Juyrda belgılı qoǧam jäne öner qairatkerı Hasen Qoja-Ahmet (Qoja-Türk) «Russkii iazyk drevnetiurkskii?» degen kıtabyn aiaqtady. Būl eŋbegınde ol slavian halyqtarynyŋ tıldık tamyry köne türk tılınen bastau alatynyn KSRO ǦA şyǧarǧan «Könetürk sözdıgı» (Drevnetiurkskii slovar), «Tūŋǧūs-manjūr tılderınıŋ salystyrmaly sözdıgı» (Sravnitelnyi slovar tunguso-manchjurskih iazykov) basylymdary boiynşa däleldeidı. Onyŋ būl zertteu kıtaby qazaq (türk) tılınıŋ qadırın arttyruǧa eleulı üles qosady dep oilaimyz. "Ūlt.kz"
Orys halqynyŋ paida boluy, şyqqan tüp-tegı turaly jazylǧan eŋbekter köptep sanalady. Alaida zertteuşıler pıkırı ärtürlı jäne älı künge şeiın tiianaqty bır tūjyrymǧa kele almaǧan. V.M.Moşin 1931 jyly jariialaǧan maqalasynda orys halqynyŋ şyǧu tegı turaly būryn-soŋdy aitylǧan mynadai boljamdardy keltıredı: 1. Skandinavtardan. 2. Baltyq slaviandarynan. 3. Edıl finnderınen. 4. Skandinaviia finnderınen. 5. Litvalyqtardan. 6. Madiiarlardan. 7. Hazarlardan. 8. Gottardan. 9. Gruzindardan. 10. İrandyqtardan. 11. Iаfetidterden. 12. Keltterden. 13. Evreilerden. 14. Nemese «belgısız bır taipadan» dei kele, avtor: «Juyq arada «Rustar Rodos aralynan, Rodeziiadan, tıptı, Süleimen araldarynan şyqty» deitın de bolarmyz», – deidı («Slaviia» jurnaly, 1931 j., Praga.).
Keiıngı kezderı «orystar arabtan şyqqan, öitkenı Egipet piramidalaryndaǧy jazularda orys sözderı bar eken» degen de pıkır teledidar habarlarynda aitylyp jür. Orys tılınde arab sözderınıŋ kezdesetını ras. Mysaly orystyŋ köne aŋyzdaryndaǧy jyraudyŋ Baian (Boian) aty onyŋ käsıbıne bailanysty bolsa, onda būl arabtyŋ «baiandau» sözı, eger esımı bolsa türktıŋ «baiandy» sözınen. «Piramidalardaǧy jazularǧa» kelsek, ol qūrylystar Egipettı arabtardyŋ jaulauynan 3-4 myŋ jyl erte salynǧanyn älgı pıkır aituşy eskermegen. Resei zertteuşısı N. Vaşkevich te «Za semiu pechatiu» atty kıtabynda: «Vse nemotivirovannye slova i vyrajeniia drugih iazykov v konechnom schete voshodiat k russkomu iazyku ili arabskomu. İ eto nezavisimo ni ot istorii, ni ot geografii», – deptı. Şyn mänınde, osy zertteuşınıŋ arab sözderınen keltırgen mysaldary latyn, grek arqyly orys tılıne engen ǧylymi terminderı (al-gebra, al-kogol, t.b.).
Sondai-aq: «Orystar tym ertede Soltüstık Mūzdy mūhitynyŋ ornynda bolǧan, antikalyq avtorlar Giperboreia dep ataǧan materiktıŋ tūrǧyndary «ariiler» eken, «mūz däuırı» bastalǧan soŋ oŋtüstıkke auypty», «Giperboreia» – soltüstık borany» maǧynasyn bıldıretın söz», – degen de pıkır jiı aityluda» (V. Demin. «Tainy russkogo naroda». M. “Veche”. 1997).
Mūz däuırı bastalǧanda orystar ǧana emes, özge de, bügınde «arii» delınıp jürgen halyqtardyŋ barşasy da Giperboreiadan oŋtüstıkke qonys audarǧan bolar? Al «borei, boreia» orys tılındegı buran, uragan, purga sözderıne keledı desek, mūndai sözder türk tılınde de bora, boran, boraǧan, borau, būrqasyn, buyrqanu, t.b. türde bar. Būlardyŋ tübırı türk tılındegı ür, üru, ürleu sözı.
Endı bır aituşy: «Apennin tübegınde latyndardan būryn tūrǧan etrus halqy orystan şyqqan», – dep, dälel retınde Polşaǧa baryp poliak tılın estıgen italiialyqtyŋ osy tıldı etrus jazularymen salystyrǧanyn aitady. Solai-aq bolsyn. Onda nege etrus tılın poliaktıkı ia jalpy slavian tılı dep aitpasqa, tek «orys tılı» dep körpenı küştep tartudyŋ keregı qanşa degen sūraq tuady. Etrustardan qalǧan boiauly suretterde olardyŋ şaştary, qastary qara, öŋderı qoŋyrqai. «Eger olar soltüstıktıŋ halqynan şyqqan bolsa, geografiialyq jaǧdaiǧa bailanysty şaş-qastary, reŋderı aq-sary bolar edı ǧoi?» degen kümän tuady.
Batys Evropa tarihşylarynda etrustardyŋ Apennin tübegıne şyǧystan kelgendıgı turaly pıkır äldeqaşan qalyptasqan. Rim tarihşysy Seneka: “Tuscos Asia sibi vindicat” («Aziia tusktar bızden paida boldy dep sanaidy»)», – dep jazǧan. Al ertede «Aziia» dep batysevropalyqtar qazırgı Taiau Şyǧysty ataǧan. Soŋǧy kezderı etrustar şumerlıkterdıŋ bır tarmaǧy degen boljam aityluda. Türkter de şumerlıkterdıŋ Ortalyq Aziiaǧa auǧan bölıgı degen pıkır bary belgılı. Zertteuşıler etrustar men türkterdıŋ tılınen, salt-dästürınen köptegen ūqsastyqtar tabuda.
Tarihta «etrus» degen atpen qalǧan būl halyq özın «rasna» dep, al rimdıkter «tusk» dep ataǧan eken. «Rus» pen «etrus», «rasna» sözderınıŋ ūqsastyǧy orys zertteuşılerıne oi salary tüsınıktı. Alaida etrus halqy Rim imperiiasy paida bolardan erte, bızdıŋ däuırge deiıngı VII ǧasyrlarda ömır keşse, al slaviandardyŋ «Povest vremennyh let» jylnamasynda «rus» atauy tek 862 jyly, slaviandar men ugro-finn taipalaryn variagtyŋ Rus taipasynan şyqqan Riurik, Sineus, Truvor atty aǧaiyndylardyŋ bileuge kelgen kezden paida bolǧany jazylǧan.
Baiqaǧanymyz: orys zertteuşılerı özderın slavian tektı sanai tūra, orys ūltynyŋ paida boluyn poliak, ukrain, belarus, cheh, serb, horvat siiaqty slavian halyqtardan bölek qarastyrady eken. Osyǧan orai Reseidıŋ imperiialyq piǧylynan köp teperış körgen poliak, ukrain halyqtarynyŋ tarihşylary da mümkındıgınşe özderın orys halqynan aulaqtatpaqqa tyrysuda. Osyndai pıkırlerdıŋ bırı – ukrain halqynyŋ Baltyq teŋızı maŋynda ömır keşken Ukr taipasynyn şyqqandyǧy turaly. Alǧaşqy derek retınde ukrlardyŋ 989 jyly germandyqtarmen soǧysy aitylady. «Ondai bolsa Kiev Rusınde 889 jyly hristian dının qabyldaǧan halyq kım, qazırgı ukraindyqtardyŋ ata-babasy emes pe?» degen sūraq tuady.
Ukraina zertteuşısı V.Belinskii özınıŋ «Strana Moksel» atty kıtabynda orys halqynyŋ slaviandarǧa jatpaitynyn, soltüstık ormandaryndaǧy ugoro-finndık taipalardan HI ǧasyrda Kiev kniazınıŋ kenje ūly Iýrii Dolgorukiidıŋ ūiymdastyruymen paida bolǧan halyq ekenın jazady: «V IX-XII vekah ne suşestvovalo russkogo naroda (i v osobennosti velikorossov!). Slavianskie plemena (poliane, drevliane, siveriane, duliby, tiversy i t.d.), na bazise kotoryh v istoricheskom razvitii obrazovalsia ukrainskii narod, i finskie plemena (muroma, meria, ves, meşera, mokşa, perm, narova i t.d.), stavşie vposledstvii osnovoi velikorossov, nikogda ne imeli istoricheskogo edinstva, hoziaistvenno ne soprikasalis do XVI veka. Sii istiny ustanovleny russkimi istorikami-professorami», – deidı. Söitıp orys halqynyŋ şyǧu tegı jaiyndaǧy sūraqqa qosa endı «kım slavian, kım böten?» degen mäsele tuyndap otyr.
Orys aqyny A.Blok özınıŋ «Skif» şyǧarmasynda: «Da, skify my! Da, aziaty my!» dep, öz zamandastarynyŋ (orys ziialylarynyŋ) bırqatarynyŋ oiyndaǧy pıkırdı öleŋmen bıldırgen. Orys halqynyŋ skiftıgın A.İ.Gersen de nasihattaǧan eken. Būl turaly V.A.Tunimanov: «Svoe polojenie v Evrope Gersen mnogo raz opredelial kak pozisiiu chujego, postoronnego, skitalsa, skifa, varvara, turansa»,– dep jazady.
Tūran demekşı, «tarih atasy» sanalatyn Gerodot skifter jaiynda: «Kochevye plemena skifov obitali v Azii. Kogda massagety vytesnili ih ottuda voennoi siloi, skify pereşli Araks i pribyli v kimmeriiskuiu zemliu», – dep jazǧan edı. Osylaişa skifterdıŋ Tūrannan (Türkıstannan) Qara teŋızdıŋ soltüstıgındegı jerlerge kelgenı aitylady. Sondai-aq, Gerodot skifterdıŋ aituynşa būl jerdegı olardyŋ alǧaşqy bileuşısınıŋ aty Tarǧytai bolǧanyn, Tarǧytai bilık qūrǧan kezeŋ men parsy şahy Dariidıŋ skif jerıne joryq jasauynyŋ arasy tūp-tura myŋ jyl ekenın baiandaǧan. Darii joryǧynyŋ jaŋa jylsanauǧa deiıngı 514 jyly bolǧany belgılı. Būǧan myŋ jyldy qossaq, skifterdıŋ Aziiadan Qara teŋız soltüstıgıne kelu mezgılı şamamen jaŋa jylsanauǧa deiıngı 1500 jyl bolmaq.
J. j. deiıngı V ǧasyrda ömır sürgen grek täuıpı ärı oişyly Gippokrat özınıŋ «O vozduhe, vodah i mestnostiah» atalatyn eŋbegınde: «V Evrope est skifskii narod, jivuşii vokrug ozera Meotida i otlichaiuşiisia ot drugih narodov. Nazvanie ego – savromaty», – degen. Gerodot «Tarihynda» osy, skifterdıŋ bır būtaǧy sarmattar turaly: «Savromaty zanimaiut polosu zemli k severu, nachinaia ot vpadiny Meotiiskogo ozera, na piatnadsat dnei puti, gde net ni dikih, ni sajenyh derevev», – dep olardyŋ jerı Azov teŋızınıŋ oipatynan bastalyp, Don özenınıŋ şyǧys jaǧalauymen soltüstıkke sozylǧanyn jazǧan.
Reseilık jazuşy A.Buşkov «Chingishan: Neizvestnaia Aziia» kıtabynda: «Kstati, o Polşe. Tam sredi şliahty stoletiiami otchego-to derjalos stoikoe ubejdenie, chto poliaki proishodiat neposredstvenno ot sarmatov. Tolko posle HV veka eti vzgliady stali pomalenku zameniatsia na chuvstvo prinadlejnosti k seme evropeiskih narodov», – dep, HVIII ǧasyrǧa deiın poliak aqsüiekterı özderın «sarmat kniazdary» ataǧanyn jazady.
P.T.Firov ta «Getmany ukrainskogo kazachestva» atty kıtabynda (Simferopol, 2005) Bogdan Hmelniskiidıŋ kışı ūly Iýrii Hmelniskii turaly: «Turki provozglasili Iýriia getmanom i «kniazem malorosskoi Ukrainy». Svoei stolisei on vybral Nemirov, i ottuda rassylal universaly, v kotoryh tituloval sebia «kniazem sarmatskim Maloi Rossii – Ukrainy, vojdem Voiska Zaporojskogo», – deidı. Eger slaviandarǧa jatatyn poliaktar men ukraindar özderın skifterdıŋ bır būtaǧy bolǧan sarmattarǧa jatqyzady eken, olarmen tılı bır orys halqy nelıkten skif ūrpaǧy bolmauǧa tiıs degen sūraq tuady.
Alaida, qazır osy halyqtar özderın tek «slavian» dep atap, skif, sarmat ataularyn aitudy qoiǧan. Ara-tūra eske alsa da, Gerodot «Tarihyndaǧy» skifterdıŋ Aziiadan kelgendıgı turaly derektı mülde körgısı kelmeidı.
Derektanuşy ǧalymdar «tıl bırlıgı, ūqsastyǧy etnostardyŋ tamyrynyŋ bırlıgınıŋ eŋ körnektı dälelı» ekenın aitady. Endeşe, Qara teŋız soltüstıgıne kelgen skifterdıŋ (sarmat) būrynda Tūrandaǧy massagettermen bailanysy bolǧan-bolmaǧanyn osy halyqtyŋ tılı arqyly anyqtauǧa bolady.
Vizantiia elşısı Zemarhtyŋ 568 jyly Türk qaǧanatynyŋ batystaǧy jerlerınıŋ bileuşısıne sapary jaily tarihşy Menandrdyŋ jazuynşa «türk baqsylary skif tılınde anaiy sözderdı sybyrlap, qoŋyraularyn küŋgırletken» (Vizantiiskie istoriki, SPb, 1860, 376 bet). Söitıp özderınıŋ myŋ jyldyq körşılerı skifterdıŋ tılın jaqsy tanityn vizantiialyqtardyŋ aituynşa türk baqsylary skifşe söilegen. Būl derek skif pen türk tılı bır ekenın aŋǧartady. Sondai-aq, Gerodot amazonkalar turaly: «Skifter amazonkalardy «eor pata» dep ataidy, būl ellinşe «erlerdı öltıruşıler» degen maǧynada; skifşe «eor» – erkek, al «pata» – öltıru sözı», dep jazypty. Qazırgı qazaq (türk) tılınde de «er» – erkek, al «opat» – öltıru. «Opat» (bat, batu, batys) sözı qazırgı orys tılınde «padat, upast, zapad; ukrainşa «padat, vpasti»; poliakşa «spasch»; chehşe «spadi»; horvatşa «pasti, pao». Būl sonau Gerodot däuırındegı skif tılı qazırgı türk jäne slavian tılderımen bırdei bolǧanyn körsetedı. Skifterdıŋ alǧaşqy bileuşısı Tarǧytaidyŋ esımın 2800 jyldan soŋ şyǧys türkterınen kezdestıremız. Mysalǧa Şyŋǧyz hannyŋ tuystary ışınde taişuyt ruynyŋ kösemı Tarǧytai-Qyryldaqty, tarǧyt ruynan şyqqan Taǧytaidy, Tümbene hannyŋ şöberesı Tarǧytaidy, t.b. aita alamyz.
* * *
Slavian men türk tılderın salystyra zertteu orystyŋ HII ǧasyrda (1185 j.) jazylǧan eŋ köne ädebi şyǧarmasy sanalatyn «İgor polky turaly sözge» qatysty HIH ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda-aq bastalǧan. Osy şyǧarmadaǧy «kur» sözınıŋ «kurisa» emes, türktıŋ qūr, qora, qūrǧan sözderıne keletınıne tarihşy A.F.Voltman 1833 jyly nazar audarudy ūsynsa, al Qazan universitetınıŋ professory F.İ.Erdman osy şyǧarmadaǧy orientalizmderge arnaǧan maqalasynda: «Nikto eşe ne zametil aziatskogo kolorita sego stihotvoreniia»,–dep jazdy (Erdeman. 1842, 20 b.). Osy universitettıŋ türk tılderı kafedrasynyŋ professory İ.N.Berezin, «İgor polkyn...» N.Gerbeldıŋ audaruyna orai, 1854 jyly jazǧan resenziiasynda bırqatar sözderdıŋ etimologiialaryn tüsındırgen. Orys şyǧystanuşy-türkolog P.M.Melioranskii būl şyǧarmaǧa 1902 jäne 1905 jyldary «Tureskie elementy v iazyke «Slova o polku İgoreve» dep atalǧan kölemdı ekı maqala jazdy. Melioranskii publikasiialaryndaǧy etimologiialardy joǧary baǧalaǧan akademik F.E.Korş öz maqalasynda ondaǧy bolvan, boiarin, busyi, bylia, jemchug, kagan, nogata, haralug sözderıne qatysty özındık pıkır aitady.
Belgılı türkolog S.E.Malov ta osy şyǧarmadaǧy türkizmderge bırneşe zertteuler arnap, «Tiurkizmy v iazyke «Slova o polku İgoreve» atty maqalasynda bırqatar türk sözderın taldaǧan (Malov, 1946, 129-139 bb.). Nemıs slavit-türkologı K.G.Menges 1951 j. jaryq körgen kıtabynda osy şyǧarmadaǧy türk sözderı dep eseptegen 40 leksemge taldau jasaidy. Keŋesık türkolog N.A.Baskakov özınıŋ osy taqyrypqa qatysty är jyldardaǧy zertteulerın «Tiurkskaia leksika v «Slove o polku İgoreve» atty monografiiasynda jinaqtady. Mūnda ol 44 leksemany taldaǧan. (Baskakov, 1985, 99-172 bb.). 1975 jyly däl osy köne orys şyǧarmasynyŋ türktıgın zerttegen O.Süleimenovtıŋ «AZiIа» atalatyn kıtaby jaryq kördı. Osy taqyryp bır jarym ǧasyr boiyna orys, nemıs ǧalymdary ortasynda talqylanyp jürgendıgıne qaramastan «AZiIа» kıtabyna bailanysty Resei ǧalymdary edäuır dau köterdı.
Atalǧan zertteuşılerdıŋ barşasyna ortaq närse – olar «İgor polky turaly söz» şyǧarmasyndaǧy türk sözderın H-HI ǧasyrlarda Kiev Rusınıŋ Deştı Qypşaqpen körşı boluynan engen «kırme sözder» degen pıkırde boldy.
2008-2012 jyldary «Ǧasyrlarǧa jalǧasqan jaŋsaqtyq» atty kıtabymdy jazu kezınde (būl eŋbekte «moŋǧol» sözı ertede etnostyŋ emes, memlekettıŋ (Meŋgu el, Mäŋgı el) atauy bolǧanyn, «köne moŋǧol tılı» delınıp jürgennıŋ, şyn mänınde, şyǧys türk dialektı ekendıgın anyqtaǧanmyn) KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ Tıl bılımı instituty şyǧarǧan «Drevnetiurkskii slovar» (1969 j.) jäne «Sravnitelnyi slovar tunguso-manchjurskih iazykov» (1975 j.) jinaqtaryna köp ret üŋılgen edım, köne türk jäne qazırgı qazaq tılımen dybystaluy da, maǧynasy da bırdei myŋdaǧan orys (slavian) sözderın ūşyrattym.
Alaida zertteu kezınde közım tüsken türk negızdı orys sözderın tek H-HI ǧǧ. Rus Deştı Qypşaqpen körşı bolǧanda nemese HIII-HVǧ.ǧ. Altyn Orda ielık etken kezeŋde jūǧysqan deuge kelmeidı. Tıptı, qazırgı qazaq tılınde saqtalmaǧan ia tym özgerıske ūşyraǧan köne türk sözderı orys tılınde jeterlık eken. Būl – mäselenıŋ «engen sözderden» kürdelı ekendıgın baiqatady. Mysaly «ikona» sözı 732 jyl tūrǧyzylǧan Költegın mäŋgı tasynda «Tızesı bardy jügındırdım» (iügünu) dep jazylyp tūr. Al Rustıŋ tek osydan bır jarym ǧasyr ötken soŋ ǧana (889 jyly) hristian dının qabyldaǧany belgılı. Būl sözdı Mahmūt Qaşqaridıŋ 1074 jyly jazylǧan «Diuan lūŋat at-Türk» şyǧarmasynan da köremız.
KSRO ǦA şyǧarǧan «Drevnetiurkskii slovar» jinaǧynda berılgen mysaldardan jüzdegen orys sözderınıŋ türk sözderınıŋ tübırınen ǧana emes, jalǧau, jūrnaqtarynan da, terıs qarai oqyluynan da, buyndar auysyp ta jasalynǧanyn köremız. (Keibır sözderdıŋ ekı tılge ortaqtyǧy tym kömeskılenıp, jalpylama jaŋǧyryqtai estıledı). Mysaly atalǧan «Sözdıktıŋ» 387 betınde «Oǧyz-namadan» keltırılgen «öŋlık» sözı «liso» dep audarylǧan. «Öŋ» tübırınıŋ maǧynasy demesek, dybystaluy «liso» sözıne kelmeitını aiqyn. Mūnda «lık» jūrnaǧynan orystyŋ «lik», odan lichiko, liso, lisemer, lisevaia, t.b. tuyndaǧan. Al şyǧys türkterınde de (moŋǧol), oǧyz dialektınde de (Türkiia, äzırbaijan) bar «ambar», «anbar» (auyzǧy bölme, kıreberıs) sözı orys tılınde «ambar» dep te, «anbar» sözındegı buyndar oryn auystyruynan (bar+an) «veranda» türınde de kezdesedı.
Talasqa tüsıp otyrǧan «slavian» atauy, şyn mänınde, köne türk sözı. «Drevnetiurkskii slovar» jinaǧynda: «ÇAV (chab, chavı) – slava, izvestnost, molva: bilig esi çab esi ben-ok ertim – obladatelem mudrosti, obladatelem slavy byl imenno ia (Toniukuk, 7- stroka)», dep 734 jyly tūrǧyzylǧan Tonykök eskertkışı jazuynan, jäne de: «ÇAVLIN, ÇAVLAN – proslavitsia, stanovitsia izvestnym: er çavlandi – mujchina proslavilsia (M.Kaşgari. str. 388, stroka 17)», dep 1074 jyly jazylǧan M.Qaşǧaridıŋ «Diuan luǧat at-Türk» kıtabynan mysaldar keltırılgen. Tıptı, «Slavian» sözınıŋ tüp-tamyryn tūŋǧūs-şürşıt tılderınen tabamyz. STM jinaǧynda: «SÄ – znat» delınıp, Evenkşe «säv, savun» – byt izvestnym; byt znamenitym; Uchr. dialektınde «sälen, hälen, şälen» – sveduiuşii, talantlivyi; Ulch tılınde «sävan, sevchu» – soobşit, uvedomit; Manjūrşa «sabulä» – znat, ponimat; Şürjen tılınde (köne manjūr) «säh-hı» – znat; pism. mong. «sana» – dumat; Dr. tiurk. «san» – dumat», dep jazylǧan. Qazaq tılınde būl «sanaly», «saqi» sözderı eken. Osyǧan qaramastan qazırgı orys, ukrain, t.b. halyqtar «slavian» atauyn latyndardyŋ «qūl» degen sözınen şyqty dep etnostyq ataularyn evropa sözınen şyǧaryp mäz boluda.
Menıŋşe «slavian» atauyn Edıl būlǧar-türkterınıŋ hany Asparuh 680 jyly Dunai özenınıŋ oŋtüstıgındegı skif tektes taipalardy bilıgıne alǧanda jalpy halqyna bergen de, keiın būl atau soltüstık-şyǧystaǧy skif-sarmat (poliak, ukrain, cheh, t.b.) jäne ugro-fin taipalaryna da jaiylǧan syŋaily.
Qazırde bız «qazaq (türk) tılıne orystan engen» dep jürgen bırtalai sözder de, şyn mänınde, bır kezderı türk tılınen orys tılıne enıp, keiınnen özımızge qaita oralǧanyn köremız. Mysaly M. Qaşqari eŋbegınde körsetılgen «şyt» sözı orys tılınde «sitsa» bolyp, qaitadan qazaq tılıne «sisa» bolyp oralǧan (aq sisa, qyzyl sisa, sisa köilek). Al «aran» sözı «krovat» bolyp, bügınde tılımızde «keruet» delınıp jür (STM: Even. arän – postel, krovat; haränt – polzovatsia krovatiu; dr.tiurk. aran – skotnyi dvor). Iаkut tılındegı «turke» (bytyramen atatyn myltyq) orystyŋ «dro)bovik» sözınen engen delıngenımen negızınde türktıŋ «tara», «by(tyra)» sözı jatyr, t.b.
Osy kıtabymda 3-4 myŋdai türk negızdı orys sözderın körsetkenımmen, būl sözderden ondaǧan myŋ sözder tuyndaitynyn joǧarydaǧy mysaldardan-aq baiqauǧa bolady. Äzırge zertteu nätijelerı orys (slavian) tılınıŋ özındık etnostyq negızı joq ekendıgın, sözderınıŋ basym köpşılıgı (tatar zertteuşılerınıŋ aituynşa 95 paiyzy) türk tılı negızınde, al özgesı grek, latyn, türk tılı arqyly engen parsy, arab sözderınen qūralǧanyn körsetıp otyr. Sondai-aq tūŋǧys jäne orys tılderıne ortaq köptegen sözder ūşyrasty.
Qazırgı orys zertteuşılerı G.Noskovskii men A.Fomenko: «Tiurkskii iazyk, vpolne veroiatno, byl prostonarodnym iazykom naşih predkov, a russkii iazyk iavliaetsia, skoree vsego, razgovornym uproşeniem serkovno-slavianskogo iazyka. Emu naşih predkov nauchili v serkvi, i on postepenno vytesnil razgovornyi tiurkskii iazyk», – degen pıkır aitady («Rus i Rim», 5 tom, 99 b). Al Tatarstan zertteuşısı N.Husainov «Orys tılınıŋ türkı negızderınıŋ sözdıgı» jinaǧynda: «Erte zamanda arnaiy tıl mamany (grammatist) türk tılınen türlı joldarmen slavian tılın qūrastyryp şyǧarǧan», – deidı.
Aita keter mäsele – «türk tılıne arab, parsydan engen» delınetın sözder jaiy. Ädette «kırme sözder» halyqtar aralas, körşı tūrǧannan ia dın bırlıgınen dıni kıtaptary (keiıngı 1-2 ǧasyrda ǧylymi terminder) arqyly enetını belgılı. Köptegen «türk tılıne arab, parsydan engen» delınetın sözderdıŋ (nyşan, suret, qoja, stan, baqi, dos, iman, amal, saqi, ömır, hasan, halyq, ǧylym, mal, aram, zapa, sahara, zalym, t.s.s.) altai tılderı tobyna jatatyn, mūsylman dını barmaǧan tūŋǧys-manjūr tılderınde boluy – osy sözderdıŋ, kersınşe, türkterden parsy men arabtarǧa engenın baiqatsa kerek. Tarihtaǧy oqiǧalar da osylai bolǧandyǧyna dälel. Parsylar da, arabtar da dının taratqanymen Türkıstan jerınde tūraqtamaǧan. Al H ǧasyrda Aral teŋızı öŋırınen qozǧalǧan oǧyz türkterınıŋ İerusalimge deiın barǧany, HII ǧasyr aiaǧynda Horezm imperiiasynyŋ batys şekarasy İrakka şeiın sozylǧany, HIII ǧasyr basynda Şyŋǧyz han äskerı Mysyr men Vizantiia şekarasyna at basyn tıregenı belgılı. Parsylar tek bes ǧasyrdan soŋ (1510 j. Gerat qalasy maŋynda Mūhammed Şaibani qazasynan soŋ) türkterden qūtylsa, al arabtar 1918 jyly ǧana aǧylşyndardyŋ järdemımen Osman imperiiasynan täuelsızdıgın alǧany belgılı. Mädinä qalasyndaǧy Mūhammed paiǧambar jerlengen meşıttı ūlǧaityp, qabyrǧalaryn qai türk sūltany qai jyly saldyrǧany sol qūrylystarda jazuly tūr. Sondyqtan būrynǧy «türk tılıne bälen halyqtan engen» degen sözder de qaita zertteudı qajet etedı.
Sondai-aq türktıŋ «kırıt» sözıne (M.Qaşqari: KIRIT kliuch (I t. 357);KIRITLÄ zakryvat: qapuü kiritladi – dver zaperli (MK III t. 345) «za» qosymşasy (pristavka) arqyly orystyŋ «zakryt» sözı paida bolsa, al osy sözben maǧynalas «zaperet» sözındegı «za» eş qosymşa emes, «zap» – türktıŋ «jap» sözı; «Nelzia» sözındegı «ne» pristavka sanalyp, «lzia» tübırınıŋ qandai maǧyna beretının ızdep te orys filologtary talaidan bastaryn qatyryp jür. Şyn mänınde «nelzia» – sözdıŋ tübırı. Ol evenk tılındegı «eŋeze», qazaqtyŋ «meŋze» sözı (STM sözdıgı: EŊEZE zapret (nelzia!) (Evenk.): govorit inoskazatelno).
Türktıŋ «qopar» sözınen paida bolǧan orys tılındegı «kopat», ydystyŋ tyǧynyn alu, qoparu maǧynasyndaǧy «otkuporit» sözımen kelıselık. Al ydysty tyǧyndaudy «zakuporit» dep, «qoparu» maǧynasyna kerı äreketke de «qoparu» sözın paidalanǧan... Zertteu barysynda mūndai mysaldar köptep kezdestı. Sondyqtan jalpy orys tılı ǧylymyna qatysty qalyptasqan köp qaǧidalar da qaita zerttudı qajet etedı eken.
Tıl bırlıgın eskersek, Gerodot jazǧandai skifter (slaviandar) de, V.Belinskii aitqandai ugro-finnder (orystar) de Evropa şyǧysyna Aziiadan (Tūrannan) barǧan degen tūjyrym jasauǧa bolady. (Mūndai tūjyrym etrus sözderınıŋ nelıkten türk, slavian, orys sözderıne bırdei ūqsaitynyn tüsındıre alady). Tek skifter Evropaǧa Kaspii teŋızınıŋ oŋtüstıgın ainalyp, Gerodot aitqandai «Araks özenın ötıp kelse», al ugro-finndar Aziiadan (Sıbırden) Kaspiidıŋ soltüstıgımen barǧan syŋaily. Mūny orys tılındegı tūŋǧūs sözderınen aŋǧaruǧa bolady.
Qazaqstandyq zertteuşı V.Suhov: «Esli stavit vopros o edinom drevnem etnicheskom i iazykovom korne tiurok i slavian, to takovym mog byt tolko drevnii etnos – dinlin. Iýjnoslavianskaia gruppa plemen tak je, kak i vostochnoslavianskaia, iavlialis potomkami odnogo drevnego naroda – sibirov-savirov, kotoryi v svoiu ochered iavlialsia potomkom drevnego sibirskogo naroda – dinlin», – dep jazady. Dinlin mäselesıne orys ǧalymdary köptegen zertteuler arnaǧan. «İstochniki nedvumyslenno podcherkivaiut kochevoi hoziaistvenno-kulturnyi tip i tiurkoiazychie dinlinov», – deidı «Vikipediia».
Dinlin näsılıne ǧalymdar Ortalyq Aziianyŋ köne tört halqyn jatqyzyp, osy qatarda Enisei qyrǧyzdaryn, Soltüstık Tian-Şanda tūratyn üisınderdı, sondai-aq baegudı (baiergu) ataidy. Qyrǧyz ben Üisın ataulary barşamyzǧa jaqsy belgılı. Al baegu taipasyn bügıngı tarihşylarymyz bırde Qorqyttyŋ ruy baiatpen, bırde köne Qiiattyŋ Ergeneqonda bolyp şyqqan baiaut ruymen şatastyruda. Şäkerım «Şejıresınde» baergudı (dybystalu ūqsastyǧyna orai bolsa kerek) «bai arǧyn» sözı degen boljam aitady. Baegu taipasy jaiy Költegın, Tonykök eskertkışterınde jazylǧan. Köterılıs kezınde türk qaǧany Qapaǧandy öltırgen osy baeguler degen derekter bar.
Resei zertteuşısı A.Buşkov «Chingishan: Neizvestnaia Aziia» kıtabynda orystardyŋ mınezın, keibır dästürın, tūrmysyn türk halyqtarymen salystyra kele: «Gunny, nastolko izvestno – nesomnennye tiurki, prişedşie iz Sentralnoi Azii. A sledovatelno, mojno slagatelnye prespokoineişim obrazom pomeniat: esli imeiutsia veskie osnovaniia schitat, chto gunny-tiurki – eto slaviane, to ostaetsia vsego odin şag do logicheskogo zaverşeniia: slaviane – eto tiurki», – degen tūjyrym jasaidy (144 b.).
(Geredot pen Raşid ad-Din eŋbekterındegı derekter yqylym zamandarda Tūrannan (Türkıstannan) batysqa auǧan türkterdıŋ bır bölıgın grekter «skif» dep, al şyǧysqa auǧan türkterdı qytailar «siuŋnu» (hunnu, ǧūn) ataǧanyn körsetedı. Al «slavian jerıne» kelgen ǧūndar 155-158 jyldarda qytai äskerı men sänbilıkter qolbasşysy Taŋşyqaidan yǧysyp, Jaiyq pen Edıl özenderı öŋırıne qonys audaryp, ösıp-önıp, 448 jyly Edıl ( Attila) qaǧannyŋ basqaruymen Rim imperiiasyna soǧysuǧa attanǧan şyǧys türkterınıŋ bır bölıgı bolatyn. Endı bır bölık hunnular (köne Qiiattar) Ergeneqonda jan sauǧalap (Şyŋǧyz han atalary), al özge hunnular sänbilerge öz erkımen baǧynyp, sol II ǧasyrdan şyǧys türkterı «tatar» atanǧanyn «Ǧasyrlarǧa jalǧasqan jaŋsaqtyq» atty kıtabymda jazǧanmyn).
Baǧzy zamandarda türkter men slaviandardyŋ tıldık, etnikalyq tamyry ortaq bolǧandyǧy turaly qazırde bırşama aityla bastady. Qazaq zertteuşısı Qairat Zakirianov: «Chto greha tait, sovremennoe rossiiskoe obşestvo stremitsia priobşitsia k evropeiskoi jizni. Odnako Evropa Rossiiu kak evropeiskuiu derjavu ne vosprinimaet, ne ottogo, chto ona nedostoina etogo – u nee svoe, osobennoe mesto»,– dep jazady (K.Zakirianov. «Pod znakom volka: tiurkskaia rapsodiia», Almaty, 2012).
Batys Evropanyŋ bırneşe ūlty, äsırese vengrler, Üşınşı Reih kezınde özderın «ariilyq» sanaǧan nemıster de özderınıŋ şyǧu tegın zertteude Aziia şyǧysyna nazar audarǧany belgılı. Al olardan äldeqaida Aziiaǧa jaqyn ornalasqan orys halqy bolsa öz tamyryn tek Evropadan ızdeumen keledı. Tıptı öz ǧalymdarynyŋ «İgor polky...» şyǧarmasynan tapqan türk sözderın de är saqqa jügırtıp, nätijesınde osy şyǧarmanyŋ audarmasy mäselesınde lingvister älı de bır tūjyrymǧa kele almai otyr.
Osyndai sebepten men būrynǧy zertteuşılerdei oiyma kelgen kez-kelgen türk negızdı orys sözderın būl kıtabyma engızbedım. Orys tılındegı «ustav» sözı qazaqşa «ūstanym» sözıne keletının, «moli, molit» sözı «möliiu», «karkas» – qaŋqasy eken» dep myŋdaǧan sözderdı tızudı maqsat etpedım. Tek orys ǧalymdary (KSRO Ǧylym akademiiasy) özderı şyǧarǧan «Drevnetiurkskii slovar» jinaǧynyŋ ışındegı közıme tüsken orys (slavian) sözderın terıp alyp, «qazaqşa būl söz mynadai» degen qysqa ǧana tüsınık jazyp ūsynyp otyrmyn. Oqyp şyqqannan soŋ är adam orys halqynyŋ qaidan paida bolǧanyn özı paiymdai jatar.
Türk pen slavian tılderındegı ūqsastyq orystarǧa HIII-HVǧasyrlarda Altyn Orda ielık etken kezeŋde engen degen qate pıkır tumauy üşın kıtapqa Mäŋgı el memleketı tügıl, Şyŋǧyz han düniege kelmesten ertede – VIII-HII ǧasyrlardaǧy köne türk jazba eskertkışterınen ǧana mysaldar alyndy.
«Drevnetiurkskii slovar» jinaǧynda kezdespeitın, alaida dybystaluy da, maǧynasy da türk jäne orys (slavian) tılderınde (jäne tūŋūs) bırdei sözderdıŋ bırqataryn körsetu üşın «Sravnitelnyi slovar tunguso-manchjurskih iazykov» jinaǧynan mysaldar keltırıldı. Sondai-aq «Qosymşa» tarauda tek tūŋǧūs pen orys tılderıne ortaq (türk tılınde kezdespeitın) sözderdı jeke körsettık. Osy kıtabyma zertteu nysany retınde paidalanylǧan KSRO ǦA şyǧarǧan ekı jinaqtaǧy mysaldar orys tılınde bolǧandyqtan audarylmai berıldı.
Hasen QOJA-TÜRK,
"Jūldyz" jurnaly
