اقپاراتتاندىرۋ سالاسىنداعى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك نەمەسە كيبەرقاۋىپسىزدىك – ەلەكتروندىق اقپاراتتىق رەسۋرستاردىڭ، اقپاراتتىق جۇيەلەردىڭ جانە اقپاراتتىق – كوممۋنيكاتسيالىق ينفراقۇرىلىمنىڭ سىرتقى جانە ىشكى قاتەرلەردەن قورعالۋىنىڭ جاعدايى.
قازاقستاندا قازىرگى تاڭدا كيبەرقاۋىپسىزدىك سالاسىنىڭ دامۋى ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارىلۋدا. مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەن بيزنەستىڭ بىرلەسىپ اتقارعان جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە – ەلىمىز دۇنيەجۇزىلىك كيبەرقاۋىپسىزدىك يندەكسىندە ءبىراز ىلگەرلەۋشىلىك بايقاتۋدا. مىسالى سوڭعى كورسەتكىشتەر بويىنشا 42 تارماققا كوتەرىلىپ، 40 – ورىندى يەلەنىپ وتىر.
اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ول ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ كەلەدى. اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك نەگىزىنەن ءۇش ماڭىزدى قاعيدانى ساقتاۋدان تۇرادى. ولار: 1) قۇپيالىلىق، 2) قولجەتىمدىلىك، 3) تۇتاستىق. ەندى وسىلاردىڭ ارقايسىسىنا قىسقاشا تۇسىنىكتەمە بەرە كەتەيىك.
قۇپيالىلىق ول – اقپاراتقا تەك سوعان قۇقىعى بار ادام عانا قول جەتكىزە الۋى ءتيىس.ال مۇنداي قۇقىعى جوق ادامعا اقپاراتقا قولجەتىمدىلىك ارقاشان جابىق بولۋى كەرەك. مىسالى، ۇيالى تەلەفونىڭىزدىڭ قۇپيا ءسوزىن نەمەسە بانك كارتاڭىزدىڭ نومەرى مەن PIN كودىن سىزدەن باسقا ەشكىم بىلمەۋى كەرەك.
قولجەتىمدىلىك - اتى ايتىپ تۇرعانداي، اقپارات قاجەت بولعان ۋاقىتتا ول قولجەتىمدى بولۋى كەرەك. تەز ءارى ءدال سول مەزەتتە. مىسالى، ءوزىڭىزدى بەلگىلى ءبىر مەديتسينالىق مەكەمەگە تىركەۋ ءۇشىن، دەنساۋلىق ساقتاۋ ورگانىنىڭ سايتى ارقىلى ءوتىنىش بەرۋ كەرەك. باسقاشا جاساۋدىڭ جولى جوق. الايدا ءسىز قىزمەت الۋعا ءتيىس پورتالدىڭ سايتى اشىلمايدى نەمەسە اشىلعانمەن ول جەردە قانداي دا ءبىر ءىس-ارەكەت جاساۋعا مۇمكىن ەمەس. بۇل اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ تالاپتارىنا قايشى كەلىپ تۇر.
تۇتاستىق – بۇل اقپارات ارقاشان دۇرىس ءارى ناقتى بولۋ كەرەك دەگەندى بىلدىرەدى. ول وزدىگىنەن وزگەرمەۋى كەرەك جانە ادەيى بۇرمالانباۋى كەرەك. مىسالى، ءسىز ءوز كارتاڭىزدان ەكىنشى ءبىر ادامنىڭ كارتاسىنا اقشا اۋدارعاندا، باعدارلامالىق جاساقتاما اقشا الۋشىنىڭ كارتا نومەرىن وزگەرتىپ، اقشانى ورتا جولدا قاسكۇنەمدەردىڭ كارتاسىنا اۋدارىپ جىبەرۋى مۇمكىن. اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتە مۇندايعا جول بەرىلمەۋى كەرەك.
مامانداردىڭ جۇرگىزگەن الەۋمەتتىك ساۋالنامالارىنا سۇيەنسەك، ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ 57 % - ينتەرنەت ارقىلى اقپارات الاتىندىقتارىن ايتقان، 35 % - ينتەرنەت جانە تەلەديدار ارقىلى الادى ەكەن اقپاراتتى، ال 6 % - وعان ءموبيلدى قوسىمشالار ارقىلى قول جەتكىزەدى.
ءسىز كيبەرشابۋىلدارعا ۇشىرادىڭىز با؟ – دەگەن الەۋمەتتىك ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ جاۋاپتارىنا قاراپ كيبەرشابۋىلدارعا ۇشىراماعانداردىڭ سانى جىل سايىن ازايىپ وتىرعانىن كورۋگە بولادى. مىسالى – 2018 جىلى جۇرگىزىلگەن ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ 51 پايىزى كيبەرشابۋىلعا ۇشىراماعاندىعىن ايتسا، 2019 جىلى ولاردىڭ ۇلەسى 56 پايىزدى كورسەتكەن، ال 2020 جىلى 46 پايىز ادام مۇنداي شابۋىلدارعا ۇشىراماعاندىقتارىن كورسەتكەن. بۇدان بايقايتىنىمىز كيبەرشابۋىلعا ۇشىراعانداردىڭ سانىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقاندىعى.
كيبەرشابۋىلداردىڭ دا ءتۇر-ءتۇرى بولاتىنى بەلگىلى. ءسىز سوڭعى جىلدارى كيبەرشابۋىلداردىڭ قانداي تۇرلەرىنە ۇشىرادىڭىز ؟ – دەگەن جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك ساۋالناما ناتيجەلەرى تومەندەگىدەي.
بۇدان كومپيۋتەرلىك ۆيرۋستار شابۋىلى جىل ساناپ ارتىپ كەلە جاتقاندىعىن بايقاۋعا بولادى. بۇل ازاماتتاردىڭ كومپيۋتەرلىك شابۋىلداردان قورعاناتىن قۇرالداردى ءوز دەڭگەيىندە پايدالانبايتىنىن كورسەتەدى. مۇنى جۇرگىزىلگەن ساۋالناما ناتيجەسىنەن كورۋگە بولادى. مىسالى تەك 5,9 % عانا ادام اقىلى ليتسەنزيالىق باعدارلامالاردى قولدانسا، 51,4 پايىز تەگىن ليتسەنزيالىق باعدارلامالاردى، ال 29 پايىزى ليتسەنزيالىق ەمەس تەگىن باعدارلامالاردى قولداناتىندىقتارىن ايتقان. ال 9,4 پايىز ادام قورعاۋ قۇرالدارىن مۇلدەم قولدانبايدى ەكەن.
سونىمەن قاتار، 2018 جىلمەن سالىستىرعاندا 2019 جىلى بانك كارتالارىنا جاسالعان كيبەر الاياقتىق ءبىرشاما تومەندەگەن. مىسالى 2018 جىلى بۇل كورسەتكىش 7,2 پايىزدى قۇراسا، 2019 جىلى 2,5 پايىزدى قۇراعان.
ماماندار جەكە اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ نەگىزگى 7 قادامىن ۇسىنادى.
ەڭ باستى، 1 – قادامدا ەلەكتروندىق تسيفرلىق قولتاڭبالارىڭىزدى ەڭ باعالى زاتتاي ساقتاۋ كەرەك. قازىرگى كۇنى ءاربىر ازامات ەتسق وڭاي الا الادى. ەتسق وتە ىڭعايلى ءارى سەنىمدى ەكەنى بەلگىلى. الايدا ەتسق ايتارلىقتاي قاۋىپ بار، ونى بىلە ءجۇرۋ ارتىق بولمايدى. ەگەر ەتسق ۇرلاناتىن بولسا وندا باسقا بىرەۋ قۇجاتتارعا قول قويا الادى. ولار وتە ماڭىزدى قۇجاتتار بولۋى مۇمكىن.
ەتسق قولدى قىلماۋ ءۇشىن، ونى ەڭ سەنىمدى جەرگە ساقتاۋ كەرەك. مۇنداي ساقتاۋ ورنى رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ جاڭا ۇلگىدەگى بارلىق جەكە كۋالىكتەرىنە ورناتىلعان ەلەكترونىق چيپ. ەتسق العان كەزدە ونى جەكە كۋالىككە جازىپ بەرۋىن سۇراڭىز. الايدا جەكە كۋالىكتى ەتسق قويماسى رەتىندە پايدالانۋدىڭ دا ءوز قيىندىقتارى بار. جەكە كۋالىكتەگى ەتسق قولدانۋ ءۇشىن سىزگە ارنايى قۇرىلعى كارد-ريدەد قاجەت بولادى.
ەگەر سىزدە ونداي مۇمكىندىك جوق بولسا، وندا «توكەن» دەپ اتالاتىن ارنايى قويمانى پايدالانۋعا بولادى. ول نەگىزى فلەش-جيناقتاعىشعا ۇقسايدى، بىراق ەتسق ءۇشىن سەنىمدى.
ادەتتە ەتسق بەرۋ كەزىندە حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرى بىرىڭعاي تيپتىك قۇپياسوز ورناتادى. مۇنداي جاعدايدا مىندەتتى تۇردە ەتسق قۇپيا ءسوزىن وزگەرتۋ كەرەك، نەمەسە ەتسق الۋ كەزىندە تيپتىك قۇپياسوز ەمەس، ءوزىڭىزدىڭ جەكە قۇپياسوزىڭىزدى ورناتۋدى سۇراۋ قاجەت.
ەتسق ەشقاشان ەلەكتروندىق پوشتا ارقىلى جىبەرمەۋ كەرەك. پوشتانى بۇزۋعا بولادى، سودان كەيىن ەتسق ۇرلانادى. قالايدا جىبەرۋ كەرەك بولسا، «قۇپياسوزبەن مۇراعاتتاۋ» ءادىسىن قولدانۋ كەرەك.
ەتسق بوتەن كومپيۋتەرلەرگە كوشىرۋگە بولمايدى. سونداي – اق ەتسق كومپيۋتەرگە ساقتاۋعا دا كەڭەس بەرمەيدى ماماندار.
كيبەرقاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدىڭ 2 – قادامى ول – كۇپياسوز. بارىنشا كۇردەلى قۇپياسوزدەردى قولدانۋعا تىرىسۋ كەرەك. بىراق وزىڭىزگە ەستە ساقتاۋعا وڭاي بولعانى ءجون. بىزدە كورۋ جادىنا جاۋاپ بەرەتىن مي بولىگىنىڭ جاقسى دامىعاندىعىن ەسكەرسەك، وندا وسى قاسيەتتى قۇپياسوز ويلاپ تابۋ كەزىندە ءتيىمدى پايدالانان ءجون. كومپيۋتەردىڭ الدىنا وتىرىپ اينالاڭىزعا قاراساڭىز، كوز الدىڭىزدا جۇزدەگەن ءتۇرلى زاتتار بار ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ەسكەرە كەتەتىن ءبىر جايت قۇپياسوزدى ويلاپ تابۋ كەزىندە ءبىر زاتتى العان بولساڭىز، وندا ونىڭ اتاۋى مەن ءتۇسىن قوسا جازۋ كەرەك.
ەشقاشان قۇپياسوزدى بوتەن ادامعا بەرمەۋ كەرەك.
3- قادام ول ەلەكتروندىق پوشتانى قولدانعان كەزدە اباي بولۋ كەرەك. دەربەس كومپيۋتەرلەرگە ۆيرۋس جۇقتىرۋدىڭ ەڭ كوپ تارالعان ءتاسىلى – ول زياندى مازمۇنى بار ەلەكتروندىق حات جىبەرۋ. مۇندايدان ساقتانۋ ءۇشىن – وزدىگىنەن ىسكە قوسىلاتىن فايلداردى ەشقاشان اشپاۋ كەرەك. بۇل فايلداردى اتاۋىنىڭ سوڭىنداعى سوڭعى نۇكتەدەن كەيىن كەلەتىن ارىپتەر ارقىلى اجىراتۋعا بولادى. ول ارىپتەردىڭ ءجيى كەزدەسەتىن تۇرلەرىن ۇسىنامىز: .exe, .com, .cmd, .msi, .bat. بۇل ارىپتەردىڭ رەسمي اتاۋى- فايل كەڭەيتىلىمى. مۇنداي كەڭەيتىلىمدەرى بار تىركەۋ فايلدارىن اشۋعا بولمايدى.
حاكەرلەر دەربەس كومپيۋتەرلەردەن بولەك كەڭسەلىك قوسىمشالاردىڭ فايلدارىن دا تۇرلەندىرە الادى. ولار ول ءۇشىن ماكروستاردى پايدالاندى. ماكروستار – ول كەڭسەلىك قوسىمشالاردىڭ ستاندارتتى بۋمانى جازىپ الۋعا جانە ويناتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كوماندالار جيىنتىعى. سوندىقتان قانداي جاعدايدا بولماسىن فايلدارمەن بىرگە ەلەكتروندىق پوشتا ارقىلى كەلگەن «ماكروستاردى» ىسكە قوسپاۋ كەرەك.
كۇدىكتى حاتتاردى اشۋعا، ولارعا جاۋاپ بەرۋگە، ولاردا كورسەتىلگەن سىلتەمەلەرگە وتۋگە بولمايدى.
قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدىڭ 4 قادامى – ۆيرۋسقا قارسى قورعانىستى قولدانۋ. بۇل ءۇشىن انتيۆيرۋستى قولدانۋ كەرەك. اتاۋىنان كورىنىپ تۇرعانداي انتيۆيرۋس- «ۆيرۋستاردان» قورعايتىن قۇرال. كومپيۋتەرلىك ۆيرۋستار ناقتى جۇقپالى اۋرۋلارعا ۇقساس، تەك ايىرماشىلىعى ول ادامدارعا ەمەس،كومپيۋتەرلىك جۇيەلەرگە اسەر ەتەدى. سمارتفون مەن كومپيۋتەرگە قانداي دا بولسىن سەنىمدى انتيۆيرۋستى ورناتۋ كەرەك جانە ونىڭ جاڭارتۋلارىن وشىرۋگە بولمايدى.
5 – قادام ول جاڭارتۋلاردان تۇرادى. ياعني باعدارلامالىق جاساقتاردىڭ جاڭارتىلۋىن قاداعالاپ، ورناتۋ كەرەك. انتيۆيرۋس پەن وپەراتسيالىق جۇيە اۆتوماتتى تۇردە جاڭارتىلىپ تۇرۋى ءتيىس.
جاساندى باعدارلامالىق جاساقتامانى پايدالانۋدان اۋلاق بولعان ءجون. جاڭارتۋلاردى ءوشىرىپ تاستاماۋ كەرەك ەكەندىگىن ماماندار شەگەلەپ ەسكەرتەدى.
6 – قادامعا الەۋمەتتىك ينجەنەريا، الەۋمەتتىك جەلىلەر جانە سكيممينگ. ەندى وسى ۇعىمدارعا جەكە - جەكە توقتالا كەتسەك، الەۋمەتتىك ينجەنەريا دەگەن- ول ادام پسيحولوگياسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە نەگىزدەلگەن، اقپاراتقا قاجەتتى قولجەتىمدىلىكتى الۋ ءادىسى. ياعني بوگدە ادامدار، ءسىزدى پسيحولوگيالىق تۇردە تۇزاققا ءتۇسىرىپ، وزدەرىنە كەرەكتى مالىمەتتەردى الىپ الۋلارى مۇمكىن. ەشقاشاندا قاعازعا جازىلعان قۇپياسوزدەردى كورىنەتىن نەمەسە بوگدە ادامدارعا قولجەتىمدى جەرلەردە قالدىرماڭىز .
ال الەۋمەتتىك جەلىلەر تۋرالى ءبارىمىز بىلەمىز. بۇلار ءبىز تۋرالى اشىق ءارى ارتىق اقپارات كوزى بولۋى مۇمكىن. الەۋمەتتىك جەلىلەردە پاراقشالارى بار ازاماتتاردىڭ 53,6 پايىزى ءوز ءومىرى تۋرالى اقپاراتتى الەۋمەتتىك جەلىلەرگە سالادى ەكەن. ال 39,5 قازاقستاندىقتار سايتتاردا اۆتوريزاتسيالانۋ ءۇشىن ەلەكتروندىق پوشتا مەن جەكە اككاۋنتتارىن پايدالانادى.
ەستە بولاتىن ءبىر نارسە، ول قاسكۇنەمدەر ءبىزدىڭ ەموتسيالارىمىزدى پايدالانىپ قالۋعا تىرىسادى.
سكيممينگ – ول ارنايى وقۋ قۇرىلعىسىنىڭ، سكيممەردىڭ كومەگىمەن بانك كارتاسىنىڭ دەرەكتەرىن نەمەسە قۇپيسوزدى ۇرلاۋ. كوپشىلىك جەرلەردە بەينەكامەرالار كوپ بولعاندىقتان، قۇپياسوزدى بارىنشا جاسىرىن ەنگىزۋ كەرەك. پين-كودتى نەمەسە قۇپياسوزدى ەنگىزگەن كەزدە پەرنەتاقتانى الاقانمەن جابۋ كەرەك.
بەيتانىس ادامدارمەن تەلەفون ارقىلى بانك شوتتار نەمەسە كارتالار تۋرالى سويلەسۋدەن اۋلاق بولۋ كەرەك. كۇدىكتى بانكوماتتار مەن تولەم تەرمينالدارىن پايدالانباعان دۇرىس. كارتاڭىزدى ساتۋشىعا، كاسسيرگە ۇزاق ۋاقىتقا بەرمەڭىز.
7- قادام ول رەزەرۆتىك كوشىرمە. اقپارات جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن. ول حاكەرلەردىڭ شابۋىلىنىڭ اسەرىنەن عانا بولمايتىن قۇبىلىس. تەلەفون جوعالىپ كەتىپ جاتادى ادەتتە نەمەسە كومپيۋتەردىڭ قاتقىل ديسكىسى قۇيىپ كەتۋ دە عاجاپ ەمەس.
ساۋالناما ناتيجەسىنە سۇيەنسەك – ازاماتتاردىڭ 52,3 پايىزى دەرەكتەردىڭ رەزەرۆتىك كوشىرمەلەرىن جاسامايدى، ال ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ 38,7 پايىزى رەزەرۆتىك كوشىرمەلەردىك قۇرۋمەن اينالىسادى ەكەن.
قازاقستاندىقتاردىڭ 39,7 پايىزى اقپاراتتارىن كومپيۋتەردە ساقتاسا، 31,5 پايىزى فلەش- جيناقتاعىشتا، ال 20,2 پايىزى بۇلتتى سەرۆيستەردە ساقتايدى ەكەن. ال ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ 89,7 پايىزى جەكە دەرەكتەرىن كىم جانە قانداي ماقساتتا قولدانۋ مۇمكىن ەكەندىگىن بىلمەيتىن بولىپ شىقتى.
ماڭىزدى اقپاراتتاردى ساقتاۋ ءۇشىن ولاردى سىرتقى اقپارات تاسىمالداعىشتاردا كوشىرىپ وتىرۋ كەرەك. مۇنىڭ قاراپايىم جولى – رەزەرۆتىك كوشىرمەلەردىڭ كوپتەگەن سەرۆيستەرىن پايدالانۋ. ولاردىڭ اقىلىسى دا تەگىنى دە بار. Google, Apple iCloud, Mail.ru, Yandex بۇلتتى ساقتاعىشتار بار. بۇلار شەتەلدىك سەرۆيستەر بولسا، Oblaka.kz جانە Ps.kz دەگەن قازاقستاندىق بۇلتتى ساقتاۋ ورىندارى سەرۆيستەرىندە قولدانۋعا بولادى.
كيبەرشابۋىلدارعا توتەپ بەرۋ ءۇشىن، وزىڭىزگە تيەسىلى وزگەلەر بىلمەۋى ءتيىس اقپاراتتاردى ساقتاۋ ءۇشىن جوعارىدا اتالعان جەتى قادامدى ساقتاساڭىز، سوندا ءسىز جەكە اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىڭىزدى قورعاي الاسىز دەگەن ءسوز.
قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدا تاعى ءبىر ەستە بولاتىن نارسە – ول قۇقىڭىزدىڭ زاڭمەن قورعالاتىندىعى. بانكتەن نەسيە راسىمدەگەن كەزدە بانك قىزمەتكەرىنە بارلىق دەربەس دەرەكتەر تۋرالى مالىمەتتى جايىپ سالامىز. سول كەزدە قۇجاتتارعا قول قويعاندا، وپەراتور جينايتىن دەربەس دەرەكتەردىڭ تىزبەسىنە، دەربەس دەرەكتەردى جيناۋ ماقساتتارى مەن مەرزىمدەرىنە، جينالعان دەربەس دەرەكتەردى ءۇشىنشى تۇلعالارعا بەرۋ مۇمكىندىگىنە، دەرەكتەردى ترانسشەكارالىق بەرۋ تۋرالى اقپاراتقا مۇقيات نازار اۋدارۋ قاجەت. سونىمەن قوسا، جەكە دەرەكتەردىڭ زاڭسىز تارالۋىنان قورعانۋ ءۇشىن ۇيىمنىڭ جەكە دەرەكتەرىنىڭ قۇپيالىلىعىن ساقتاۋ ساياساتىمەن تانىسۋ دا ارتىق بولمايدى.
ەركە جومارت،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
