Şyǧys Qazaqstan men körşıles aimaqtardyŋ köne jäne ortaǧasyrlyq tarihy jönınde zerttep jürgen arheolog Aidyn Jünıshanov feisbuk äleumettık jelısınde Semei qalasynyŋ tarihi qainar bastauy, ǧylymda Semei qūmşaǧyldary (Semipalatinskie diuny 1 jäne 2) degen ataumen belgılı alyp metallurgiialyq keşennıŋ qorǧalmai otyrǧandyǧy turaly jazǧan edı. Ǧalymnyŋ aituynşa qola däuırıne tiesılı tarihi qonys üstıne mektep pen yqşamaudan tūrǧyzylyp jatyr. El.kz Ä.H. Marǧūlan atyndaǧy arheologiia institutynyŋ Astana qalasyndaǧy filialynyŋ ǧylymi qyzmetkerı Aidynmen osy taqyryp töŋıregınde sūhbattasty.
– Arheologiialyq aumaqtyŋ qorǧalmau sebebı nede jäne mūralardy qorǧau nemese ony būzuǧa qatysty zaŋ şeŋberınde qandai şaralar qarastyrylǧan?
– Universitette tarih mamandyǧynda oqyp jürgenımızde, Semei qalasyndaǧy qola däuırıne jatatyn qūmşaǧyldar turaly estitınbız. Ūstazdarymyz olardyŋ tübegeilı zerttelmegendıgı turaly jiı aitatyn. Jalpy, qūmşaǧyldaǧy qonystar turaly alǧaşqy derekter N. Konşin siiaqty äuesqoi ölketanuşylardyŋ jazbalarynda kezdesedı. Odan bölek ölkege 1947 jyly arheolog ǧalym S.S. Chernikovtyŋ zertteu jūmystaryn ūiymdastyrǧany mälım. Zertteu nätijesınde, qyş ydystar, qoladan jasalǧan bızder, dän ükkışter, otbaqyrlar, jebe ūştaryn qūiuǧa arnalǧan qyş qalyptar, metall balqytu peşterın tabady. Osyndai zattai derekterge süiene otyryp, Semei qalasynyŋ maŋy qola däuırınde ırı metallurgiialyq ortalyq bolǧan degen tūjyrym jasaidy. Eskertkış ǧylymi tūrǧydan tolyq zerttelmegen. Sonyŋ saldarynan 1960 jyly jaryqqa şyqqan «Qazaqstannyŋ arheologiialyq kartasy» atty kölemdı eŋbekke jeke eskertkış retınde enbei qalǧan. Tek qosymşa jinaqqa qonystan tabylǧan jädıgerler – «kezdeisoq» tabylǧan olja dep berıledı. Al, 2006 jyly şyqqan Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ arheologiialyq eskertkışter tızbesınde būl qonys müldem joq. Osylaişa, ǧylymi ainalymǧa tolyqtai enbegen eskertkış uaqyt öte kele ūmyt bola bastaidy.
2015 jyly Semei qalasynyŋ ırgesındegı Semeitau tauynyŋ etegınde ǧylymi zertteu jūmystaryn jürgızuge barǧanymyzda, jergılıktı ölketanuşylar qonystarda eşqandai arheologiialyq saraptamalyq jūmystarynsyz qūrylys salynyp jatqandyǧyn bızge jetkızdı. Köne qūmşaǧyldar qazyna ızdeuşılerdıŋ süiıktı mekenıne ainalǧany turaly būl mäsele KTK arnasynda da köterılgen bolatyn.
Būl jerde, merdıger kompaniia men tapsyrys beruşı tarapynan bırneşe zaŋnamalyq qatelıkter ketıp otyr. Atap aitar bolsaq, bırınşıden jobalyq qūjattar tolyq jasalmai, aumaqtardy igeru kezınde jer uchaskelerı bölıp berılgenge deiın tarihi-mädeni mūra eskertkışterın anyqtau jönınde zertteu jūmystary ūiymdastyrylmaǧan (QR jer turaly kodeksınıŋ 127-baby men Tarihi-mädeni mūra obektılerın qorǧau jäne paidalanu turaly QR Zaŋynyŋ 39-babyna säikes); Ekınşıden, tarihi-mädeni mūra obektılerın qorǧau jäne paidalanu turaly QR zaŋynyŋ 5-babynda «Arheologiia eskertkışterı olar anyqtalǧan kezden bastap tarih jäne mädeniet eskertkışterı märtebesın alady» delıngen. Al, mektep saluşy merdıger kompaniia «mūny bılmedık» dep jaltaryp otyr.
– Mekteptı saluǧa qūzıret bergen tūlǧalardyŋ aty-jönı belgılı me? Jäne qandai da bır äreketter jasap jatyrsyzdar ma?
– Öskemen qalasyndaǧy oblystyq tarihi mädeni eskertkışterdı qorǧau inspeksiiasy osy mäselenı nazarǧa alsa degen ötınışımız bar. Būl mäselege jauapty Semei qalasynyŋ şeneunıkterı «qoǧamdyq keŋes ötkızdık» degennen basqa mardymdy jauap bergen joq. Semei oblystyq ölketanu muzeiınıŋ «Altyn qoryna» ainalǧan jäne tanymal ölketanuşy, suretşı N. Belosliudovtyŋ Reseidegı I Petr atyndaǧy Antropologiia jäne etnografiia muzeiıne syiǧa bergen jeke kolleksiiasy osy qūmşaǧyldardan jinalǧan edı. Endı mıne, tamaşa, bıregei eskertkış osylaişa keibır şeneunıkterdıŋ jauapsyzdyǧy saldarynan joiylyp bara jatyr. Semei qalasy men qala territoriiasyna kıretın auyldyq aimaqtarda şoǧyrlanǧan arheologiialyq eskertkışterdı qorǧau jäne zertteu ısı kezek küttırmesten şeşıluı tiıs mäselege ainalyp otyr.
Semeide bülınuge ūşyrap jatqan būdan özge de eskertkışter köp. 2016 jyly Semei qalasynyŋ ışınde arheologiialyq barlau jūmystaryn jürgızdık. Qala şetındegı RSU şaǧyn audanynda jer telımderı tūrǧyn-üi saluǧa berılıp jatyr eken. Berılıp jatqan jer uchaskılerı aumaǧynan qola ǧasyrynyŋ qonysy men qorymdaryn anyqtadyq. Jürıp ötseŋız, aiaq astyŋyzdan qyş ydystardyŋ synyqtaryn baiqaisyz. Zertteuge taptyrmaityn, älı zerttelmegen, qala tarihynyŋ köne zamandardan bergı damu tarihynyŋ mozaikasyn qūrudaǧy taptyrmas bölşek. Ökınışke qarai, būl eskertkış te apattyq jaǧdaida tūr.
– Apattyq jaǧdaida tūrǧan eskertkışterdıŋ tarihi maŋyzy qandai?
– Semei öŋırınıŋ köne tarihy arheologiialyq tūrǧydan zerttelmegendıkten şahar men onyŋ ainalsyndaǧy jerlerdıŋ damu tarihyna qatysty aqtaŋdaqtar köp kezdesedı. Bızdıŋ qazırgı bılımımız XIX-XX ǧǧ. jürgızılgen jüiesız zertteulerden asa almai otyr. Osy olqylyqtardyŋ orynyn toltyru maqsatynda 2014 jyly Şyǧys Qazaqstan arheologiialyq ekspedisiiasynyŋ (jetek. Z. Samaşev) Semei zertteu toby QR BǦM ǦK tarapynan qarjylandyrylǧan «Şyǧys Qazaqstannyŋ köne mūrasy: Ǧūn-sarmat däuırınıŋ tarihi-mädeni ürdısterı» atty granttyq jobasy aiasynda (jetek. A. Aitqali) Semei qalasynyŋ äkımşılık aumaǧyna qarasty Kökentau jäne Semeitau aimaǧynda barlau jäne arheologiialyq zertteu jūmystaryn jürgızudı bastadyq. Nätijesınde elımızdıŋ qola, saq, ǧūn jäne köne türkıler däuırıne qatysty jaŋa teoriialyq mäseleler ǧylymi ainalymǧa engızıldı.
Jalpy adamzattyŋ damu tarihynda ömır süruge qolaily jerler az boldy. Olar köbıne tau etegı men özen aŋǧarlaryn meken ettı. Osy oraida Semei eskertkışterı naq Ertıstıŋ jaǧasynda ornalasuymen qyzyqty.
Saian-Altai öŋırınde keŋınen taralǧan qola būiymdarǧa spektraldı taldau jasaǧan reseilık ǧalymdar, atalmyş öŋırlerge qalaiy qospasy bar qolanyŋ (BrO5) Qalba-Narym jotasynan alynǧanyn däleldep otyr. Būl öŋırlerde qola öndıru ısınıŋ jaqsy damyǧanyn, qola ısımen bailanysty özge de salalardyŋ qatar damyǧanyn S.S. Chernikovtyŋ, täuelsızdık alǧannan keiın Z. Samaşev jäne basqa otandyq ǧalymdardyŋ zertteu jūmystary däleldeidı. Būl – Semei öŋırınıŋ köne zamandarda ırı öndırıs ortalyǧy bola otyryp, oŋtüstık Sıbır ölkesın özınıŋ yqpalynda ūstaǧynyn aiǧaqtaidy. Ortaǧasyrlarda ömır sürgen arab geografy ärı saiahatşysy äl-İdrisi «Ertıs boiyn meken etıp otyrǧan qimaqtar mys pen temır öndıredı, ärı olardyŋ qoldarynan keremet, özgeşe būiymdar şyǧyp otyratyn tamaşa ūstalar», – dep jazady. Būl jazbaşa derekpen joǧaryda keltırılgen arheologiialyq mälımetter Ertıstıŋ jaǧasynan oryn tepken Semei siiaqty qalalardyŋ sonau qola ǧasyrynan bastap, keiıngı ortaǧasyrlarǧa deiıngı 2 myŋjyldyq uaqyt aralyǧynda ırı öndırıs ortalyǧy bolǧandyǧyn körsetedı.
Bügınderı Semei qalasynyŋ tarihi bastauyn 1718 jylmen bailanystyru basym. Älbette, qalanyŋ damu tarihyna bekınıstıŋ salynuy, keiınnen uezdık qala, oblys ortalyǧy atanuy özgeşe lep, jaŋaşa tynys berdı. Bıraq qala ırgesınen tabylyp otyrǧan qonystar men jädıgerler sonau qola ǧasyrynda protoqalalyq mädeniettıŋ alǧaşqy nysandary qalyptasqandyǧyn körsetedı. Ökınışke qarai, Semei aimaǧyn erte temır, erte jäne soŋǧy ortaǧasyrlarda mekendegen halyqtarǧa qatysty bızdıŋ bılımımız şekteulı. Onyŋ sebebı Semei öŋırınıŋ arheologiialyq türǧydan zertteu ısınıŋ kenjelep qaluy. Bızdıŋ bar bıletınımız – äl-İdrisidıŋ «Ertıs boiynda qimaqtardyŋ 17 qalasy bar» degen arheologiialyq tūrǧydan tolyqqandy däleldenbegen jazba deregı. Dalalyq öŋırge jatatyn Semei ölkesınıŋ ortaǧasyrlyq qalalary Oŋtüstık Qazaqstan men Jetısu aimaǧyndaǧy ortalyq köşelerı, kvartaldary bar, rabattar men şahristandary bar qalalardan özgeşe. Sebebı ekı aimaqta özgeşe tarihi-mädeni jäne geografiialyq ortada damydy.
Köp jaǧdaida, qala bolu üşın jazba eskertkış qalu kerek degen uäj aitylady. Tarihta jazba deregı joq Arqaiym degen ülken qala bolǧandyǧy ǧylymda däleldengen. Sondai-aq, syr boiyndaǧy antikalyq qalalardy aitsaq bolady. Ekınşı, qala bolu üşın halyq sany köp bolu kerek dep bügıngı terminologiiamen baǧalap jatady. Qazırgı ūǧymmen ötken ǧasyrdy tüsınu qiyn.
‒ Būzylyp jatqan eskertkışter boiynşa ortalyqtandyrylǧan aqparat jinaityn mekeme nemese qoǧamdyq ūiymdar Qazaqstanda tırkelgen be? Qazaqstanda osy mäselege qatysty qoǧamdyq pıkır qalai qalyptasady?
– Semei öŋırındegı arheologiialyq eskertkışterdıŋ tızımı jasalmai, reestrge alynbauynan, olardy qorǧau jäne monitoring jasau mäselesı jüielenbei otyr. Osyndai olqylyqtardyŋ kesırınen, tonau men qūrylys jūmystarynyŋ dūrys ūiymdastyrylmauy örşıp barady. Qūrylys jūmystary kezınde ketken olqylyqtardyŋ ornyn zaŋnamalyq tūrǧyda retteudıŋ tetıkterı bolsa, arheologiialyq mūralardy tonauşylar nemese qara arheologtardy qolǧa tüsıru, olardyŋ ärketterın toqtatu ısı qiyndau. Elımızdıŋ ziiatkerlık ūlt saiasaty jobasynyŋ aiasynda, ötken tarihyna qūrmetpen qarap, ony qyzǧyştai qorǧap, bolaşaq ūrpaqqa amanttap jetkızu üşın bızge tarihi-mädeni eskertkışterdı monitoring jasaityn ortalyq qajet. Osy baǧytta QR Ūlttyq muzeiınıŋ qūrylymdyq bölımşesı bolatyn «Halyq qazynasy» ǧylymi-zertteu instituty tarihi-mädeni mūra nysandaryna monitoring jäne saraptama jürgızu boiynşa bastamalar köterıp jür. Bız 2014 jyldan berı Semei qalasynyŋ ırgesındegı Znamenka auylynda zertteu jūmystaryn jürgızıp kelemız. Künı bügınge deiın, auyl maŋaiyndaǧy tas däuırı men etnografiialyq kezeŋ aralaǧyna jatatyn eskertkışterdı tolyq tızımdep bolǧan joqpyz. Qazırge deiın 80 eskertkıştı tızımge engızdık. Bız aralamaǧan tau-tas, jazyq dala jeterlık. Būl qyruar eŋbek pen qarjyny qajet etetın jūmys.
– Tonauşylarǧa tosqauyl bolu üşın qandai şara qoldanuǧa bolady?
– Semei qalasynyŋ äkımşılık audany territoriiasynda şoǧyrlanǧan arheologiialyq eskertkışterdı tonauşylardan saqtau üşın, jalpy el aumaǧyndaǧy eskertkışterdı qorǧau üşın keŋ kölımdı ızdestıru jūmystaryn ūiymdastyryp, eskertkışterdıŋ tölqūjattaryn jasau, oblystyq tarihi eskertkışterdı qorǧau inspeksiiasy, arheologiia instituty men tarihi-ölketanu muzeiınıŋ qyzmetkerlerın ärıptestıkke şaqyra otyryp, anyqtalǧan eskertkışterge monitoring jasau ısın jüiege keltıru siiaqty ūsynystardy ūsynar edım.
Taǧy bır ūsynysym, aimaqtyq ölketanu muzeilerı zaŋsyz jolmen tabylǧan arheologiialyq jädıgerlerdı satyp alumen ainalyspaǧany dūrys. Muzeilerdıŋ daiyn būiymdardy satyp alǧannan görı, zertteu jūmystaryn ūiymdastyrǧanyn jön sanaimyn. Sebebı, satyp alynǧan tarihi-mädeni jädıgerler tarihi-landşafttyq ortamen bırge zerttelmegendıkten, tarihqa eşqandai üles qosa almaidy.
‒ Qazaqstanda būzylyp jatqan basqa qandai tarihi maŋyzdy eskertkışterdı atap kete alasyz?
– 2015 jylǧy zertteuımızde Semeitaudyŋ bökterlerınde şaruaşylyq qajettılıkterge bola kürelgen obalar köp kezdestı. Mūndai faktıler Ürjar, Kürşım jäne basqa da audandarda kezdesıp otyr. Soŋǧy 1-2 jylda dauǧa ainalǧan Almaty oblysyndaǧy Talhiz qalaşyǧy da osy qatarǧa jatady. Eskertkış aumaǧyna saraptau jūmystary keŋestık kezeŋde bekıtılgen qūjattar negızınde jüzege asqandyqtan, köne qalanyŋ aumaǧy kürelıp ketıp otyr. Bılımsızdıgımızden, salǧyrtyǧymyzdan öz tarihymyzdy osylaişa özımız kürep, külge tögıp otyrmyz.
– Qazaqstannyŋ arheologiialyq eskertkışterınıŋ jai-küiı, olardy qorǧau jäne nasihattau jūmystary qalai jürgızılıp jatyr? Onyŋ ışınde ŞQO arheologiialyq eskertkışterınıŋ jalpy sipattamasyna toqtalyp ötseŋız.
– Tarihi-mädeni mūra eskertkışterın memlekettık deŋgeide qorǧau üşın, joǧaryda aitylǧan ūsynystardan bölek, halyqqa nasihat jūmystaryn jürgızudıŋ maŋyzy zor. Qazır «Halyq qazynasy» ǧylymi-zertteu instituty halyqpen kezdesıp, arheologiialyq eskertkışterdı saqtau jäne maŋyzy turaly seminar ötkızıp jür. Mūndai nasihat şaralaryn ötkızudı oblystardaǧy, audan ortalyqtaryndaǧy ölketanu muzeilerı de qoldaryna alsa eken degen ūsynys bar.
Moŋǧoliiaǧa zertteu jūmystarymen barǧan arheolog tanystarymnyŋ aituynşa, moŋǧol halqynyŋ eskertkışterge degen qūrmetı erekşe. İen daladaǧy qarausyz eskertkıştı zerttep jürse, bır qoişy jügırıp kelıp, kım ekenderın tergep, tiıstı qūjattaryn sūraityn körınedı. Barlyǧy zaŋdy ekenın däleldep, qoştasyp ary qarai jūmys ıstep jatsa, bır jarty saǧatta aq ter, kök ter bolyp sol aimaqtyŋ äkımı jetedı eken. Qazaqstanda tarihi mūraǧa däl osyndai qūrmet jetıspeidı. Semeide ekı jyl qazba jūmystaryn jürgızdık. Sonda bızdıŋ qasymyzǧa tırı jan balasy kelıp, tıl qatysyp, jön sūrasqan joq. Ol eskertkışterdı tonap jatyrmyz ba, zerttep jatyrmyz ba, bärıbır, eşkımnıŋ şaruasy joq.
Sondyqtan halyqty aqparattandyru ısı – elımızde bıryŋǧai mädeni keŋıstıktı qalyptastyratyn, adamdardyŋ mädeni deŋgeilerın ösırıp, halyq qazynasyn saqtaudaǧy olardyŋ rölın aişyqtaityn, jauapkerşılıgın sezındıretın şara. Osyndai qadamdar arqyly bız tarihi-mädeni mūra eskertkışterın tonauşylardan saqtap, bolaşaq ūrpaqqa amanattap, qadırın qaşyrmai jetkıze alamyz.
Şyǧys Qazaqstan öŋırınıŋ eskertkışterı elımızdıŋ özge öŋırılerımen salystyrmaly tūrǧyda, jaqsy zerttelgen aimaqtardyŋ qataryna jatady. Dese de, künı bügınge deiın oblys aumaǧynda arheologiialyq tūrǧydan zerttelmegen öŋırler köp. Mysaly, älı künge deiın Aiagöz, Jarma audandary, joǧaryda atap ötken Semei qalasynyŋ kei äkımşılık audanynyŋ territoriialary zerttelmegen. Būl aimaqtarda jürgen tarihi-mädeni üdırısterı turaly, aimaqty mekendegen halyqtyŋ şaruaşylyqtary men damu deŋgeiı, olardyŋ dıni dünietanymdary, körşıles Altai, Jetısu, Saryarqany mekendegen taipalarmen bailanysy turaly bızdıŋ bılerımız şekteulı.
– Būl mäselenıŋ şeşılmei otyruyna ne sebep? Memlekettık qoldau jetıspei me, qarjy bölınbei me, älde ǧalymdar joq pa?
– Elımızde tarihi eskertkişterdı esepke alu, qorǧau, mındetın oblystardaǧy tarihi-mädeni eskertkışterdı qorǧau memlekettık inspeksiiasy atqarady. Şyǧys Qazaqstan oblysyndaǧy tarihi-mädeni eskertkışterın qorǧau, saqtau jönındegı jūmystar jetkılıktı deŋgeide ūiymdastyrylmai otyrǧandyqtan eskertkışterdı büldıru, tonau ısterı tiylmai keledı. 2015 jyly «Şyǧys Qazaqstanda arheologiia salasy boiynşa ǧylymi-zertteu jūmystaryn damytu» baǧdarlamasy jasalyp, qabyldandy. Söz joq, el tarihyndaǧy eleulı oqiǧa. Alaida, baǧdarlamanyŋ zertteu aimaǧynan el tarihynyŋ köne zamandaryna qatysty qordalanǧan mäselelerdı jaŋa tūjyrymdar men zertteu ädısterı negızınde şeşuge mümkındık beretın tyŋ eskertkışter nazardan tys qalyp qoidy. Şılıktı alqabyndaǧy obalardy zerttegennen görı, sol jerden tabylǧan erte saq kezeŋımen merzımdeletın qonysta zertteu jūmystaryn jandandyrsa, ǧylym üşın sol paidalyraq bolar ma edı?! Sebebı bügıngı künge deiın Şyǧys Qazaqstan oblysynda bırde-bır saq qonystary zerttelmegen. Būndai zertteuler arqyly, bız saqtarda köşpelı dästürmen qatar, otyryqşylyqtyŋ da qatar damyǧandyǧyn körsete alar edık.
– ŞQO-da arheologiiany damytu baǧdarlamasy aiasynda arheologiialyq nysandarda jürgızılıp jatqan zertteu jūmystarynyŋ biylǧy jaŋalyqtary qandai?
– Biylǧy jaŋalyqtardyŋ ışındegı tūşymdysy – Berel qorymyndaǧy obanyŋ üstıne şynydan sarkofagtyŋ salynuy. Sondai-aq, Tarbaǧatai audany territoriiasynda Eleke sazy qorymynan tabylǧan jädıgerler zertteuşıler tarapynan öte ülken qyzyǧuşylyq tuǧyzyp otyr.
– Ä.H.Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia institutynyŋ mamandarynyŋ qatysuymen zerttelıp jatqan Ūlan audanyndaǧy Budda monastyr-bekınısı Ablaikit nysanyndaǧy jūmystar aiaqtaldy ma? Ǧibadathana keşenı qai däuırdıŋ eskertkışı?
–Ortaǧasyrlyq Ablaikit monastyr-bekınısı 2016-2018 jyldarǧa arnalǧan arheologiia salasyndaǧy ǧylymi-zertteu jūmystarynyŋ baǧdarlamasyna endı. 2016 jyly Şyǧys Qazaqstan oblysy äkımdıgınıŋ bastamasymen – Ūlan audanyndaǧy Budda monastyr-bekınısı Ablaikitte jūmystar bastaldy. Qazba jūmystaryn jürgızıp jatqan Ä.H. Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia institutynyŋ mamandary. Ǧibadathana ışınen 350 jyl boiy jatqan, eskı moŋǧol tılınde jazylǧan qaiyŋ qabyǧy, müsınder tabyldy. Qazaqstan aumaǧynda tibettık buddizmnıŋ taralu tarihynan syr şerter Ablaikit ǧibadathanasy 1654 jyly salynǧan. Jalpy, Şyǧys Qazaqstanda joŋǧar däuırımen merzımdeletın eskertkışter köp. Mysaly, bügıngı deiın Semei qalasynyŋ ornynda boldy degen «Jetı şatyr» jäne 2012 jyly Semei qalasynyŋ M. Qozybaev atyndaǧy Tarihi zertteuler institutynyŋ ǧalymdary Tarbaǧatai audanyna qarasty Aqjar auylynyŋ maŋynan anyqtaǧan «Ämırsana jambylyn» atauǧa bolady.
Elımızdıŋ aumaǧyndaǧy joŋǧarlarǧa tiesılı dep sanalyp kelgen kei ǧibadathanalar şyn mänısınde joŋǧarlarǧa deiın de qoldanysta boluy mümkın. Sebebı, «Ämırsana jambylynyŋ» arhitekturalyq qūrylysy Moŋǧoliia territoriiasynda keŋ taralǧan köne türkılerdıŋ ǧibadathanalaryna ūqsas. 2014 jyly «Ämırsana jambylyna» ūqsas köne türkı däuırınıŋ ekı ǧibadathanasyn Semei qalasynyŋ ırgesındegı Kökentaudyŋ bauraiynan tapqan bolatynbyz. Osy derekterdıŋ barlyǧy joŋǧarlardyŋ soǧys jaǧdaiynda jaŋadan qūrylys jürgızbei, özderıne deiın aimaqty mekendegen halyqtyŋ dıni oryndaryn öz dünietanymdaryna sai özgertkendıgın körsetedı. Köşpelılerdıŋ osyndai täjıribesın tanymal tarihşy maman A. Hazanov özınıŋ «Kochevniki i vneşnii mir» atty monografiialyq eŋbegınde jazyp körsetedı.
– Qazaqstan aumaǧyndaǧy türkı mädenietı jädıgerlerınıŋ saqtauşysy – Şyǧys Qazaqstan oblysynda IýNESKO älemdık mūralar tızımıne enuı tiıs qandai maŋyzdy arheologiia obektılerın aituǧa bolady?
– Men būl bedeldı ūiymnyŋ tızımınen Berel jäne Qaraqoba qorymdaryn körgım keledı. Berel – bızdıŋ ūlttyq brendke ainalǧan eskertkış. Al, bızdıŋ däuırımızge deiın VII-VIII ǧasyrǧa jatatyn Qaraqoba eskertkışınıŋ zerttele bastaǧanyna tört-bes jyl ǧana boldy. Tızbektele ornalasqan obalarda jerlengen adamnyŋ qasyna qaru-jaraǧymen qosa qobyzǧa ūqsas muzykalyq aspap qoiylǧan. Tarihi derekter köşpelı qoǧamda baqsylardy jeke dara jerleitındıgın körsetedı. Būǧan Ükektegı saq äielınıŋ obasy men Abaidyŋ «Molasyndai baqsynyŋ, Jalǧyz qaldym tap şynym» degen sözderı dälel. Būl erte köşpendı däuırınen üzılmei kele jatqan salt. Tabylǧan qobyzdardyŋ bırıne rekonstruksiia jasalyp, qazırgı künı Astanada Halyqaralyq Türkı Akademiiasynyŋ muzeiınde saqtauly.
– Ol jerdegı adamdardyŋ kım ekendıgı jönınde aqparat bolmasa, jergılıktı halyq arasynda qandai da bır aŋyz-äŋgıme saqtalǧan şyǧar?
– Keibır zertteuşıler tarapynan Qaraqoba jazyǧyn türkılerdıŋ aŋyz dastandarynda baiandalatyn jer jūmaǧy «Ergeneqon» dep aityldy. Qanşalyqty şyndyqqa janasatyndyǧyn däl aitu qiyn. Älı de zerttei tüsu kerek. «Ergeneqon» dastany da bızge tolyq jetpegen. Qazaq el bolyp, jeke otau tıkken jyldardan bastap talai qiynşylyqtardy kördı. Äsırese şyǧys tūrǧyndary Ortalyq Aziia aumaǧynan jyljyǧan köşpelı taipalardy alǧaşqylardyŋ bırı bolyp, kütıp alǧan aimaq. Būl ärine, jergılıktı halyqtyŋ mädenietıne, tūrmysyna, tarihi jadyna qatty äser ettı. Ūzaq uaqytqa sozylǧan, diskrettı, tıkelei jäne janama mädeni-tarihi qatynastardyŋ, äskeri qaqtyǧystar men yqpaldasulardyŋ barlyǧy tuǧan otanynan ajyraǧan halyqtyŋ sanasyna, tarihi jadyna äser etpei qoimady. Resei patşalyǧynyŋ otarlau saiasatynyŋ bır zardaby osy.
– Elımızdegı mädeni eskertkışterdı restavrasiialau, konservasiialau, qaitadan jasau jūmystarynyŋ sapasy, qoryq-mūrajailardyŋ mädeni turizmdı damytuǧa qosar ülesı, tarihi-mädeni mūra obektılerın qorǧau jäne paidalanu turaly zaŋnamalar tiıstı deŋgeide oryndala ma? Jalpy, oblystarda restavrasiia salasyn tüsınetın, eksperttık baǧa bere alatyn mekeme jūmystary turaly ne aitasyz?
– Mädeni, arheologiialyq eskertkışterdı saqtaudyŋ eŋ jaqsy ülgısın Tatarstan men Reseidıŋ Beloozersk qalasynan kördım. Zertteu kezınde tabylǧan üilerdı jer betıne şyǧaryp, tūrǧan betınde muzeige ainaldyryp qoiǧan. Körgen adamǧa vizualdy äser qaldyryp, köne ǧasyrdyŋ aurasyn sezınuge kömektesedı.
Osy oraida, elımızdıŋ tarihynda eleulı oryn alatyn Semei qalasynyŋ köne zamannan bergı tarihyn jaŋǧyrtu maŋyzdy. Semei qūmşaǧyldaryndaǧy qola ǧasyrynda bolǧan qonysty nelıkten qalpyna keltırıp, kışıgırım qoryq-muzei aşpasqa?! Bügınde ol jerde muzei aşuǧa barlyq mümkındıkter bar. Būl Semeidıŋ tarihyn jaŋǧyrtqannan bölek, qaladaǧy tarihi turizmdı damytuǧa jaqsy negız bolmaq, ärı qala qazynasyna qomaqty qarjy tüsıretın joba. Sebebı, qonys Öskemen-Astana tas jolynyŋ üstınde ornalasqan jäne qala ışındegı nysan.
– Sūhbatyŋyzǧa köp rahmet!
2015 jyly Semei qalasynyŋ ırgesındegı Semeitau tauynyŋ etegınde ǧylymi zertteu jūmystaryn jürgızuge barǧanymyzda, jergılıktı ölketanuşylar qonystarda eşqandai arheologiialyq saraptamalyq jūmystarynsyz qūrylys salynyp jatqandyǧyn bızge jetkızdı. Köne qūmşaǧyldar qazyna ızdeuşılerdıŋ süiıktı mekenıne ainalǧany turaly būl mäsele KTK arnasynda da köterılgen bolatyn.
Būl jerde, merdıger kompaniia men tapsyrys beruşı tarapynan bırneşe zaŋnamalyq qatelıkter ketıp otyr. Atap aitar bolsaq, bırınşıden jobalyq qūjattar tolyq jasalmai, aumaqtardy igeru kezınde jer uchaskelerı bölıp berılgenge deiın tarihi-mädeni mūra eskertkışterın anyqtau jönınde zertteu jūmystary ūiymdastyrylmaǧan (QR jer turaly kodeksınıŋ 127-baby men Tarihi-mädeni mūra obektılerın qorǧau jäne paidalanu turaly QR Zaŋynyŋ 39-babyna säikes); Ekınşıden, tarihi-mädeni mūra obektılerın qorǧau jäne paidalanu turaly QR zaŋynyŋ 5-babynda «Arheologiia eskertkışterı olar anyqtalǧan kezden bastap tarih jäne mädeniet eskertkışterı märtebesın alady» delıngen. Al, mektep saluşy merdıger kompaniia «mūny bılmedık» dep jaltaryp otyr.
– Mekteptı saluǧa qūzıret bergen tūlǧalardyŋ aty-jönı belgılı me? Jäne qandai da bır äreketter jasap jatyrsyzdar ma?
– Öskemen qalasyndaǧy oblystyq tarihi mädeni eskertkışterdı qorǧau inspeksiiasy osy mäselenı nazarǧa alsa degen ötınışımız bar. Būl mäselege jauapty Semei qalasynyŋ şeneunıkterı «qoǧamdyq keŋes ötkızdık» degennen basqa mardymdy jauap bergen joq. Semei oblystyq ölketanu muzeiınıŋ «Altyn qoryna» ainalǧan jäne tanymal ölketanuşy, suretşı N. Belosliudovtyŋ Reseidegı I Petr atyndaǧy Antropologiia jäne etnografiia muzeiıne syiǧa bergen jeke kolleksiiasy osy qūmşaǧyldardan jinalǧan edı. Endı mıne, tamaşa, bıregei eskertkış osylaişa keibır şeneunıkterdıŋ jauapsyzdyǧy saldarynan joiylyp bara jatyr. Semei qalasy men qala territoriiasyna kıretın auyldyq aimaqtarda şoǧyrlanǧan arheologiialyq eskertkışterdı qorǧau jäne zertteu ısı kezek küttırmesten şeşıluı tiıs mäselege ainalyp otyr.
Semeide bülınuge ūşyrap jatqan būdan özge de eskertkışter köp. 2016 jyly Semei qalasynyŋ ışınde arheologiialyq barlau jūmystaryn jürgızdık. Qala şetındegı RSU şaǧyn audanynda jer telımderı tūrǧyn-üi saluǧa berılıp jatyr eken. Berılıp jatqan jer uchaskılerı aumaǧynan qola ǧasyrynyŋ qonysy men qorymdaryn anyqtadyq. Jürıp ötseŋız, aiaq astyŋyzdan qyş ydystardyŋ synyqtaryn baiqaisyz. Zertteuge taptyrmaityn, älı zerttelmegen, qala tarihynyŋ köne zamandardan bergı damu tarihynyŋ mozaikasyn qūrudaǧy taptyrmas bölşek. Ökınışke qarai, būl eskertkış te apattyq jaǧdaida tūr.
– Apattyq jaǧdaida tūrǧan eskertkışterdıŋ tarihi maŋyzy qandai?
– Semei öŋırınıŋ köne tarihy arheologiialyq tūrǧydan zerttelmegendıkten şahar men onyŋ ainalsyndaǧy jerlerdıŋ damu tarihyna qatysty aqtaŋdaqtar köp kezdesedı. Bızdıŋ qazırgı bılımımız XIX-XX ǧǧ. jürgızılgen jüiesız zertteulerden asa almai otyr. Osy olqylyqtardyŋ orynyn toltyru maqsatynda 2014 jyly Şyǧys Qazaqstan arheologiialyq ekspedisiiasynyŋ (jetek. Z. Samaşev) Semei zertteu toby QR BǦM ǦK tarapynan qarjylandyrylǧan «Şyǧys Qazaqstannyŋ köne mūrasy: Ǧūn-sarmat däuırınıŋ tarihi-mädeni ürdısterı» atty granttyq jobasy aiasynda (jetek. A. Aitqali) Semei qalasynyŋ äkımşılık aumaǧyna qarasty Kökentau jäne Semeitau aimaǧynda barlau jäne arheologiialyq zertteu jūmystaryn jürgızudı bastadyq. Nätijesınde elımızdıŋ qola, saq, ǧūn jäne köne türkıler däuırıne qatysty jaŋa teoriialyq mäseleler ǧylymi ainalymǧa engızıldı.
Jalpy adamzattyŋ damu tarihynda ömır süruge qolaily jerler az boldy. Olar köbıne tau etegı men özen aŋǧarlaryn meken ettı. Osy oraida Semei eskertkışterı naq Ertıstıŋ jaǧasynda ornalasuymen qyzyqty.
Saian-Altai öŋırınde keŋınen taralǧan qola būiymdarǧa spektraldı taldau jasaǧan reseilık ǧalymdar, atalmyş öŋırlerge qalaiy qospasy bar qolanyŋ (BrO5) Qalba-Narym jotasynan alynǧanyn däleldep otyr. Būl öŋırlerde qola öndıru ısınıŋ jaqsy damyǧanyn, qola ısımen bailanysty özge de salalardyŋ qatar damyǧanyn S.S. Chernikovtyŋ, täuelsızdık alǧannan keiın Z. Samaşev jäne basqa otandyq ǧalymdardyŋ zertteu jūmystary däleldeidı. Būl – Semei öŋırınıŋ köne zamandarda ırı öndırıs ortalyǧy bola otyryp, oŋtüstık Sıbır ölkesın özınıŋ yqpalynda ūstaǧynyn aiǧaqtaidy. Ortaǧasyrlarda ömır sürgen arab geografy ärı saiahatşysy äl-İdrisi «Ertıs boiyn meken etıp otyrǧan qimaqtar mys pen temır öndıredı, ärı olardyŋ qoldarynan keremet, özgeşe būiymdar şyǧyp otyratyn tamaşa ūstalar», – dep jazady. Būl jazbaşa derekpen joǧaryda keltırılgen arheologiialyq mälımetter Ertıstıŋ jaǧasynan oryn tepken Semei siiaqty qalalardyŋ sonau qola ǧasyrynan bastap, keiıngı ortaǧasyrlarǧa deiıngı 2 myŋjyldyq uaqyt aralyǧynda ırı öndırıs ortalyǧy bolǧandyǧyn körsetedı.
Bügınderı Semei qalasynyŋ tarihi bastauyn 1718 jylmen bailanystyru basym. Älbette, qalanyŋ damu tarihyna bekınıstıŋ salynuy, keiınnen uezdık qala, oblys ortalyǧy atanuy özgeşe lep, jaŋaşa tynys berdı. Bıraq qala ırgesınen tabylyp otyrǧan qonystar men jädıgerler sonau qola ǧasyrynda protoqalalyq mädeniettıŋ alǧaşqy nysandary qalyptasqandyǧyn körsetedı. Ökınışke qarai, Semei aimaǧyn erte temır, erte jäne soŋǧy ortaǧasyrlarda mekendegen halyqtarǧa qatysty bızdıŋ bılımımız şekteulı. Onyŋ sebebı Semei öŋırınıŋ arheologiialyq türǧydan zertteu ısınıŋ kenjelep qaluy. Bızdıŋ bar bıletınımız – äl-İdrisidıŋ «Ertıs boiynda qimaqtardyŋ 17 qalasy bar» degen arheologiialyq tūrǧydan tolyqqandy däleldenbegen jazba deregı. Dalalyq öŋırge jatatyn Semei ölkesınıŋ ortaǧasyrlyq qalalary Oŋtüstık Qazaqstan men Jetısu aimaǧyndaǧy ortalyq köşelerı, kvartaldary bar, rabattar men şahristandary bar qalalardan özgeşe. Sebebı ekı aimaqta özgeşe tarihi-mädeni jäne geografiialyq ortada damydy.
Köp jaǧdaida, qala bolu üşın jazba eskertkış qalu kerek degen uäj aitylady. Tarihta jazba deregı joq Arqaiym degen ülken qala bolǧandyǧy ǧylymda däleldengen. Sondai-aq, syr boiyndaǧy antikalyq qalalardy aitsaq bolady. Ekınşı, qala bolu üşın halyq sany köp bolu kerek dep bügıngı terminologiiamen baǧalap jatady. Qazırgı ūǧymmen ötken ǧasyrdy tüsınu qiyn.
‒ Būzylyp jatqan eskertkışter boiynşa ortalyqtandyrylǧan aqparat jinaityn mekeme nemese qoǧamdyq ūiymdar Qazaqstanda tırkelgen be? Qazaqstanda osy mäselege qatysty qoǧamdyq pıkır qalai qalyptasady?
– Semei öŋırındegı arheologiialyq eskertkışterdıŋ tızımı jasalmai, reestrge alynbauynan, olardy qorǧau jäne monitoring jasau mäselesı jüielenbei otyr. Osyndai olqylyqtardyŋ kesırınen, tonau men qūrylys jūmystarynyŋ dūrys ūiymdastyrylmauy örşıp barady. Qūrylys jūmystary kezınde ketken olqylyqtardyŋ ornyn zaŋnamalyq tūrǧyda retteudıŋ tetıkterı bolsa, arheologiialyq mūralardy tonauşylar nemese qara arheologtardy qolǧa tüsıru, olardyŋ ärketterın toqtatu ısı qiyndau. Elımızdıŋ ziiatkerlık ūlt saiasaty jobasynyŋ aiasynda, ötken tarihyna qūrmetpen qarap, ony qyzǧyştai qorǧap, bolaşaq ūrpaqqa amanttap jetkızu üşın bızge tarihi-mädeni eskertkışterdı monitoring jasaityn ortalyq qajet. Osy baǧytta QR Ūlttyq muzeiınıŋ qūrylymdyq bölımşesı bolatyn «Halyq qazynasy» ǧylymi-zertteu instituty tarihi-mädeni mūra nysandaryna monitoring jäne saraptama jürgızu boiynşa bastamalar köterıp jür. Bız 2014 jyldan berı Semei qalasynyŋ ırgesındegı Znamenka auylynda zertteu jūmystaryn jürgızıp kelemız. Künı bügınge deiın, auyl maŋaiyndaǧy tas däuırı men etnografiialyq kezeŋ aralaǧyna jatatyn eskertkışterdı tolyq tızımdep bolǧan joqpyz. Qazırge deiın 80 eskertkıştı tızımge engızdık. Bız aralamaǧan tau-tas, jazyq dala jeterlık. Būl qyruar eŋbek pen qarjyny qajet etetın jūmys.
– Tonauşylarǧa tosqauyl bolu üşın qandai şara qoldanuǧa bolady?
– Semei qalasynyŋ äkımşılık audany territoriiasynda şoǧyrlanǧan arheologiialyq eskertkışterdı tonauşylardan saqtau üşın, jalpy el aumaǧyndaǧy eskertkışterdı qorǧau üşın keŋ kölımdı ızdestıru jūmystaryn ūiymdastyryp, eskertkışterdıŋ tölqūjattaryn jasau, oblystyq tarihi eskertkışterdı qorǧau inspeksiiasy, arheologiia instituty men tarihi-ölketanu muzeiınıŋ qyzmetkerlerın ärıptestıkke şaqyra otyryp, anyqtalǧan eskertkışterge monitoring jasau ısın jüiege keltıru siiaqty ūsynystardy ūsynar edım.
Taǧy bır ūsynysym, aimaqtyq ölketanu muzeilerı zaŋsyz jolmen tabylǧan arheologiialyq jädıgerlerdı satyp alumen ainalyspaǧany dūrys. Muzeilerdıŋ daiyn būiymdardy satyp alǧannan görı, zertteu jūmystaryn ūiymdastyrǧanyn jön sanaimyn. Sebebı, satyp alynǧan tarihi-mädeni jädıgerler tarihi-landşafttyq ortamen bırge zerttelmegendıkten, tarihqa eşqandai üles qosa almaidy.
‒ Qazaqstanda būzylyp jatqan basqa qandai tarihi maŋyzdy eskertkışterdı atap kete alasyz?
– 2015 jylǧy zertteuımızde Semeitaudyŋ bökterlerınde şaruaşylyq qajettılıkterge bola kürelgen obalar köp kezdestı. Mūndai faktıler Ürjar, Kürşım jäne basqa da audandarda kezdesıp otyr. Soŋǧy 1-2 jylda dauǧa ainalǧan Almaty oblysyndaǧy Talhiz qalaşyǧy da osy qatarǧa jatady. Eskertkış aumaǧyna saraptau jūmystary keŋestık kezeŋde bekıtılgen qūjattar negızınde jüzege asqandyqtan, köne qalanyŋ aumaǧy kürelıp ketıp otyr. Bılımsızdıgımızden, salǧyrtyǧymyzdan öz tarihymyzdy osylaişa özımız kürep, külge tögıp otyrmyz.
– Qazaqstannyŋ arheologiialyq eskertkışterınıŋ jai-küiı, olardy qorǧau jäne nasihattau jūmystary qalai jürgızılıp jatyr? Onyŋ ışınde ŞQO arheologiialyq eskertkışterınıŋ jalpy sipattamasyna toqtalyp ötseŋız.
– Tarihi-mädeni mūra eskertkışterın memlekettık deŋgeide qorǧau üşın, joǧaryda aitylǧan ūsynystardan bölek, halyqqa nasihat jūmystaryn jürgızudıŋ maŋyzy zor. Qazır «Halyq qazynasy» ǧylymi-zertteu instituty halyqpen kezdesıp, arheologiialyq eskertkışterdı saqtau jäne maŋyzy turaly seminar ötkızıp jür. Mūndai nasihat şaralaryn ötkızudı oblystardaǧy, audan ortalyqtaryndaǧy ölketanu muzeilerı de qoldaryna alsa eken degen ūsynys bar.
Moŋǧoliiaǧa zertteu jūmystarymen barǧan arheolog tanystarymnyŋ aituynşa, moŋǧol halqynyŋ eskertkışterge degen qūrmetı erekşe. İen daladaǧy qarausyz eskertkıştı zerttep jürse, bır qoişy jügırıp kelıp, kım ekenderın tergep, tiıstı qūjattaryn sūraityn körınedı. Barlyǧy zaŋdy ekenın däleldep, qoştasyp ary qarai jūmys ıstep jatsa, bır jarty saǧatta aq ter, kök ter bolyp sol aimaqtyŋ äkımı jetedı eken. Qazaqstanda tarihi mūraǧa däl osyndai qūrmet jetıspeidı. Semeide ekı jyl qazba jūmystaryn jürgızdık. Sonda bızdıŋ qasymyzǧa tırı jan balasy kelıp, tıl qatysyp, jön sūrasqan joq. Ol eskertkışterdı tonap jatyrmyz ba, zerttep jatyrmyz ba, bärıbır, eşkımnıŋ şaruasy joq.
Sondyqtan halyqty aqparattandyru ısı – elımızde bıryŋǧai mädeni keŋıstıktı qalyptastyratyn, adamdardyŋ mädeni deŋgeilerın ösırıp, halyq qazynasyn saqtaudaǧy olardyŋ rölın aişyqtaityn, jauapkerşılıgın sezındıretın şara. Osyndai qadamdar arqyly bız tarihi-mädeni mūra eskertkışterın tonauşylardan saqtap, bolaşaq ūrpaqqa amanattap, qadırın qaşyrmai jetkıze alamyz.
Şyǧys Qazaqstan öŋırınıŋ eskertkışterı elımızdıŋ özge öŋırılerımen salystyrmaly tūrǧyda, jaqsy zerttelgen aimaqtardyŋ qataryna jatady. Dese de, künı bügınge deiın oblys aumaǧynda arheologiialyq tūrǧydan zerttelmegen öŋırler köp. Mysaly, älı künge deiın Aiagöz, Jarma audandary, joǧaryda atap ötken Semei qalasynyŋ kei äkımşılık audanynyŋ territoriialary zerttelmegen. Būl aimaqtarda jürgen tarihi-mädeni üdırısterı turaly, aimaqty mekendegen halyqtyŋ şaruaşylyqtary men damu deŋgeiı, olardyŋ dıni dünietanymdary, körşıles Altai, Jetısu, Saryarqany mekendegen taipalarmen bailanysy turaly bızdıŋ bılerımız şekteulı.
– Būl mäselenıŋ şeşılmei otyruyna ne sebep? Memlekettık qoldau jetıspei me, qarjy bölınbei me, älde ǧalymdar joq pa?
– Elımızde tarihi eskertkişterdı esepke alu, qorǧau, mındetın oblystardaǧy tarihi-mädeni eskertkışterdı qorǧau memlekettık inspeksiiasy atqarady. Şyǧys Qazaqstan oblysyndaǧy tarihi-mädeni eskertkışterın qorǧau, saqtau jönındegı jūmystar jetkılıktı deŋgeide ūiymdastyrylmai otyrǧandyqtan eskertkışterdı büldıru, tonau ısterı tiylmai keledı. 2015 jyly «Şyǧys Qazaqstanda arheologiia salasy boiynşa ǧylymi-zertteu jūmystaryn damytu» baǧdarlamasy jasalyp, qabyldandy. Söz joq, el tarihyndaǧy eleulı oqiǧa. Alaida, baǧdarlamanyŋ zertteu aimaǧynan el tarihynyŋ köne zamandaryna qatysty qordalanǧan mäselelerdı jaŋa tūjyrymdar men zertteu ädısterı negızınde şeşuge mümkındık beretın tyŋ eskertkışter nazardan tys qalyp qoidy. Şılıktı alqabyndaǧy obalardy zerttegennen görı, sol jerden tabylǧan erte saq kezeŋımen merzımdeletın qonysta zertteu jūmystaryn jandandyrsa, ǧylym üşın sol paidalyraq bolar ma edı?! Sebebı bügıngı künge deiın Şyǧys Qazaqstan oblysynda bırde-bır saq qonystary zerttelmegen. Būndai zertteuler arqyly, bız saqtarda köşpelı dästürmen qatar, otyryqşylyqtyŋ da qatar damyǧandyǧyn körsete alar edık.
– ŞQO-da arheologiiany damytu baǧdarlamasy aiasynda arheologiialyq nysandarda jürgızılıp jatqan zertteu jūmystarynyŋ biylǧy jaŋalyqtary qandai?
– Biylǧy jaŋalyqtardyŋ ışındegı tūşymdysy – Berel qorymyndaǧy obanyŋ üstıne şynydan sarkofagtyŋ salynuy. Sondai-aq, Tarbaǧatai audany territoriiasynda Eleke sazy qorymynan tabylǧan jädıgerler zertteuşıler tarapynan öte ülken qyzyǧuşylyq tuǧyzyp otyr.
– Ä.H.Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia institutynyŋ mamandarynyŋ qatysuymen zerttelıp jatqan Ūlan audanyndaǧy Budda monastyr-bekınısı Ablaikit nysanyndaǧy jūmystar aiaqtaldy ma? Ǧibadathana keşenı qai däuırdıŋ eskertkışı?
–Ortaǧasyrlyq Ablaikit monastyr-bekınısı 2016-2018 jyldarǧa arnalǧan arheologiia salasyndaǧy ǧylymi-zertteu jūmystarynyŋ baǧdarlamasyna endı. 2016 jyly Şyǧys Qazaqstan oblysy äkımdıgınıŋ bastamasymen – Ūlan audanyndaǧy Budda monastyr-bekınısı Ablaikitte jūmystar bastaldy. Qazba jūmystaryn jürgızıp jatqan Ä.H. Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia institutynyŋ mamandary. Ǧibadathana ışınen 350 jyl boiy jatqan, eskı moŋǧol tılınde jazylǧan qaiyŋ qabyǧy, müsınder tabyldy. Qazaqstan aumaǧynda tibettık buddizmnıŋ taralu tarihynan syr şerter Ablaikit ǧibadathanasy 1654 jyly salynǧan. Jalpy, Şyǧys Qazaqstanda joŋǧar däuırımen merzımdeletın eskertkışter köp. Mysaly, bügıngı deiın Semei qalasynyŋ ornynda boldy degen «Jetı şatyr» jäne 2012 jyly Semei qalasynyŋ M. Qozybaev atyndaǧy Tarihi zertteuler institutynyŋ ǧalymdary Tarbaǧatai audanyna qarasty Aqjar auylynyŋ maŋynan anyqtaǧan «Ämırsana jambylyn» atauǧa bolady.
Elımızdıŋ aumaǧyndaǧy joŋǧarlarǧa tiesılı dep sanalyp kelgen kei ǧibadathanalar şyn mänısınde joŋǧarlarǧa deiın de qoldanysta boluy mümkın. Sebebı, «Ämırsana jambylynyŋ» arhitekturalyq qūrylysy Moŋǧoliia territoriiasynda keŋ taralǧan köne türkılerdıŋ ǧibadathanalaryna ūqsas. 2014 jyly «Ämırsana jambylyna» ūqsas köne türkı däuırınıŋ ekı ǧibadathanasyn Semei qalasynyŋ ırgesındegı Kökentaudyŋ bauraiynan tapqan bolatynbyz. Osy derekterdıŋ barlyǧy joŋǧarlardyŋ soǧys jaǧdaiynda jaŋadan qūrylys jürgızbei, özderıne deiın aimaqty mekendegen halyqtyŋ dıni oryndaryn öz dünietanymdaryna sai özgertkendıgın körsetedı. Köşpelılerdıŋ osyndai täjıribesın tanymal tarihşy maman A. Hazanov özınıŋ «Kochevniki i vneşnii mir» atty monografiialyq eŋbegınde jazyp körsetedı.
– Qazaqstan aumaǧyndaǧy türkı mädenietı jädıgerlerınıŋ saqtauşysy – Şyǧys Qazaqstan oblysynda IýNESKO älemdık mūralar tızımıne enuı tiıs qandai maŋyzdy arheologiia obektılerın aituǧa bolady?
– Men būl bedeldı ūiymnyŋ tızımınen Berel jäne Qaraqoba qorymdaryn körgım keledı. Berel – bızdıŋ ūlttyq brendke ainalǧan eskertkış. Al, bızdıŋ däuırımızge deiın VII-VIII ǧasyrǧa jatatyn Qaraqoba eskertkışınıŋ zerttele bastaǧanyna tört-bes jyl ǧana boldy. Tızbektele ornalasqan obalarda jerlengen adamnyŋ qasyna qaru-jaraǧymen qosa qobyzǧa ūqsas muzykalyq aspap qoiylǧan. Tarihi derekter köşpelı qoǧamda baqsylardy jeke dara jerleitındıgın körsetedı. Būǧan Ükektegı saq äielınıŋ obasy men Abaidyŋ «Molasyndai baqsynyŋ, Jalǧyz qaldym tap şynym» degen sözderı dälel. Būl erte köşpendı däuırınen üzılmei kele jatqan salt. Tabylǧan qobyzdardyŋ bırıne rekonstruksiia jasalyp, qazırgı künı Astanada Halyqaralyq Türkı Akademiiasynyŋ muzeiınde saqtauly.
– Ol jerdegı adamdardyŋ kım ekendıgı jönınde aqparat bolmasa, jergılıktı halyq arasynda qandai da bır aŋyz-äŋgıme saqtalǧan şyǧar?
– Keibır zertteuşıler tarapynan Qaraqoba jazyǧyn türkılerdıŋ aŋyz dastandarynda baiandalatyn jer jūmaǧy «Ergeneqon» dep aityldy. Qanşalyqty şyndyqqa janasatyndyǧyn däl aitu qiyn. Älı de zerttei tüsu kerek. «Ergeneqon» dastany da bızge tolyq jetpegen. Qazaq el bolyp, jeke otau tıkken jyldardan bastap talai qiynşylyqtardy kördı. Äsırese şyǧys tūrǧyndary Ortalyq Aziia aumaǧynan jyljyǧan köşpelı taipalardy alǧaşqylardyŋ bırı bolyp, kütıp alǧan aimaq. Būl ärine, jergılıktı halyqtyŋ mädenietıne, tūrmysyna, tarihi jadyna qatty äser ettı. Ūzaq uaqytqa sozylǧan, diskrettı, tıkelei jäne janama mädeni-tarihi qatynastardyŋ, äskeri qaqtyǧystar men yqpaldasulardyŋ barlyǧy tuǧan otanynan ajyraǧan halyqtyŋ sanasyna, tarihi jadyna äser etpei qoimady. Resei patşalyǧynyŋ otarlau saiasatynyŋ bır zardaby osy.
– Elımızdegı mädeni eskertkışterdı restavrasiialau, konservasiialau, qaitadan jasau jūmystarynyŋ sapasy, qoryq-mūrajailardyŋ mädeni turizmdı damytuǧa qosar ülesı, tarihi-mädeni mūra obektılerın qorǧau jäne paidalanu turaly zaŋnamalar tiıstı deŋgeide oryndala ma? Jalpy, oblystarda restavrasiia salasyn tüsınetın, eksperttık baǧa bere alatyn mekeme jūmystary turaly ne aitasyz?
– Mädeni, arheologiialyq eskertkışterdı saqtaudyŋ eŋ jaqsy ülgısın Tatarstan men Reseidıŋ Beloozersk qalasynan kördım. Zertteu kezınde tabylǧan üilerdı jer betıne şyǧaryp, tūrǧan betınde muzeige ainaldyryp qoiǧan. Körgen adamǧa vizualdy äser qaldyryp, köne ǧasyrdyŋ aurasyn sezınuge kömektesedı.
Osy oraida, elımızdıŋ tarihynda eleulı oryn alatyn Semei qalasynyŋ köne zamannan bergı tarihyn jaŋǧyrtu maŋyzdy. Semei qūmşaǧyldaryndaǧy qola ǧasyrynda bolǧan qonysty nelıkten qalpyna keltırıp, kışıgırım qoryq-muzei aşpasqa?! Bügınde ol jerde muzei aşuǧa barlyq mümkındıkter bar. Būl Semeidıŋ tarihyn jaŋǧyrtqannan bölek, qaladaǧy tarihi turizmdı damytuǧa jaqsy negız bolmaq, ärı qala qazynasyna qomaqty qarjy tüsıretın joba. Sebebı, qonys Öskemen-Astana tas jolynyŋ üstınde ornalasqan jäne qala ışındegı nysan.
– Sūhbatyŋyzǧa köp rahmet!
Aia ÖMIRTAI,
"El.kz" saity.
Suretter A. Jünıshanovtyŋ jeke mūraǧatynan alyndy
