بۇگىنگى تاڭدا وقۋشىلاردىڭ ۇيرەنۋ ۇردىسىنە اسەر ەتەتىن فاكتورلار وتە كوپ، سونداي-اق ولاردىڭ پايدالى جاقتارىمەن قوسا زياندى جاقتارى دا بار، ناقتىراق ايتساق زاماناۋي دامىعان قۇرالداردى پايدالانىپ ساباقتى وتكىزۋ الدە قايدا قىزىقتى جانە كورنەكى بولاتىنى شىندىق، سونىمەن قاتار وتە قولايلى. مىسالعا كۇردەلى بيولوگيالىق اعزانى اۋىزشا بايانداپ بەرسەك ەشكىم تۇسىنبەيدى، ال سۋرەتىن كورسەتسەك تۇسىنىكتىرەك بولادى، ال ونىڭ قالاي جۇمىس جاسايتىنىپ انيماتسيا ارقىلى كورسەتسەك ول ءتىپتى دە تۇسىنىكتىرەك بولاتىنى بەلگىلى. سونىمەن قاتار ماتەريالدار ىزدەۋ كەزىندە ينتەرنەت جەلىسىن پايدالانسا، ولدا ءتيىمدى ءارى ۋاقىت جاعىنان دا ۇتىمدى بولار ەدى.
بىراق ءدال قازىر جالپى بەتتىك اتا-انالاردىڭ ورتاق قيىندىقتارى بالالارىن كومپيۋتەرلىك ويىنداردىڭ سوڭىنان كەتىپ قالۋدان اراشالاۋ بولىپ تۇر، سۇنداي كەزدە اتا-انالارعا وقۋشىعا دامىعان جاڭا تەحنولوگيالىق قۇرالداردى پايدالانۋعا رۇقسات بەر دەۋدىڭ ءوزى قيىندىق تۋعىزىپ وتىر. سەبەبى، ءالى وڭى مەن سولىن تانىماعان جاس جەتكىنشەك، ۋاقىتىن ويىندارمەن كوپ وتكىزۋى مۇمكىن، ول بىرتىندەپ قۇمارلىققا جالعاسادى، بۇل اركەت سوزىلا كەلە وقۋشىنى وقۋ، ەڭبەكتەنۋ دەگەن ارەكەتتەن جۇرداي ەتە باستايدى. بۇل ناعىز قازىرگى تاڭداعى شەشۋگە ءتيىستى ءبىرىنشى ماسەلە بولىپ تۇر.
The New York Times (https://www.nytimes.com/2020/02/06/learning/what-students-are-saying-about-how-much-they-use-their-phones-and-whether-we-should-be-worried.html) سايتىندا جارىققا شىققان “What Students Are Saying About How Much They Use Their Phones, and Whether We Should Be Worried” - “ستۋدەنتتەر ءوزدەرىنىڭتەلەفوندارىن قانشالىقتى پايدالاناتىنىتۋرالى نە ايتادى جءانە ءبىز الاڭداۋىمىز كەرەكپە” – جۇرگىزىلگەن ساۋالنامالار جانە وعان جاسالعان اناليزدەر ۇسىنىلعان. وقۋشىلار وزدەرىدە كوپتەگەن ۋاقىتتارىن تەلەفونمەن وتكىزەتىندەرىن بىلەتىنى جازىلعان، سونداي-اق وسى ارەكەتتەرىنىڭ وزدەرى ءۇشىن پايدالى ەمەس ەكەندىكتەرىندە بىلەتىندەرى كورسەتىلگەن. كوپ ۋاقىتتارىن ويىندار ويناۋمەن، الەۋمەتتىك جەلىلەردە وتكىزەدى ەكەن، ءدال سونداي ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاستارىنىڭ جاعدايىندا دا ايىرماشىلىق جوق. ولاردا ءوز ۋاقىتتارىن زايا كەتىرىپ جاتىر. تەك ۋاقىتتى زايا كەتىرۋ بولسا جاقسى عوي، ونىڭ سالدارى قانداي زارداپتاردى تۋدىراتىنىن كوزى اشىق كوكىرەگى وياۋ اتا-انالار بولماسا، كوپ ساندى ادامدار ءالى تۇسىنە بەرمەيدى.
تەلەفون پايدالانۋدىڭ نەمەسە الەۋمەتتىك جەلىلەردى كوپ پايدالانۋدىڭ زياندى جاقتارىنا توقتالا كەتەيىك.
ويلاۋ جۇيەسىن دامىتپاۋ، قاتەرلى ارەكەتتەرگە بارۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ جوعالۋى سىندى باسقادا كوپتەگەن زياندى جاقتارىن ءتىزىپ وتىرماساقتا قازىرگى كەزەڭدە كوپتەگەن اقپاراتتىق قۇرالداردا ول تۋرالى ۇنەمى ايتىلىپ كەلەدى. ەندى وسى قيىندىقتان قالاي ۇرپاقتاردى امان الىپ شىعۋعا بولادى.
ەندى ءوزىمىزدىڭ قوزعاپ وتىرعان باستى ماسەلەمىزگە ورالايىق. وقىتۋ سالاسىندا بۇرىنعى قالىپتاسقان جۇيەنى پايدالانىپ، وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، «ا» دەگەننەن وقۋشىلاردى ارتىنان ەرتىپ كەتۋگە مۇعالىمدەردە مۇمكىندىك بولماي وتىر، سەبەبى وقۋشىلار زامانعا بەيىمدەلگەن، وزدەرىنە ءتان ويلاۋ جۇيەسى، وزدەرىنە ءتان قابىلداۋ ەرەكشەلىكتەرى بار، سونداي-اق تالاپتارى دا جوق ەمەس، وسى كەزەڭدە وقىتۋ تاسىلدەرىن اۋىستىرىپ، بارىنشا جاڭا تەحنولوگيالاردى پايدالانباساق، ۆيدەو ويىنداردى، فيلمدەردى كورىپ وسكەن ۇرپاق ءبىزدىڭ تاربيەمىزدى قابىل الۋى مۇمكىن ەمەس. وسى سەبەپتەرمەن ءبىز جاڭا تەحنولوگيانى پايدالانۋعا مۇددەلىمىز، ونى دۇرىس، ءونىمدى پايدالانۋ ءۇشىن ارينە ۇستازداردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ كەرەك، ۇنەمى جاڭا وقىتۋ تاسىلدەرىن مەڭگەرتۋ ءۇشىن ترەنينگتەرگە قاتىستىرىپ وتىرۋ كەرەك، ءوزى ۇلگىلى، ءوزى دامىعان مۇعالىمنىڭ دە وقۋشىلارعا بەرەرى مول بولادى.
ال جاڭا تەحنولوگيانى پايدالانۋدى قالاي جۇيەلى جانە ورىندى جۇرگىزە الامىز؟ بۇل تۋرالى الەم ەلدەرىندە كوپتەگەن تاجىريبەلەر جاسالىپ جاتىر، سونىڭ ىشىندە جاقسى تاسىلدەردىڭ ءبىرى مەكتەپتە وقۋشىعا تەلەفون ۇستاۋعا جول بەرمەۋ، ال ۇيدە اتا-انا وعان مۇمكىندىك بەرمەۋ.
ارينە وقۋشىلار ءبىر ءمانىسىن تاۋىپ، تەلەفوندى ىستەتۋدىڭ جولىپ تابۋعا تىرىسادى، مىسالى تاپسىرمانى ينتەرنەتتەن ىزدەيمىن، ءۇي جۇمىسىن سىنىپتىڭ توبىنان سۇرايمىن دەگەن سياقتى. نەمەسە باسقادا دەرەك كوزدەرىن تاۋىپ ونى ءوز قاجەتتىلىگىنە جاراتاتىنى تۋرالى ايتۋى ابدەن مۇمكىن.
سول ءۇشىن ءۇي جۇمىسىن بەرمەيتىن وقىتۋ جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگى ارتىقتاۋ بولادى دەگەن ويدامىن. بىرىاق ولار كەرىسىنشە مەكتەپتە كوپ ۋاقىتتارىن وتكىزەدى، سول جەردە تاپسىرمانى دا ورىندايدى، شەكتەلگەن ينتەرنەت جەلىسى بار كومپيۋتەرلەردى دە قولدانادى، ويىن جوق بولعاندىقتان كومپيۋتەر الدىندا دا ۇزاق وتىرمايدى، بوس وتىرعاننان گورى تاپسىرماسىن ورىنداۋدى ءجون كورەدى نەمەسە بىرتىندەپ قالىپتاسادى. سونىمەن قاتار سپورت زالدارىندا ءارتۇرلى ويىندارمەن اينالىسۋىنا بولادى ارينە كۋراتورلارىنىڭ قاداعالاۋىمەن. بۇل وقۋشىنىڭ ۋاقىتتى ءتيىمدى ءارى پايدالى جاققا پايدالانۋى دەپ ايتساق ارتىق كەتپەگەن بولار ەدىك.
بىراق، قيىندىقتار جوق ەمەس، ءبىزدىڭ ەلدە قازىر كوپتەگەن مەكتەپتەر ەكى اۋىسىمدا وقيدى، وقۋشىلاردىڭ مەكتەپتە ۇزاق ۋاقىتتار وتكىزۋىنە مۇمكىندىك جوق. وسىنى شەشۋىمىز كەرەك، ۇرپاق بولاشاعىمىز ەكەنى راس، ولاردىڭ سانالى، ساۋ دەنەلى بولىپ ءوسۋى ءۇشىن مەكتەپتەردىڭ سانىن كوبەيتىپ، جوعارىدا ۇسىنعان وقۋ جۇيەسىن جۇزەگە اسىرۋ وتە ماڭىزدى دەپ ويلايمىن.
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى دانات جاناتايۇلى جانە فيزيكا-تەحنيكالىق فاكۋلتەتتىڭ فيزيكا ماماندىعىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتى ەرجان باۋىرجان
