋ) دەپ جازىلىپ تۇر. ال ءرۋستىڭ تەك وسىدان ءبىر جارىم عاسىر وتكەن سوڭ عانا (889 جىلى) حريستيان ءدىنىن قابىلداعانى بەلگىلى. بۇل ءسوزدى ماحمۇت قاشقاريدىڭ 1074 جىلى جازىلعان «ديۋان لۇڭات ات-تۇرك» شىعارماسىنان دا كورەمىز.
كسرو عا شىعارعان «درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار» جيناعىندا بەرىلگەن مىسالداردان جۇزدەگەن ورىس سوزدەرىنىڭ تۇرك سوزدەرىنىڭ تۇبىرىنەن عانا ەمەس، جالعاۋ، جۇرناقتارىنان دا، تەرىس قاراي وقىلۋىنان دا، بۋىندار اۋىسىپ تا جاسالىنعانىن كورەمىز. (كەيبىر سوزدەردىڭ ەكى تىلگە ورتاقتىعى تىم كومەسكىلەنىپ، جالپىلاما جاڭعىرىقتاي ەستىلەدى). مىسالى اتالعان «سوزدىكتىڭ» 387 بەتىندە «وعىز-نامادان» كەلتىرىلگەن «وڭلىك» ءسوزى «ليتسو» دەپ اۋدارىلعان. «ءوڭ» ءتۇبىرىنىڭ ماعىناسى دەمەسەك، دىبىستالۋى «ليتسو» سوزىنە كەلمەيتىنى ايقىن. مۇندا «لىك» جۇرناعىنان ورىستىڭ «ليك»، ودان ليچيكو، ليتسو، ليتسەمەر، ليتسەۆايا، ت.ب. تۋىنداعان. ال شىعىس تۇركتەرىندە دە (موڭعول), وعىز ديالەكتىندە دە (تۇركيا، ءازىربايجان) بار «امبار»، «انبار» (اۋىزعى بولمە، كىرەبەرىس) ءسوزى ورىس تىلىندە «امبار» دەپ تە، «انبار» سوزىندەگى بۋىندار ورىن اۋىستىرۋىنان (بار+ان) «ۆەراندا» تۇرىندە دە كەزدەسەدى.
تالاسقا ءتۇسىپ وتىرعان «سلاۆيان» اتاۋى، شىن مانىندە، كونە تۇرك ءسوزى. «درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار» جيناعىندا: «Çاۆ (چاب، ءچاۆى) – سلاۆا، يزۆەستنوست، مولۆا: bilig esi çab esi ben-ok ertim – وبلاداتەلەم مۋدروستي، وبلاداتەلەم سلاۆى بىل يمەننو يا (تونيۋكۋك، 7- ستروكا)»، دەپ 734 جىلى تۇرعىزىلعان تونىكوك ەسكەرتكىشى جازۋىنان، جانە دە: «ÇاۆLIN, ÇAVLAN – پروسلاۆيتسيا، ستانوۆيتسيا يزۆەستنىم: er çavlandi – مۋجچينا پروسلاۆيلسيا (م.كاشگاري. ستر. 388, ستروكا 17)»، دەپ 1074 جىلى جازىلعان م.قاشعاريدىڭ «ديۋان لۋعات ات-تۇرك» كىتابىنان مىسالدار كەلتىرىلگەن. ءتىپتى، «سلاۆيان» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-تامىرىن تۇڭعۇس-ءشۇرشىت تىلدەرىنەن تابامىز. ستم جيناعىندا: «ءسا – زنات» دەلىنىپ، ەۆەنكشە «ءساۆ، ساۆۋن» – بىت يزۆەستنىم; بىت زنامەنيتىم; ۋچر. ديالەكتىندە «سالەن، ھالەن، شالەن» – سۆەدۋيۋششي، تالانتليۆىي; ۋلچ تىلىندە «ءساۆان، سەۆچۋ» – سووبشيت، ۋۆەدوميت; مانجۇرشا «ءسابۋلا» – زنات، پونيمات; شۇرجەن تىلىندە (كونە مانجۇر) «ءساھ-ءھى» – زنات; پيسم. مونگ. «سانا» – دۋمات; در. تيۋرك. «سان» – دۋمات»، دەپ جازىلعان. قازاق تىلىندە بۇل «سانالى»، «ساقي» سوزدەرى ەكەن. وسىعان قاراماستان قازىرگى ورىس، ۋكراين، ت.ب. حالىقتار «سلاۆيان» اتاۋىن لاتىنداردىڭ «قۇل» دەگەن سوزىنەن شىقتى دەپ ەتنوستىق اتاۋلارىن ەۆروپا سوزىنەن شىعارىپ ءماز بولۋدا.
مەنىڭشە «سلاۆيان» اتاۋىن ەدىل بۇلعار-تۇركتەرىنىڭ حانى اسپارۋح 680 جىلى دۋناي وزەنىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى سكيف تەكتەس تايپالاردى بيلىگىنە العاندا جالپى حالقىنا بەرگەن دە، كەيىن بۇل اتاۋ سولتۇستىك-شىعىستاعى سكيف-سارمات (پولياك، ۋكراين، چەح، ت.ب.) جانە ۋگرو-فين تايپالارىنا دا جايىلعان سىڭايلى.
قازىردە ءبىز «قازاق (تۇرك) تىلىنە ورىستان ەنگەن» دەپ جۇرگەن ءبىرتالاي سوزدەر دە، شىن مانىندە، ءبىر كەزدەرى تۇرك تىلىنەن ورىس تىلىنە ەنىپ، كەيىننەن وزىمىزگە قايتا ورالعانىن كورەمىز. مىسالى م. قاشقاري ەڭبەگىندە كورسەتىلگەن «شىت» ءسوزى ورىس تىلىندە «سيتتسا» بولىپ، قايتادان قازاق تىلىنە «سيسا» بولىپ ورالعان (اق سيسا، قىزىل سيسا، سيسا كويلەك). ال «اران» ءسوزى «كروۆات» بولىپ، بۇگىندە تىلىمىزدە «كەرۋەت» دەلىنىپ ءجۇر (ستم: ەۆەن. ءاران – پوستەل، كروۆات; ءھارانت – پولزوۆاتسيا كروۆاتيۋ; در.تيۋرك. اrاn – سكوتنىي دۆور). ياكۋت تىلىندەگى «تۋركە» (بىتىرامەن اتاتىن مىلتىق) ورىستىڭ «درو)بوۆيك» سوزىنەن ەنگەن دەلىنگەنىمەن نەگىزىندە تۇركتىڭ «تارا»، «بى(تىرا)» ءسوزى جاتىر، ت.ب.
وسى كىتابىمدا 3-4 مىڭداي تۇرك نەگىزدى ورىس سوزدەرىن كورسەتكەنىممەن، بۇل سوزدەردەن ونداعان مىڭ سوزدەر تۋىندايتىنىن جوعارىداعى مىسالداردان-اق بايقاۋعا بولادى. ازىرگە زەرتتەۋ ناتيجەلەرى ورىس (سلاۆيان) ءتىلىنىڭ وزىندىك ەتنوستىق نەگىزى جوق ەكەندىگىن، سوزدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى (تاتار زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ايتۋىنشا 95 پايىزى) تۇرك ءتىلى نەگىزىندە، ال وزگەسى گرەك، لاتىن، تۇرك ءتىلى ارقىلى ەنگەن پارسى، اراب سوزدەرىنەن قۇرالعانىن كورسەتىپ وتىر. سونداي-اق تۇڭعىس جانە ورىس تىلدەرىنە ورتاق كوپتەگەن سوزدەر ۇشىراستى.
قازىرگى ورىس زەرتتەۋشىلەرى گ.نوسكوۆسكي مەن ا.فومەنكو: «تيۋركسكي يازىك، ۆپولنە ۆەروياتنو، بىل پروستونارودنىم يازىكوم ناشيح پرەدكوۆ، ا رۋسسكي يازىك ياۆلياەتسيا، سكورەە ۆسەگو، رازگوۆورنىم ۋپروششەنيەم تسەركوۆنو-سلاۆيانسكوگو يازىكا. ەمۋ ناشيح پرەدكوۆ ناۋچيلي ۆ تسەركۆي، ي ون پوستەپەننو ۆىتەسنيل رازگوۆورنىي تيۋركسكي يازىك»، – دەگەن پىكىر ايتادى («رۋس ي ريم»، 5 توم، 99 ب). ال تاتارستان زەرتتەۋشىسى ن.حۋساينوۆ «ورىس ءتىلىنىڭ تۇركى نەگىزدەرىنىڭ سوزدىگى» جيناعىندا: «ەرتە زاماندا ارنايى ءتىل مامانى (گرامماتيست) تۇرك تىلىنەن ءتۇرلى جولدارمەن سلاۆيان ءتىلىن قۇراستىرىپ شىعارعان»، – دەيدى.
ايتا كەتەر ماسەلە – «تۇرك تىلىنە اراب، پارسىدان ەنگەن» دەلىنەتىن سوزدەر جايى. ادەتتە «كىرمە سوزدەر» حالىقتار ارالاس، كورشى تۇرعاننان يا ءدىن بىرلىگىنەن ءدىني كىتاپتارى (كەيىنگى 1-2 عاسىردا عىلىمي تەرميندەر) ارقىلى ەنەتىنى بەلگىلى. كوپتەگەن «تۇرك تىلىنە اراب، پارسىدان ەنگەن» دەلىنەتىن سوزدەردىڭ (نىشان، سۋرەت، قوجا، ستان، باقي، دوس، يمان، امال، ساقي، ءومىر، حاسان، حالىق، عىلىم، مال، ارام، زاپا، ساحارا، زالىم، ت.س.س.) التاي تىلدەرى توبىنا جاتاتىن، مۇسىلمان ءدىنى بارماعان تۇڭعىس-مانجۇر تىلدەرىندە بولۋى – وسى سوزدەردىڭ، كەرسىنشە، تۇركتەردەن پارسى مەن ارابتارعا ەنگەنىن بايقاتسا كەرەك. تاريحتاعى وقيعالار دا وسىلاي بولعاندىعىنا دالەل. پارسىلار دا، ارابتار دا ءدىنىن تاراتقانىمەن تۇركىستان جەرىندە تۇراقتاماعان. ال ح عاسىردا ارال تەڭىزى وڭىرىنەن قوزعالعان وعىز تۇركتەرىنىڭ يەرۋساليمگە دەيىن بارعانى، ءحىى عاسىر اياعىندا حورەزم يمپەرياسىنىڭ باتىس شەكاراسى يراككا شەيىن سوزىلعانى، ءحىىى عاسىر باسىندا شىڭعىز حان اسكەرى مىسىر مەن ۆيزانتيا شەكاراسىنا ات باسىن تىرەگەنى بەلگىلى. پارسىلار تەك بەس عاسىردان سوڭ (1510 ج. گەرات قالاسى ماڭىندا مۇحاممەد شايباني قازاسىنان سوڭ) تۇركتەردەن قۇتىلسا، ال ارابتار 1918 جىلى عانا اعىلشىنداردىڭ جاردەمىمەن وسمان يمپەرياسىنان تاۋەلسىزدىگىن العانى بەلگىلى. ءمادينا قالاسىنداعى مۇحاممەد پايعامبار جەرلەنگەن مەشىتتى ۇلعايتىپ، قابىرعالارىن قاي تۇرك سۇلتانى قاي جىلى سالدىرعانى سول قۇرىلىستاردا جازۋلى تۇر. سوندىقتان بۇرىنعى «تۇرك تىلىنە بالەن حالىقتان ەنگەن» دەگەن سوزدەر دە قايتا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
سونداي-اق تۇركتىڭ «كىرىت» سوزىنە (م.قاشقاري: KIRIT كليۋچ ء(ى ت. 357);KIRITLءا زاكرىۆات: qapuءۇ kiritladi – دۆەر زاپەرلي (مك ءىىى ت. 345) «زا» قوسىمشاسى (پريستاۆكا) ارقىلى ورىستىڭ «زاكرىت» ءسوزى پايدا بولسا، ال وسى سوزبەن ماعىنالاس «زاپەرەت» سوزىندەگى «زا» ەش قوسىمشا ەمەس، «زاپ» – تۇركتىڭ «جاپ» ءسوزى; «نەلزيا» سوزىندەگى «نە» پريستاۆكا سانالىپ، «لزيا» ءتۇبىرىنىڭ قانداي ماعىنا بەرەتىنىن ىزدەپ تە ورىس فيلولوگتارى تالايدان باستارىن قاتىرىپ ءجۇر. شىن مانىندە «نەلزيا» – ءسوزدىڭ ءتۇبىرى. ول ەۆەنك تىلىندەگى «ەڭەزە»، قازاقتىڭ «مەڭزە» ءسوزى (ستم سوزدىگى: ەڭەزە زاپرەت (نەلزيا!) (ەۆەنك.): گوۆوريت ينوسكازاتەلنو).
تۇركتىڭ «قوپار» سوزىنەن پايدا بولعان ورىس تىلىندەگى «كوپات»، ىدىستىڭ تىعىنىن الۋ، قوپارۋ ماعىناسىنداعى «وتكۋپوريت» سوزىمەن كەلىسەلىك. ال ىدىستى تىعىنداۋدى «زاكۋپوريت» دەپ، «قوپارۋ» ماعىناسىنا كەرى ارەكەتكە دە «قوپارۋ» ءسوزىن پايدالانعان... زەرتتەۋ بارىسىندا مۇنداي مىسالدار كوپتەپ كەزدەستى. سوندىقتان جالپى ورىس ءتىلى عىلىمىنا قاتىستى قالىپتاسقان كوپ قاعيدالار دا قايتا زەرتتۋدى قاجەت ەتەدى ەكەن.
ءتىل بىرلىگىن ەسكەرسەك، گەرودوت جازعانداي سكيفتەر (سلاۆياندار) دە، ۆ.بەلينسكي ايتقانداي ۋگرو-فينندەر (ورىستار) دە ەۆروپا شىعىسىنا ازيادان (تۇراننان) بارعان دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا بولادى. (مۇنداي تۇجىرىم ەترۋس سوزدەرىنىڭ نەلىكتەن تۇرك، سلاۆيان، ورىس سوزدەرىنە بىردەي ۇقسايتىنىن تۇسىندىرە الادى). تەك سكيفتەر ەۆروپاعا كاسپي تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىگىن اينالىپ، گەرودوت ايتقانداي «اراكس وزەنىن ءوتىپ كەلسە»، ال ۋگرو-فينندار ازيادان (سىبىردەن) كاسپيدىڭ سولتۇستىگىمەن بارعان سىڭايلى. مۇنى ورىس تىلىندەگى تۇڭعۇس سوزدەرىنەن اڭعارۋعا بولادى.
قازاقستاندىق زەرتتەۋشى ۆ.سۋحوۆ: «ەسلي ستاۆيت ۆوپروس و ەدينوم درەۆنەم ەتنيچەسكوم ي يازىكوۆوم كورنە تيۋروك ي سلاۆيان، تو تاكوۆىم موگ بىت تولكو درەۆني ەتنوس – دينلين. يۋجنوسلاۆيانسكايا گرۋپپا پلەمەن تاك جە، كاك ي ۆوستوچنوسلاۆيانسكايا، ياۆلياليس پوتومكامي ودنوگو درەۆنەگو نارودا – سيبيروۆ-ساۆيروۆ، كوتورىي ۆ سۆويۋ وچەرەد ياۆليالسيا پوتومكوم درەۆنەگو سيبيرسكوگو نارودا – دينلين»، – دەپ جازادى. دينلين ماسەلەسىنە ورىس عالىمدارى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر ارناعان. «يستوچنيكي نەدۆۋمىسلەننو پودچەركيۆايۋت كوچەۆوي حوزيايستۆەننو-كۋلتۋرنىي تيپ ي تيۋركويازىچيە دينلينوۆ»، – دەيدى «ۆيكيپەديا».
دينلين ناسىلىنە عالىمدار ورتالىق ازيانىڭ كونە ءتورت حالقىن جاتقىزىپ، وسى قاتاردا ەنيسەي قىرعىزدارىن، سولتۇستىك تيان-شاندا تۇراتىن ۇيسىندەردى، سونداي-اق باەگۋدى (بايەرگۋ) اتايدى. قىرعىز بەن ءۇيسىن اتاۋلارى بارشامىزعا جاقسى بەلگىلى. ال باەگۋ تايپاسىن بۇگىنگى تاريحشىلارىمىز بىردە قورقىتتىڭ رۋى باياتپەن، بىردە كونە قياتتىڭ ەرگەنەقوندا بولىپ شىققان باياۋت رۋىمەن شاتاستىرۋدا. شاكەرىم «شەجىرەسىندە» باەرگۋدى (دىبىستالۋ ۇقساستىعىنا وراي بولسا كەرەك) «باي ارعىن» ءسوزى دەگەن بولجام ايتادى. باەگۋ تايپاسى جايى كولتەگىن، تونىكوك ەسكەرتكىشتەرىندە جازىلعان. كوتەرىلىس كەزىندە تۇرك قاعانى قاپاعاندى ولتىرگەن وسى باەگۋلەر دەگەن دەرەكتەر بار.
رەسەي زەرتتەۋشىسى ا.بۋشكوۆ «چينگيسحان: نەيزۆەستنايا ازيا» كىتابىندا ورىستاردىڭ مىنەزىن، كەيبىر ءداستۇرىن، تۇرمىسىن تۇرك حالىقتارىمەن سالىستىرا كەلە: «گۋننى، ناستولكو يزۆەستنو – نەسومنەننىە تيۋركي، پريشەدشيە يز تسەنترالنوي ازي. ا سلەدوۆاتەلنو، موجنو سلاگاتەلنىە پرەسپوكوينەيشيم وبرازوم پومەنيات: ەسلي يمەيۋتسيا ۆەسكيە وسنوۆانيا سچيتات، چتو گۋننى-تيۋركي – ەتو سلاۆيانە، تو وستاەتسيا ۆسەگو ودين شاگ دو لوگيچەسكوگو زاۆەرشەنيا: سلاۆيانە – ەتو تيۋركي»، – دەگەن تۇجىرىم جاسايدى (144 ب.).
(گەرەدوت پەن راشيد اد-دين ەڭبەكتەرىندەگى دەرەكتەر ىقىلىم زامانداردا تۇراننان (تۇركىستاننان) باتىسقا اۋعان تۇركتەردىڭ ءبىر بولىگىن گرەكتەر «سكيف» دەپ، ال شىعىسقا اۋعان تۇركتەردى قىتايلار «سيۋڭنۋ» (حۋننۋ، عۇن) اتاعانىن كورسەتەدى. ال «سلاۆيان جەرىنە» كەلگەن عۇندار 155-158 جىلداردا قىتاي اسكەرى مەن سانبيلىكتەر قولباسشىسى تاڭشىقايدان ىعىسىپ، جايىق پەن ەدىل وزەندەرى وڭىرىنە قونىس اۋدارىپ، ءوسىپ-ءونىپ، 448 جىلى ەدىل ( اتتيلا) قاعاننىڭ باسقارۋىمەن ريم يمپەرياسىنا سوعىسۋعا اتتانعان شىعىس تۇركتەرىنىڭ ءبىر بولىگى بولاتىن. ەندى ءبىر بولىك حۋننۋلار (كونە قياتتار) ەرگەنەقوندا جان ساۋعالاپ (شىڭعىز حان اتالارى), ال وزگە حۋننۋلار سانبيلەرگە ءوز ەركىمەن باعىنىپ، سول ءىى عاسىردان شىعىس تۇركتەرى «تاتار» اتانعانىن «عاسىرلارعا جالعاسقان جاڭساقتىق» اتتى كىتابىمدا جازعانمىن).
باعزى زامانداردا تۇركتەر مەن سلاۆيانداردىڭ تىلدىك، ەتنيكالىق تامىرى ورتاق بولعاندىعى تۋرالى قازىردە بىرشاما ايتىلا باستادى. قازاق زەرتتەۋشىسى قايرات زاكيريانوۆ: «چتو گرەحا تايت، سوۆرەمەننوە روسسيسكوە وبششەستۆو سترەميتسيا پريوبششيتسيا ك ەۆروپەيسكوي جيزني. ودناكو ەۆروپا روسسيۋ كاك ەۆروپەيسكۋيۋ دەرجاۆۋ نە ۆوسپرينيماەت، نە وتتوگو، چتو ونا نەدوستوينا ەتوگو – ۋ نەە سۆوە، وسوبەننوە مەستو»،– دەپ جازادى (ك.زاكيريانوۆ. «پود زناكوم ۆولكا: تيۋركسكايا راپسوديا»، الماتى، 2012).
باتىس ەۆروپانىڭ بىرنەشە ۇلتى، اسىرەسە ۆەنگرلەر، ءۇشىنشى رەيح كەزىندە وزدەرىن «اريلىق» ساناعان نەمىستەر دە وزدەرىنىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەۋدە ازيا شىعىسىنا نازار اۋدارعانى بەلگىلى. ال ولاردان الدەقايدا ازياعا جاقىن ورنالاسقان ورىس حالقى بولسا ءوز تامىرىن تەك ەۆروپادان ىزدەۋمەن كەلەدى. ءتىپتى ءوز عالىمدارىنىڭ «يگور پولكى...» شىعارماسىنان تاپقان تۇرك سوزدەرىن دە ءار ساققا جۇگىرتىپ، ناتيجەسىندە وسى شىعارمانىڭ اۋدارماسى ماسەلەسىندە لينگۆيستەر ءالى دە ءبىر تۇجىرىمعا كەلە الماي وتىر.
وسىنداي سەبەپتەن مەن بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەردەي ويىما كەلگەن كەز-كەلگەن تۇرك نەگىزدى ورىس سوزدەرىن بۇل كىتابىما ەنگىزبەدىم. ورىس تىلىندەگى «ۋستاۆ» ءسوزى قازاقشا «ۇستانىم» سوزىنە كەلەتىنىن، «مولي، موليت» ءسوزى «ءموليۋ»، «كاركاس» – قاڭقاسى ەكەن» دەپ مىڭداعان سوزدەردى ءتىزۋدى ماقسات ەتپەدىم. تەك ورىس عالىمدارى (كسرو عىلىم اكادەمياسى) وزدەرى شىعارعان «درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار» جيناعىنىڭ ىشىندەگى كوزىمە تۇسكەن ورىس (سلاۆيان) سوزدەرىن تەرىپ الىپ، «قازاقشا بۇل ءسوز مىناداي» دەگەن قىسقا عانا تۇسىنىك جازىپ ۇسىنىپ وتىرمىن. وقىپ شىققاننان سوڭ ءار ادام ورىس حالقىنىڭ قايدان پايدا بولعانىن ءوزى پايىمداي جاتار.
تۇرك پەن سلاۆيان تىلدەرىندەگى ۇقساستىق ورىستارعا ءحىىى-حVعاسىرلاردا التىن وردا يەلىك ەتكەن كەزەڭدە ەنگەن دەگەن قاتە پىكىر تۋماۋى ءۇشىن كىتاپقا ماڭگى ەل مەملەكەتى تۇگىل، شىڭعىز حان دۇنيەگە كەلمەستەن ەرتەدە – Vءىىى-ءحىى عاسىرلارداعى كونە تۇرك جازبا ەسكەرتكىشتەرىنەن عانا مىسالدار الىندى.
«درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار» جيناعىندا كەزدەسپەيتىن، الايدا دىبىستالۋى دا، ماعىناسى دا تۇرك جانە ورىس (سلاۆيان) تىلدەرىندە (جانە تۇڭۇس) بىردەي سوزدەردىڭ بىرقاتارىن كورسەتۋ ءۇشىن «سراۆنيتەلنىي سلوۆار تۋنگۋسو-مانچجۋرسكيح يازىكوۆ» جيناعىنان مىسالدار كەلتىرىلدى. سونداي-اق «قوسىمشا» تاراۋدا تەك تۇڭعۇس پەن ورىس تىلدەرىنە ورتاق (تۇرك تىلىندە كەزدەسپەيتىن) سوزدەردى جەكە كورسەتتىك. وسى كىتابىما زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە پايدالانىلعان كسرو عا شىعارعان ەكى جيناقتاعى مىسالدار ورىس تىلىندە بولعاندىقتان اۋدارىلماي بەرىلدى.
حاسەن قوجا-تۇرك،
"جۇلدىز" جۋرنالى
