شىعىس قازاقستان مەن كورشىلەس ايماقتاردىڭ كونە جانە ورتاعاسىرلىق تاريحى جونىندە زەرتتەپ جۇرگەن ارحەولوگ ايدىن ءجۇنىسحانوۆ فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىندە سەمەي قالاسىنىڭ تاريحي قاينار باستاۋى، عىلىمدا سەمەي قۇمشاعىلدارى (سەميپالاتينسكيە ديۋنى 1 جانە 2) دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى الىپ مەتاللۋرگيالىق كەشەننىڭ قورعالماي وتىرعاندىعى تۋرالى جازعان ەدى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا قولا داۋىرىنە تيەسىلى تاريحي قونىس ۇستىنە مەكتەپ پەن ىقشاماۋدان تۇرعىزىلىپ جاتىر. El.kz ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ استانا قالاسىنداعى فيليالىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ايدىنمەن وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە سۇحباتتاستى.
– ارحەولوگيالىق اۋماقتىڭ قورعالماۋ سەبەبى نەدە جانە مۇرالاردى قورعاۋ نەمەسە ونى بۇزۋعا قاتىستى زاڭ شەڭبەرىندە قانداي شارالار قاراستىرىلعان؟
– ۋنيۆەرسيتەتتە تاريح ماماندىعىندا وقىپ جۇرگەنىمىزدە، سەمەي قالاسىنداعى قولا داۋىرىنە جاتاتىن قۇمشاعىلدار تۋرالى ەستيتىنبىز. ۇستازدارىمىز ولاردىڭ تۇبەگەيلى زەرتتەلمەگەندىگى تۋرالى ءجيى ايتاتىن. جالپى، قۇمشاعىلداعى قونىستار تۋرالى العاشقى دەرەكتەر ن. كونشين سياقتى اۋەسقوي ولكەتانۋشىلاردىڭ جازبالارىندا كەزدەسەدى. ودان بولەك ولكەگە 1947 جىلى ارحەولوگ عالىم س.س. چەرنيكوۆتىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرعانى ءمالىم. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە، قىش ىدىستار، قولادان جاسالعان بىزدەر، ءدان ۇككىشتەر، وتباقىرلار، جەبە ۇشتارىن قۇيۋعا ارنالعان قىش قالىپتار، مەتالل بالقىتۋ پەشتەرىن تابادى. وسىنداي زاتتاي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، سەمەي قالاسىنىڭ ماڭى قولا داۋىرىندە ءىرى مەتاللۋرگيالىق ورتالىق بولعان دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. ەسكەرتكىش عىلىمي تۇرعىدان تولىق زەرتتەلمەگەن. سونىڭ سالدارىنان 1960 جىلى جارىققا شىققان «قازاقستاننىڭ ارحەولوگيالىق كارتاسى» اتتى كولەمدى ەڭبەككە جەكە ەسكەرتكىش رەتىندە ەنبەي قالعان. تەك قوسىمشا جيناققا قونىستان تابىلعان جادىگەرلەر – «كەزدەيسوق» تابىلعان ولجا دەپ بەرىلەدى. ال، 2006 جىلى شىققان شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر تىزبەسىندە بۇل قونىس مۇلدەم جوق. وسىلايشا، عىلىمي اينالىمعا تولىقتاي ەنبەگەن ەسكەرتكىش ۋاقىت وتە كەلە ۇمىت بولا باستايدى.
2015 جىلى سەمەي قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى سەمەيتاۋ تاۋىنىڭ ەتەگىندە عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە بارعانىمىزدا، جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلار قونىستاردا ەشقانداي ارحەولوگيالىق ساراپتامالىق جۇمىستارىنسىز قۇرىلىس سالىنىپ جاتقاندىعىن بىزگە جەتكىزدى. كونە قۇمشاعىلدار قازىنا ىزدەۋشىلەردىڭ سۇيىكتى مەكەنىنە اينالعانى تۋرالى بۇل ماسەلە كتك ارناسىندا دا كوتەرىلگەن بولاتىن.
بۇل جەردە، مەردىگەر كومپانيا مەن تاپسىرىس بەرۋشى تاراپىنان بىرنەشە زاڭنامالىق قاتەلىكتەر كەتىپ وتىر. اتاپ ايتار بولساق، بىرىنشىدەن جوبالىق قۇجاتتار تولىق جاسالماي، اۋماقتاردى يگەرۋ كەزىندە جەر ۋچاسكەلەرى ءبولىپ بەرىلگەنگە دەيىن تاريحي-مادەني مۇرا ەسكەرتكىشتەرىن انىقتاۋ جونىندە زەرتتەۋ جۇمىستارى ۇيىمداستىرىلماعان (قر جەر تۋرالى كودەكسىنىڭ 127-بابى مەن تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى قر زاڭىنىڭ 39-بابىنا سايكەس); ەكىنشىدەن، تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى قر زاڭىنىڭ 5-بابىندا «ارحەولوگيا ەسكەرتكىشتەرى ولار انىقتالعان كەزدەن باستاپ تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى مارتەبەسىن الادى» دەلىنگەن. ال، مەكتەپ سالۋشى مەردىگەر كومپانيا «مۇنى بىلمەدىك» دەپ جالتارىپ وتىر.
– مەكتەپتى سالۋعا قۇزىرەت بەرگەن تۇلعالاردىڭ اتى-ءجونى بەلگىلى مە؟ جانە قانداي دا ءبىر ارەكەتتەر جاساپ جاتىرسىزدار ما؟
– وسكەمەن قالاسىنداعى وبلىستىق تاريحي مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ينسپەكتسياسى وسى ماسەلەنى نازارعا السا دەگەن ءوتىنىشىمىز بار. بۇل ماسەلەگە جاۋاپتى سەمەي قالاسىنىڭ شەنەۋنىكتەرى «قوعامدىق كەڭەس وتكىزدىك» دەگەننەن باسقا ماردىمدى جاۋاپ بەرگەن جوق. سەمەي وبلىستىق ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ «التىن قورىنا» اينالعان جانە تانىمال ولكەتانۋشى، سۋرەتشى ن. بەلوسليۋدوۆتىڭ رەسەيدەگى ءى پەتر اتىنداعى انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۋزەيىنە سىيعا بەرگەن جەكە كوللەكتسياسى وسى قۇمشاعىلداردان جينالعان ەدى. ەندى مىنە، تاماشا، بىرەگەي ەسكەرتكىش وسىلايشا كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ جاۋاپسىزدىعى سالدارىنان جويىلىپ بارا جاتىر. سەمەي قالاسى مەن قالا تەرريتورياسىنا كىرەتىن اۋىلدىق ايماقتاردا شوعىرلانعان ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جانە زەرتتەۋ ءىسى كەزەك كۇتتىرمەستەن شەشىلۋى ءتيىس ماسەلەگە اينالىپ وتىر.
سەمەيدە بۇلىنۋگە ۇشىراپ جاتقان بۇدان وزگە دە ەسكەرتكىشتەر كوپ. 2016 جىلى سەمەي قالاسىنىڭ ىشىندە ارحەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. قالا شەتىندەگى رسۋ شاعىن اۋدانىندا جەر تەلىمدەرى تۇرعىن-ءۇي سالۋعا بەرىلىپ جاتىر ەكەن. بەرىلىپ جاتقان جەر ۋچاسكىلەرى اۋماعىنان قولا عاسىرىنىڭ قونىسى مەن قورىمدارىن انىقتادىق. ءجۇرىپ وتسەڭىز، اياق استىڭىزدان قىش ىدىستاردىڭ سىنىقتارىن بايقايسىز. زەرتتەۋگە تاپتىرمايتىن، ءالى زەرتتەلمەگەن، قالا تاريحىنىڭ كونە زامانداردان بەرگى دامۋ تاريحىنىڭ موزايكاسىن قۇرۋداعى تاپتىرماس بولشەك. وكىنىشكە قاراي، بۇل ەسكەرتكىش تە اپاتتىق جاعدايدا تۇر.
– اپاتتىق جاعدايدا تۇرعان ەسكەرتكىشتەردىڭ تاريحي ماڭىزى قانداي؟
– سەمەي ءوڭىرىنىڭ كونە تاريحى ارحەولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەلمەگەندىكتەن شاھار مەن ونىڭ اينالسىنداعى جەرلەردىڭ دامۋ تاريحىنا قاتىستى اقتاڭداقتار كوپ كەزدەسەدى. ءبىزدىڭ قازىرگى ءبىلىمىمىز XIX-XX عع. جۇرگىزىلگەن جۇيەسىز زەرتتەۋلەردەن اسا الماي وتىر. وسى ولقىلىقتاردىڭ ورىنىن تولتىرۋ ماقساتىندا 2014 جىلى شىعىس قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ (جەتەك. ز. ساماشەۆ) سەمەي زەرتتەۋ توبى قر بعم عك تاراپىنان قارجىلاندىرىلعان «شىعىس قازاقستاننىڭ كونە مۇراسى: عۇن-سارمات ءداۋىرىنىڭ تاريحي-مادەني ۇردىستەرى» اتتى گرانتتىق جوباسى اياسىندا (جەتەك. ا. ايتقالي) سەمەي قالاسىنىڭ اكىمشىلىك اۋماعىنا قاراستى كوكەنتاۋ جانە سەمەيتاۋ ايماعىندا بارلاۋ جانە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى باستادىق. ناتيجەسىندە ەلىمىزدىڭ قولا، ساق، عۇن جانە كونە تۇركىلەر داۋىرىنە قاتىستى جاڭا تەوريالىق ماسەلەلەر عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلدى.
جالپى ادامزاتتىڭ دامۋ تاريحىندا ءومىر سۇرۋگە قولايلى جەرلەر از بولدى. ولار كوبىنە تاۋ ەتەگى مەن وزەن اڭعارلارىن مەكەن ەتتى. وسى ورايدا سەمەي ەسكەرتكىشتەرى ناق ەرتىستىڭ جاعاسىندا ورنالاسۋىمەن قىزىقتى.
سايان-التاي وڭىرىندە كەڭىنەن تارالعان قولا بۇيىمدارعا سپەكترالدى تالداۋ جاساعان رەسەيلىك عالىمدار، اتالمىش وڭىرلەرگە قالايى قوسپاسى بار قولانىڭ (برو5) قالبا-نارىم جوتاسىنان الىنعانىن دالەلدەپ وتىر. بۇل وڭىرلەردە قولا ءوندىرۋ ءىسىنىڭ جاقسى دامىعانىن، قولا ىسىمەن بايلانىستى وزگە دە سالالاردىڭ قاتار دامىعانىن س.س. چەرنيكوۆتىڭ، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ز. ساماشەۆ جانە باسقا وتاندىق عالىمداردىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى دالەلدەيدى. بۇل – سەمەي ءوڭىرىنىڭ كونە زامانداردا ءىرى ءوندىرىس ورتالىعى بولا وتىرىپ، وڭتۇستىك ءسىبىر ولكەسىن ءوزىنىڭ ىقپالىندا ۇستاعىنىن ايعاقتايدى. ورتاعاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن اراب گەوگرافى ءارى ساياحاتشىسى ءال-يدريسي «ەرتىس بويىن مەكەن ەتىپ وتىرعان قيماقتار مىس پەن تەمىر وندىرەدى، ءارى ولاردىڭ قولدارىنان كەرەمەت، وزگەشە بۇيىمدار شىعىپ وتىراتىن تاماشا ۇستالار»، – دەپ جازادى. بۇل جازباشا دەرەكپەن جوعارىدا كەلتىرىلگەن ارحەولوگيالىق مالىمەتتەر ەرتىستىڭ جاعاسىنان ورىن تەپكەن سەمەي سياقتى قالالاردىڭ سوناۋ قولا عاسىرىنان باستاپ، كەيىنگى ورتاعاسىرلارعا دەيىنگى 2 مىڭجىلدىق ۋاقىت ارالىعىندا ءىرى ءوندىرىس ورتالىعى بولعاندىعىن كورسەتەدى.
بۇگىندەرى سەمەي قالاسىنىڭ تاريحي باستاۋىن 1718 جىلمەن بايلانىستىرۋ باسىم. البەتتە، قالانىڭ دامۋ تاريحىنا بەكىنىستىڭ سالىنۋى، كەيىننەن ۋەزدىك قالا، وبلىس ورتالىعى اتانۋى وزگەشە لەپ، جاڭاشا تىنىس بەردى. بىراق قالا ىرگەسىنەن تابىلىپ وتىرعان قونىستار مەن جادىگەرلەر سوناۋ قولا عاسىرىندا پروتوقالالىق مادەنيەتتىڭ العاشقى نىساندارى قالىپتاسقاندىعىن كورسەتەدى. وكىنىشكە قاراي، سەمەي ايماعىن ەرتە تەمىر، ەرتە جانە سوڭعى ورتاعاسىرلاردا مەكەندەگەن حالىقتارعا قاتىستى ءبىزدىڭ ءبىلىمىمىز شەكتەۋلى. ونىڭ سەبەبى سەمەي ءوڭىرىنىڭ ارحەولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ ءىسىنىڭ كەنجەلەپ قالۋى. ءبىزدىڭ بار بىلەتىنىمىز – ءال-ءيدريسيدىڭ «ەرتىس بويىندا قيماقتاردىڭ 17 قالاسى بار» دەگەن ارحەولوگيالىق تۇرعىدان تولىققاندى دالەلدەنبەگەن جازبا دەرەگى. دالالىق وڭىرگە جاتاتىن سەمەي ولكەسىنىڭ ورتاعاسىرلىق قالالارى وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋ ايماعىنداعى ورتالىق كوشەلەرى، كۆارتالدارى بار، راباتتار مەن شاحريستاندارى بار قالالاردان وزگەشە. سەبەبى ەكى ايماقتا وزگەشە تاريحي-مادەني جانە گەوگرافيالىق ورتادا دامىدى.
كوپ جاعدايدا، قالا بولۋ ءۇشىن جازبا ەسكەرتكىش قالۋ كەرەك دەگەن ءۋاج ايتىلادى. تاريحتا جازبا دەرەگى جوق ارقايىم دەگەن ۇلكەن قالا بولعاندىعى عىلىمدا دالەلدەنگەن. سونداي-اق، سىر بويىنداعى انتيكالىق قالالاردى ايتساق بولادى. ەكىنشى، قالا بولۋ ءۇشىن حالىق سانى كوپ بولۋ كەرەك دەپ بۇگىنگى تەرمينولوگيامەن باعالاپ جاتادى. قازىرگى ۇعىممەن وتكەن عاسىردى ءتۇسىنۋ قيىن.
‒ بۇزىلىپ جاتقان ەسكەرتكىشتەر بويىنشا ورتالىقتاندىرىلعان اقپارات جينايتىن مەكەمە نەمەسە قوعامدىق ۇيىمدار قازاقستاندا تىركەلگەن بە؟ قازاقستاندا وسى ماسەلەگە قاتىستى قوعامدىق پىكىر قالاي قالىپتاسادى؟
– سەمەي وڭىرىندەگى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ ءتىزىمى جاسالماي، رەەسترگە الىنباۋىنان، ولاردى قورعاۋ جانە مونيتورينگ جاساۋ ماسەلەسى جۇيەلەنبەي وتىر. وسىنداي ولقىلىقتاردىڭ كەسىرىنەن، توناۋ مەن قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ دۇرىس ۇيىمداستىرىلماۋى ءورشىپ بارادى. قۇرىلىس جۇمىستارى كەزىندە كەتكەن ولقىلىقتاردىڭ ورنىن زاڭنامالىق تۇرعىدا رەتتەۋدىڭ تەتىكتەرى بولسا، ارحەولوگيالىق مۇرالاردى توناۋشىلار نەمەسە قارا ارحەولوگتاردى قولعا ءتۇسىرۋ، ولاردىڭ اركەتتەرىن توقتاتۋ ءىسى قيىنداۋ. ەلىمىزدىڭ زياتكەرلىك ۇلت ساياساتى جوباسىنىڭ اياسىندا، وتكەن تاريحىنا قۇرمەتپەن قاراپ، ونى قىزعىشتاي قورعاپ، بولاشاق ۇرپاققا امانتتاپ جەتكىزۋ ءۇشىن بىزگە تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى مونيتورينگ جاسايتىن ورتالىق قاجەت. وسى باعىتتا قر ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ قۇرىلىمدىق بولىمشەسى بولاتىن «حالىق قازىناسى» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى تاريحي-مادەني مۇرا نىساندارىنا مونيتورينگ جانە ساراپتاما جۇرگىزۋ بويىنشا باستامالار كوتەرىپ ءجۇر. ءبىز 2014 جىلدان بەرى سەمەي قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى زنامەنكا اۋىلىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەمىز. كۇنى بۇگىنگە دەيىن، اۋىل ماڭايىنداعى تاس ءداۋىرى مەن ەتنوگرافيالىق كەزەڭ ارالاعىنا جاتاتىن ەسكەرتكىشتەردى تولىق تىزىمدەپ بولعان جوقپىز. قازىرگە دەيىن 80 ەسكەرتكىشتى تىزىمگە ەنگىزدىك. ءبىز ارالاماعان تاۋ-تاس، جازىق دالا جەتەرلىك. بۇل قىرۋار ەڭبەك پەن قارجىنى قاجەت ەتەتىن جۇمىس.
– توناۋشىلارعا توسقاۋىل بولۋ ءۇشىن قانداي شارا قولدانۋعا بولادى؟
– سەمەي قالاسىنىڭ اكىمشىلىك اۋدانى تەرريتورياسىندا شوعىرلانعان ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى توناۋشىلاردان ساقتاۋ ءۇشىن، جالپى ەل اۋماعىنداعى ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ءۇشىن كەڭ كولىمدى ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرىپ، ەسكەرتكىشتەردىڭ تولقۇجاتتارىن جاساۋ، وبلىستىق تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ينسپەكتسياسى، ارحەولوگيا ينستيتۋتى مەن تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن ارىپتەستىككە شاقىرا وتىرىپ، انىقتالعان ەسكەرتكىشتەرگە مونيتورينگ جاساۋ ءىسىن جۇيەگە كەلتىرۋ سياقتى ۇسىنىستاردى ۇسىنار ەدىم.
تاعى ءبىر ۇسىنىسىم، ايماقتىق ولكەتانۋ مۋزەيلەرى زاڭسىز جولمەن تابىلعان ارحەولوگيالىق جادىگەرلەردى ساتىپ الۋمەن اينالىسپاعانى دۇرىس. مۋزەيلەردىڭ دايىن بۇيىمداردى ساتىپ العاننان گورى، زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرعانىن ءجون سانايمىن. سەبەبى، ساتىپ الىنعان تاريحي-مادەني جادىگەرلەر تاريحي-لاندشافتتىق ورتامەن بىرگە زەرتتەلمەگەندىكتەن، تاريحقا ەشقانداي ۇلەس قوسا المايدى.
‒ قازاقستاندا بۇزىلىپ جاتقان باسقا قانداي تاريحي ماڭىزدى ەسكەرتكىشتەردى اتاپ كەتە الاسىز؟
– 2015 جىلعى زەرتتەۋىمىزدە سەمەيتاۋدىڭ بوكتەرلەرىندە شارۋاشىلىق قاجەتتىلىكتەرگە بولا كۇرەلگەن وبالار كوپ كەزدەستى. مۇنداي فاكتىلەر ءۇرجار، كۇرشىم جانە باسقا دا اۋدانداردا كەزدەسىپ وتىر. سوڭعى 1-2 جىلدا داۋعا اينالعان الماتى وبلىسىنداعى تالحيز قالاشىعى دا وسى قاتارعا جاتادى. ەسكەرتكىش اۋماعىنا ساراپتاۋ جۇمىستارى كەڭەستىك كەزەڭدە بەكىتىلگەن قۇجاتتار نەگىزىندە جۇزەگە اسقاندىقتان، كونە قالانىڭ اۋماعى كۇرەلىپ كەتىپ وتىر. بىلىمسىزدىگىمىزدەن، سالعىرتىعىمىزدان ءوز تاريحىمىزدى وسىلايشا ءوزىمىز كۇرەپ، كۇلگە توگىپ وتىرمىز.
– قازاقستاننىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ جاي-كۇيى، ولاردى قورعاۋ جانە ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى قالاي جۇرگىزىلىپ جاتىر؟ ونىڭ ىشىندە شقو ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ جالپى سيپاتتاماسىنا توقتالىپ وتسەڭىز.
– تاريحي-مادەني مۇرا ەسكەرتكىشتەرىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قورعاۋ ءۇشىن، جوعارىدا ايتىلعان ۇسىنىستاردان بولەك، حالىققا ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋدىڭ ماڭىزى زور. قازىر «حالىق قازىناسى» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى حالىقپەن كەزدەسىپ، ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى ساقتاۋ جانە ماڭىزى تۋرالى سەمينار وتكىزىپ ءجۇر. مۇنداي ناسيحات شارالارىن وتكىزۋدى وبلىستارداعى، اۋدان ورتالىقتارىنداعى ولكەتانۋ مۋزەيلەرى دە قولدارىنا السا ەكەن دەگەن ۇسىنىس بار.
موڭعولياعا زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن بارعان ارحەولوگ تانىستارىمنىڭ ايتۋىنشا، موڭعول حالقىنىڭ ەسكەرتكىشتەرگە دەگەن قۇرمەتى ەرەكشە. يەن دالاداعى قاراۋسىز ەسكەرتكىشتى زەرتتەپ جۇرسە، ءبىر قويشى جۇگىرىپ كەلىپ، كىم ەكەندەرىن تەرگەپ، ءتيىستى قۇجاتتارىن سۇرايتىن كورىنەدى. بارلىعى زاڭدى ەكەنىن دالەلدەپ، قوشتاسىپ ارى قاراي جۇمىس ىستەپ جاتسا، ءبىر جارتى ساعاتتا اق تەر، كوك تەر بولىپ سول ايماقتىڭ اكىمى جەتەدى ەكەن. قازاقستاندا تاريحي مۇراعا ءدال وسىنداي قۇرمەت جەتىسپەيدى. سەمەيدە ەكى جىل قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. سوندا ءبىزدىڭ قاسىمىزعا ءتىرى جان بالاسى كەلىپ، ءتىل قاتىسىپ، ءجون سۇراسقان جوق. ول ەسكەرتكىشتەردى توناپ جاتىرمىز با، زەرتتەپ جاتىرمىز با، ءبارىبىر، ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق.
سوندىقتان حالىقتى اقپاراتتاندىرۋ ءىسى – ەلىمىزدە بىرىڭعاي مادەني كەڭىستىكتى قالىپتاستىراتىن، ادامداردىڭ مادەني دەڭگەيلەرىن ءوسىرىپ، حالىق قازىناسىن ساقتاۋداعى ولاردىڭ ءرولىن ايشىقتايتىن، جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىندىرەتىن شارا. وسىنداي قادامدار ارقىلى ءبىز تاريحي-مادەني مۇرا ەسكەرتكىشتەرىن توناۋشىلاردان ساقتاپ، بولاشاق ۇرپاققا اماناتتاپ، قادىرىن قاشىرماي جەتكىزە الامىز.
شىعىس قازاقستان ءوڭىرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى ەلىمىزدىڭ وزگە وڭىرىلەرىمەن سالىستىرمالى تۇرعىدا، جاقسى زەرتتەلگەن ايماقتاردىڭ قاتارىنا جاتادى. دەسە دە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وبلىس اۋماعىندا ارحەولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەلمەگەن وڭىرلەر كوپ. مىسالى، ءالى كۇنگە دەيىن اياگوز، جارما اۋداندارى، جوعارىدا اتاپ وتكەن سەمەي قالاسىنىڭ كەي اكىمشىلىك اۋدانىنىڭ تەرريتوريالارى زەرتتەلمەگەن. بۇل ايماقتاردا جۇرگەن تاريحي-مادەني ۇدىرىستەرى تۋرالى، ايماقتى مەكەندەگەن حالىقتىڭ شارۋاشىلىقتارى مەن دامۋ دەڭگەيى، ولاردىڭ ءدىني دۇنيەتانىمدارى، كورشىلەس التاي، جەتىسۋ، سارىارقانى مەكەندەگەن تايپالارمەن بايلانىسى تۋرالى ءبىزدىڭ بىلەرىمىز شەكتەۋلى.
– بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلمەي وتىرۋىنا نە سەبەپ؟ مەملەكەتتىك قولداۋ جەتىسپەي مە، قارجى بولىنبەي مە، الدە عالىمدار جوق پا؟
– ەلىمىزدە تاريحي ەسكەرتكiشتەردى ەسەپكە الۋ، قورعاۋ، مىندەتىن وبلىستارداعى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ مەملەكەتتىك ينسپەكتسياسى اتقارادى. شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ، ساقتاۋ جونىندەگى جۇمىستار جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلماي وتىرعاندىقتان ەسكەرتكىشتەردى ءبۇلدىرۋ، توناۋ ىستەرى تيىلماي كەلەدى. 2015 جىلى «شىعىس قازاقستاندا ارحەولوگيا سالاسى بويىنشا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن دامىتۋ» باعدارلاماسى جاسالىپ، قابىلداندى. ءسوز جوق، ەل تاريحىنداعى ەلەۋلى وقيعا. الايدا، باعدارلامانىڭ زەرتتەۋ ايماعىنان ەل تاريحىنىڭ كونە زاماندارىنا قاتىستى قوردالانعان ماسەلەلەردى جاڭا تۇجىرىمدار مەن زەرتتەۋ ادىستەرى نەگىزىندە شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن تىڭ ەسكەرتكىشتەر نازاردان تىس قالىپ قويدى. شىلىكتى القابىنداعى وبالاردى زەرتتەگەننەن گورى، سول جەردەن تابىلعان ەرتە ساق كەزەڭىمەن مەرزىمدەلەتىن قونىستا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جانداندىرسا، عىلىم ءۇشىن سول پايدالىراق بولار ما ەدى؟! سەبەبى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن شىعىس قازاقستان وبلىسىندا بىردە-ءبىر ساق قونىستارى زەرتتەلمەگەن. بۇنداي زەرتتەۋلەر ارقىلى، ءبىز ساقتاردا كوشپەلى داستۇرمەن قاتار، وتىرىقشىلىقتىڭ دا قاتار دامىعاندىعىن كورسەتە الار ەدىك.
– شقو-دا ارحەولوگيانى دامىتۋ باعدارلاماسى اياسىندا ارحەولوگيالىق نىسانداردا جۇرگىزىلىپ جاتقان زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ بيىلعى جاڭالىقتارى قانداي؟
– بيىلعى جاڭالىقتاردىڭ ىشىندەگى تۇششىمدىسى – بەرەل قورىمىنداعى وبانىڭ ۇستىنە شىنىدان ساركوفاگتىڭ سالىنۋى. سونداي-اق، تارباعاتاي اۋدانى تەرريتورياسىندا ەلەكە سازى قورىمىنان تابىلعان جادىگەرلەر زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان وتە ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋعىزىپ وتىر.
– ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ماماندارىنىڭ قاتىسۋىمەن زەرتتەلىپ جاتقان ۇلان اۋدانىنداعى بۋددا موناستىر-بەكىنىسى ابلايكيت نىسانىنداعى جۇمىستار اياقتالدى ما؟ عيباداتحانا كەشەنى قاي ءداۋىردىڭ ەسكەرتكىشى؟
–ورتاعاسىرلىق ابلايكيت موناستىر-بەكىنىسى 2016-2018 جىلدارعا ارنالعان ارحەولوگيا سالاسىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ باعدارلاماسىنا ەندى. 2016 جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسى اكىمدىگىنىڭ باستاماسىمەن – ۇلان اۋدانىنداعى بۋددا موناستىر-بەكىنىسى ابلايكيتتە جۇمىستار باستالدى. قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى. عيباداتحانا ىشىنەن 350 جىل بويى جاتقان، ەسكى موڭعول تىلىندە جازىلعان قايىڭ قابىعى، مۇسىندەر تابىلدى. قازاقستان اۋماعىندا تيبەتتىك ءبۋدديزمنىڭ تارالۋ تاريحىنان سىر شەرتەر ابلايكيت عيباداتحاناسى 1654 جىلى سالىنعان. جالپى، شىعىس قازاقستاندا جوڭعار داۋىرىمەن مەرزىمدەلەتىن ەسكەرتكىشتەر كوپ. مىسالى، بۇگىنگى دەيىن سەمەي قالاسىنىڭ ورنىندا بولدى دەگەن «جەتى شاتىر» جانە 2012 جىلى سەمەي قالاسىنىڭ م. قوزىباەۆ اتىنداعى تاريحي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى تارباعاتاي اۋدانىنا قاراستى اقجار اۋىلىنىڭ ماڭىنان انىقتاعان «ءامىرسانا جامبىلىن» اتاۋعا بولادى.
ەلىمىزدىڭ اۋماعىنداعى جوڭعارلارعا تيەسىلى دەپ سانالىپ كەلگەن كەي عيباداتحانالار شىن مانىسىندە جوڭعارلارعا دەيىن دە قولدانىستا بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، «ءامىرسانا جامبىلىنىڭ» ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىسى موڭعوليا تەرريتورياسىندا كەڭ تارالعان كونە تۇركىلەردىڭ عيباداتحانالارىنا ۇقساس. 2014 جىلى «ءامىرسانا جامبىلىنا» ۇقساس كونە تۇركى ءداۋىرىنىڭ ەكى عيباداتحاناسىن سەمەي قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى كوكەنتاۋدىڭ باۋرايىنان تاپقان بولاتىنبىز. وسى دەرەكتەردىڭ بارلىعى جوڭعارلاردىڭ سوعىس جاعدايىندا جاڭادان قۇرىلىس جۇرگىزبەي، وزدەرىنە دەيىن ايماقتى مەكەندەگەن حالىقتىڭ ءدىني ورىندارىن ءوز دۇنيەتانىمدارىنا ساي وزگەرتكەندىگىن كورسەتەدى. كوشپەلىلەردىڭ وسىنداي تاجىريبەسىن تانىمال تاريحشى مامان ا. حازانوۆ ءوزىنىڭ «كوچەۆنيكي ي ۆنەشني مير» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە جازىپ كورسەتەدى.
– قازاقستان اۋماعىنداعى تۇركى مادەنيەتى جادىگەرلەرىنىڭ ساقتاۋشىسى – شىعىس قازاقستان وبلىسىندا يۋنەسكو الەمدىك مۇرالار تىزىمىنە ەنۋى ءتيىس قانداي ماڭىزدى ارحەولوگيا وبەكتىلەرىن ايتۋعا بولادى؟
– مەن بۇل بەدەلدى ۇيىمنىڭ تىزىمىنەن بەرەل جانە قاراقوبا قورىمدارىن كورگىم كەلەدى. بەرەل – ءبىزدىڭ ۇلتتىق برەندكە اينالعان ەسكەرتكىش. ال، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن VII-VIII عاسىرعا جاتاتىن قاراقوبا ەسكەرتكىشىنىڭ زەرتتەلە باستاعانىنا ءتورت-بەس جىل عانا بولدى. تىزبەكتەلە ورنالاسقان وبالاردا جەرلەنگەن ادامنىڭ قاسىنا قارۋ-جاراعىمەن قوسا قوبىزعا ۇقساس مۋزىكالىق اسپاپ قويىلعان. تاريحي دەرەكتەر كوشپەلى قوعامدا باقسىلاردى جەكە دارا جەرلەيتىندىگىن كورسەتەدى. بۇعان ۇكەكتەگى ساق ايەلىنىڭ وباسى مەن ابايدىڭ «مولاسىنداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم تاپ شىنىم» دەگەن سوزدەرى دالەل. بۇل ەرتە كوشپەندى داۋىرىنەن ۇزىلمەي كەلە جاتقان سالت. تابىلعان قوبىزداردىڭ بىرىنە رەكونسترۋكتسيا جاسالىپ، قازىرگى كۇنى استانادا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ مۋزەيىندە ساقتاۋلى.
– ول جەردەگى ادامداردىڭ كىم ەكەندىگى جونىندە اقپارات بولماسا، جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا قانداي دا ءبىر اڭىز-اڭگىمە ساقتالعان شىعار؟
– كەيبىر زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان قاراقوبا جازىعىن تۇركىلەردىڭ اڭىز داستاندارىندا باياندالاتىن جەر جۇماعى «ەرگەنەقون» دەپ ايتىلدى. قانشالىقتى شىندىققا جاناساتىندىعىن ءدال ايتۋ قيىن. ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋ كەرەك. «ەرگەنەقون» داستانى دا بىزگە تولىق جەتپەگەن. قازاق ەل بولىپ، جەكە وتاۋ تىككەن جىلداردان باستاپ تالاي قيىنشىلىقتاردى كوردى. اسىرەسە شىعىس تۇرعىندارى ورتالىق ازيا اۋماعىنان جىلجىعان كوشپەلى تايپالاردى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، كۇتىپ العان ايماق. بۇل ارينە، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مادەنيەتىنە، تۇرمىسىنا، تاريحي جادىنا قاتتى اسەر ەتتى. ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان، ديسكرەتتى، تىكەلەي جانە جاناما مادەني-تاريحي قاتىناستاردىڭ، اسكەري قاقتىعىستار مەن ىقپالداسۋلاردىڭ بارلىعى تۋعان وتانىنان اجىراعان حالىقتىڭ ساناسىنا، تاريحي جادىنا اسەر ەتپەي قويمادى. رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ءبىر زاردابى وسى.
– ەلىمىزدەگى مادەني ەسكەرتكىشتەردى رەستاۆراتسيالاۋ، كونسەرۆاتسيالاۋ، قايتادان جاساۋ جۇمىستارىنىڭ ساپاسى، قورىق-مۇراجايلاردىڭ مادەني ءتۋريزمدى دامىتۋعا قوسار ۇلەسى، تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى زاڭنامالار ءتيىستى دەڭگەيدە ورىندالا ما؟ جالپى، وبلىستاردا رەستاۆراتسيا سالاسىن تۇسىنەتىن، ەكسپەرتتىك باعا بەرە الاتىن مەكەمە جۇمىستارى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– مادەني، ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى ساقتاۋدىڭ ەڭ جاقسى ۇلگىسىن تاتارستان مەن رەسەيدىڭ بەلووزەرسك قالاسىنان كوردىم. زەرتتەۋ كەزىندە تابىلعان ۇيلەردى جەر بەتىنە شىعارىپ، تۇرعان بەتىندە مۋزەيگە اينالدىرىپ قويعان. كورگەن ادامعا ۆيزۋالدى اسەر قالدىرىپ، كونە عاسىردىڭ اۋراسىن سەزىنۋگە كومەكتەسەدى.
وسى ورايدا، ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ەلەۋلى ورىن الاتىن سەمەي قالاسىنىڭ كونە زاماننان بەرگى تاريحىن جاڭعىرتۋ ماڭىزدى. سەمەي قۇمشاعىلدارىنداعى قولا عاسىرىندا بولعان قونىستى نەلىكتەن قالپىنا كەلتىرىپ، كىشىگىرىم قورىق-مۋزەي اشپاسقا؟! بۇگىندە ول جەردە مۋزەي اشۋعا بارلىق مۇمكىندىكتەر بار. بۇل سەمەيدىڭ تاريحىن جاڭعىرتقاننان بولەك، قالاداعى تاريحي ءتۋريزمدى دامىتۋعا جاقسى نەگىز بولماق، ءارى قالا قازىناسىنا قوماقتى قارجى تۇسىرەتىن جوبا. سەبەبى، قونىس وسكەمەن-استانا تاس جولىنىڭ ۇستىندە ورنالاسقان جانە قالا ىشىندەگى نىسان.
– سۇحباتىڭىزعا كوپ راحمەت!
ايا ءومىرتاي،
"El.kz" سايتى.
سۋرەتتەر ا. ءجۇنىسحانوۆتىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى
