Aqparattandyrý salasyndaǵy aqparattyq qaýipsizdik nemese kıberqaýipsizdik – elektrondyq aqparattyq resýrstardyń, aqparattyq júıelerdiń jáne aqparattyq – kommýnıkaııalyq ınfraqurylymnyń syrtqy jáne ishki qaterlerden qorǵalýynyń jaǵdaıy.
Qazaqstanda qazirgi tańda kıberqaýipsizdik salasynyń damýy máselesine erekshe nazar aýdarylýda. Memlekettik organdardyń, úkimettik emes uıymdar men bıznestiń birlesip atqarǵan jumysynyń nátıjesinde – elimiz dúnıejúzilik kıberqaýipsizdik ındeksinde biraz ilgerleýshilik baıqatýda. Mysaly sońǵy kórsetkishter boıynsha 42 tarmaqqa kóterilip, 40 – oryndy ıelenip otyr.
Aqparattyq qaýipsizdik ol bizdiń kúndelikti ómirimizdiń ajyramas bóligi bolyp keledi. Aqparattyq qaýipsizdik negizinen úsh mańyzdy qaǵıdany saqtaýdan turady. Olar: 1) Qupııalylyq, 2) Qoljetimdilik, 3) Tutastyq. Endi osylardyń árqaısysyna qysqasha túsinikteme bere keteıik.
Qupııalylyq ol – aqparatqa tek soǵan quqyǵy bar adam ǵana qol jetkize alýy tıis.Al mundaı quqyǵy joq adamǵa aqparatqa qoljetimdilik árqashan jabyq bolýy kerek. Mysaly, uıaly telefonyńyzdyń qupııa sózin nemese bank kartańyzdyń nómeri men PIN kodyn sizden basqa eshkim bilmeýi kerek.
Qoljetimdilik - aty aıtyp turǵandaı, aqparat qajet bolǵan ýaqytta ol qoljetimdi bolýy kerek. Tez ári dál sol mezette. Mysaly, ózińizdi belgili bir medıınalyq mekemege tirkeý úshin, densaýlyq saqtaý organynyń saıty arqyly ótinish berý kerek. Basqasha jasaýdyń joly joq. Alaıda siz qyzmet alýǵa tıis portaldyń saıty ashylmaıdy nemese ashylǵanmen ol jerde qandaı da bir is-áreket jasaýǵa múmkin emes. Bul aqparattyq qaýipsizdiktiń talaptaryna qaıshy kelip tur.
Tutastyq – bul aqparat árqashan durys ári naqty bolý kerek degendi bildiredi. Ol ózdiginen ózgermeýi kerek jáne ádeıi burmalanbaýy kerek. Mysaly, siz óz kartańyzdan ekinshi bir adamnyń kartasyna aqsha aýdarǵanda, baǵdarlamalyq jasaqtama aqsha alýshynyń karta nómerin ózgertip, aqshany orta jolda qaskúnemderdiń kartasyna aýdaryp jiberýi múmkin. Aqparattyq qaýipsizdikte mundaıǵa jol berilmeýi kerek.
Mamandardyń júrgizgen áleýmettik saýalnamalaryna súıensek, saýalnamaǵa qatysqandardyń 57 % - ınternet arqyly aqparat alatyndyqtaryn aıtqan, 35 % - ınternet jáne teledıdar arqyly alady eken aqparatty, al 6 % - oǵan mobıldi qosymshalar arqyly qol jetkizedi.
Siz kıbershabýyldarǵa ushyradyńyz ba? – degen áleýmettik saýalnamaǵa qatysqandardyń jaýaptaryna qarap kıbershabýyldarǵa ushyramaǵandardyń sany jyl saıyn azaıyp otyrǵanyn kórýge bolady. Mysaly – 2018 jyly júrgizilgen saýalnamaǵa qatysqandardyń 51 paıyzy kıbershabýylǵa ushyramaǵandyǵyn aıtsa, 2019 jyly olardyń úlesi 56 paıyzdy kórsetken, al 2020 jyly 46 paıyz adam mundaı shabýyldarǵa ushyramaǵandyqtaryn kórsetken. Budan baıqaıtynymyz kıbershabýylǵa ushyraǵandardyń sanynyń artyp kele jatqandyǵy.
Kıbershabýyldardyń da túr-túri bolatyny belgili. Siz sońǵy jyldary kıbershabýyldardyń qandaı túrlerine ushyradyńyz ? – degen júrgizilgen áleýmettik saýalnama nátıjeleri tómendegideı.
Budan kompıýterlik vırýstar shabýyly jyl sanap artyp kele jatqandyǵyn baıqaýǵa bolady. Bul azamattardyń kompıýterlik shabýyldardan qorǵanatyn quraldardy óz deńgeıinde paıdalanbaıtynyn kórsetedi. Muny júrgizilgen saýalnama nátıjesinen kórýge bolady. Mysaly tek 5,9 % ǵana adam aqyly lıenzııalyq baǵdarlamalardy qoldansa, 51,4 paıyz tegin lıenzııalyq baǵdarlamalardy, al 29 paıyzy lıenzııalyq emes tegin baǵdarlamalardy qoldanatyndyqtaryn aıtqan. Al 9,4 paıyz adam qorǵaý quraldaryn múldem qoldanbaıdy eken.
Sonymen qatar, 2018 jylmen salystyrǵanda 2019 jyly bank kartalaryna jasalǵan kıber alaıaqtyq birshama tómendegen. Mysaly 2018 jyly bul kórsetkish 7,2 paıyzdy qurasa, 2019 jyly 2,5 paıyzdy quraǵan.
Mamandar jeke aqparattyq qaýipsizdiktiń negizgi 7 qadamyn usynady.
Eń basty, 1 – qadamda Elektrondyq ıfrlyq qoltańbalaryńyzdy eń baǵaly zattaı saqtaý kerek. Qazirgi kúni árbir azamat EQ ońaı ala alady. EQ óte yńǵaıly ári senimdi ekeni belgili. Alaıda EQ aıtarlyqtaı qaýip bar, ony bile júrý artyq bolmaıdy. Eger EQ urlanatyn bolsa onda basqa bireý qujattarǵa qol qoıa alady. Olar óte mańyzdy qujattar bolýy múmkin.
EQ qoldy qylmaý úshin, ony eń senimdi jerge saqtaý kerek. Mundaı saqtaý orny Respýblıka azamattarynyń jańa úlgidegi barlyq jeke kýálikterine ornatylǵan elektronyq chıp. EQ alǵan kezde ony jeke kýálikke jazyp berýin surańyz. Alaıda jeke kýálikti EQ qoımasy retinde paıdalanýdyń da óz qıyndyqtary bar. Jeke kýáliktegi EQ qoldaný úshin sizge arnaıy qurylǵy kard-rıded qajet bolady.
Eger sizde ondaı múmkindik joq bolsa, onda «token» dep atalatyn arnaıy qoımany paıdalanýǵa bolady. Ol negizi flesh-jınaqtaǵyshǵa uqsaıdy, biraq EQ úshin senimdi.
Ádette EQ berý kezinde halyqqa qyzmet kórsetý ortalyǵynyń qyzmetkerleri biryńǵaı tıptik qupııasóz ornatady. Mundaı jaǵdaıda mindetti túrde EQ qupııa sózin ózgertý kerek, nemese EQ alý kezinde tıptik qupııasóz emes, ózińizdiń jeke qupııasózińizdi ornatýdy suraý qajet.
EQ eshqashan elektrondyq poshta arqyly jibermeý kerek. Poshtany buzýǵa bolady, sodan keıin EQ urlanady. Qalaıda jiberý kerek bolsa, «qupııasózben muraǵattaý» ádisin qoldaný kerek.
EQ bóten kompıýterlerge kóshirýge bolmaıdy. Sondaı – aq EQ kompıýterge saqtaýǵa da keńes bermeıdi mamandar.
Kıberqaýipsizdikti saqtaýdyń 2 – qadamy ol – kupııasóz. Barynsha kúrdeli qupııasózderdi qoldanýǵa tyrysý kerek. Biraq ózińizge este saqtaýǵa ońaı bolǵany jón. Bizde kórý jadyna jaýap beretin mı bóliginiń jaqsy damyǵandyǵyn eskersek, onda osy qasıetti qupııasóz oılap tabý kezinde tıimdi paıdalanan jón. Kompıýterdiń aldyna otyryp aınalańyzǵa qarasańyz, kóz aldyńyzda júzdegen túrli zattar bar ekenin baıqaýǵa bolady. Eskere ketetin bir jaıt qupııasózdi oılap tabý kezinde bir zatty alǵan bolsańyz, onda onyń ataýy men túsin qosa jazý kerek.
Eshqashan qupııasózdi bóten adamǵa bermeý kerek.
3- qadam ol elektrondyq poshtany qoldanǵan kezde abaı bolý kerek. Derbes kompıýterlerge vırýs juqtyrýdyń eń kóp taralǵan tásili – ol zııandy mazmuny bar elektrondyq hat jiberý. Mundaıdan saqtaný úshin – ózdiginen iske qosylatyn faıldardy eshqashan ashpaý kerek. Bul faıldardy ataýynyń sońyndaǵy sońǵy núkteden keıin keletin áripter arqyly ajyratýǵa bolady. Ol áripterdiń jıi kezdesetin túrlerin usynamyz: .exe, .com, .cmd, .msi, .bat. Bul áripterdiń resmı ataýy- faıl keńeıtilimi. Mundaı keńeıtilimderi bar tirkeý faıldaryn ashýǵa bolmaıdy.
Hakerler derbes kompıýterlerden bólek keńselik qosymshalardyń faıldaryn da túrlendire alady. Olar ol úshin makrostardy paıdalandy. Makrostar – ol keńselik qosymshalardyń standartty býmany jazyp alýǵa jáne oınatýǵa múmkindik beretin komandalar jıyntyǵy. Sondyqtan qandaı jaǵdaıda bolmasyn faıldarmen birge elektrondyq poshta arqyly kelgen «makrostardy» iske qospaý kerek.
Kúdikti hattardy ashýǵa, olarǵa jaýap berýge, olarda kórsetilgen siltemelerge ótýge bolmaıdy.
Qaýipsizdikti saqtaýdyń 4 qadamy – vırýsqa qarsy qorǵanysty qoldaný. Bul úshin Antıvırýsty qoldaný kerek. Ataýynan kórinip turǵandaı Antıvırýs- «vırýstardan» qorǵaıtyn qural. Kompıýterlik vırýstar naqty juqpaly aýrýlarǵa uqsas, tek aıyrmashylyǵy ol adamdarǵa emes,kompıýterlik júıelerge áser etedi. Smartfon men kompıýterge qandaı da bolsyn senimdi antıvırýsty ornatý kerek jáne onyń jańartýlaryn óshirýge bolmaıdy.
5 – qadam ol jańartýlardan turady. Iaǵnı baǵdarlamalyq jasaqtardyń jańartylýyn qadaǵalap, ornatý kerek. Antıvırýs pen operaııalyq júıe avtomatty túrde jańartylyp turýy tıis.
Jasandy baǵdarlamalyq jasaqtamany paıdalanýdan aýlaq bolǵan jón. Jańartýlardy óshirip tastamaý kerek ekendigin mamandar shegelep eskertedi.
6 – qadamǵa áleýmettik ınjenerııa, áleýmettik jeliler jáne skımmıng. Endi osy uǵymdarǵa jeke - jeke toqtala ketsek, áleýmettik ınjenerııa degen- ol adam psıhologııasynyń erekshelikterine negizdelgen, aqparatqa qajetti qoljetimdilikti alý ádisi. Iaǵnı bógde adamdar, sizdi psıhologııalyq túrde tuzaqqa túsirip, ózderine kerekti málimetterdi alyp alýlary múmkin. Eshqashanda qaǵazǵa jazylǵan qupııasózderdi kórinetin nemese bógde adamdarǵa qoljetimdi jerlerde qaldyrmańyz .
Al áleýmettik jeliler týraly bárimiz bilemiz. Bular biz týraly ashyq ári artyq aqparat kózi bolýy múmkin. Áleýmettik jelilerde paraqshalary bar azamattardyń 53,6 paıyzy óz ómiri týraly aqparatty áleýmettik jelilerge salady eken. Al 39,5 qazaqstandyqtar saıttarda avtorızaııalaný úshin elektrondyq poshta men jeke akkaýnttaryn paıdalanady.
Este bolatyn bir nárse, ol qaskúnemder bizdiń emoııalarymyzdy paıdalanyp qalýǵa tyrysady.
Skımmıng – ol arnaıy oqý qurylǵysynyń, skımmerdiń kómegimen bank kartasynyń derekterin nemese qupısózdi urlaý. Kópshilik jerlerde beınekameralar kóp bolǵandyqtan, qupııasózdi barynsha jasyryn engizý kerek. Pın-kodty nemese qupııasózdi engizgen kezde pernetaqtany alaqanmen jabý kerek.
Beıtanys adamdarmen telefon arqyly bank shottar nemese kartalar týraly sóılesýden aýlaq bolý kerek. Kúdikti bankomattar men tólem termınaldaryn paıdalanbaǵan durys. Kartańyzdy satýshyǵa, kassırge uzaq ýaqytqa bermeńiz.
7- qadam ol rezervtik kóshirme. Aqparat joǵalyp ketýi múmkin. Ol hakerlerdiń shabýylynyń áserinen ǵana bolmaıtyn qubylys. Telefon joǵalyp ketip jatady ádette nemese kompıýterdiń qatqyl dıskisi qúıip ketý de ǵajap emes.
Saýalnama nátıjesine súıensek – azamattardyń 52,3 paıyzy derekterdiń rezervtik kóshirmelerin jasamaıdy, al saýalnamaǵa qatysqandardyń 38,7 paıyzy rezervtik kóshirmelerdik qurýmen aınalysady eken.
Qazaqstandyqtardyń 39,7 paıyzy aqparattaryn kompıýterde saqtasa, 31,5 paıyzy flesh- jınaqtaǵyshta, al 20,2 paıyzy bultty servısterde saqtaıdy eken. Al saýalnamaǵa qatysqandardyń 89,7 paıyzy jeke derekterin kim jáne qandaı maqsatta qoldaný múmkin ekendigin bilmeıtin bolyp shyqty.
Mańyzdy aqparattardy saqtaý úshin olardy syrtqy aqparat tasymaldaǵyshtarda kóshirip otyrý kerek. Munyń qarapaıym joly – rezervtik kóshirmelerdiń kóptegen servısterin paıdalaný. Olardyń aqylysy da tegini de bar. Google, Apple iCloud, Mail.ru, Yandex bultty saqtaǵyshtar bar. Bular sheteldik servıster bolsa, Oblaka.kz jáne Ps.kz degen qazaqstandyq bultty saqtaý oryndary servısterinde qoldanýǵa bolady.
Kıbershabýyldarǵa tótep berý úshin, ózińizge tıesili ózgeler bilmeýi tıis aqparattardy saqtaý úshin joǵaryda atalǵan jeti qadamdy saqtasańyz, sonda siz jeke aqparattyq qaýipsizdigińizdi qorǵaı alasyz degen sóz.
Qaýipsizdikti saqtaýda taǵy bir este bolatyn nárse – ol quqyńyzdyń zańmen qorǵalatyndyǵy. Bankten nesıe rásimdegen kezde bank qyzmetkerine barlyq derbes derekter týraly málimetti jaıyp salamyz. Sol kezde qujattarǵa qol qoıǵanda, operator jınaıtyn derbes derekterdiń tizbesine, derbes derekterdi jınaý maqsattary men merzimderine, jınalǵan derbes derekterdi úshinshi tulǵalarǵa berý múmkindigine, derekterdi transshekaralyq berý týraly aqparatqa muqııat nazar aýdarý qajet. Sonymen qosa, jeke derekterdiń zańsyz taralýynan qorǵaný úshin uıymnyń jeke derekteriniń qupııalylyǵyn saqtaý saıasatymen tanysý da artyq bolmaıdy.
Erke Jomart,
«Adyrna» ulttyq portaly
