قازاقتى قازاق ەتىپ تۇرعان - ونىڭ ءتىلى. ءتىل تازالىعىن, سويلەۋ مەن جازۋ مادەنيەتىن, زاڭدىلىقتارىن ساقتاۋ مىندەت. ولاي بولماعاندا مىناۋ جاھاندانۋ زامانىندا ءتىلىمىز ءوزىمىز دە تۇسىنبەيتىن قويىرتپاققا اينالىپ شىعا كەلۋى ابدەن مۇمكىن.
بايقاساڭىز، ءبىزدىڭ سويلەۋ مانەرىمىز، سويلەم قۇراۋىمىز، ويىمىزدى جەتكىزۋىمىز قازاقشا ەمەس. مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. بۇل سوڭعى الەۋمەتتىك جەلىلەر ومىرگە ەنە باستاعالى قارقىن الا تۇسكەنىمەن، شىن مانىندە، ونىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. ءبارىنىڭ باستاۋى تۇپنۇسقا رەتىندە ورىس تىلىندەگى ماتەريالداردى پايدالاناتىنىمىزدا. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە بۇكىل ساياسي ماتەريالدار، تاپسىرمالار مەن قۇجاتتار ماسكەۋدەن ورىسشا كەلەتىن، ونى اۋدارىپ تاراتۋ مىندەت بولدى.
مىنە وسى كەزدە قازاقشا جازۋدا جەكەلەگەن سوزدەر تۇگىلى ورىسشا ءسوز تىركەستەرى تۇيدەك- تۇيدەگىمەن ەنە باستادى.
ول كەشە ەدى. ال بۇگىن شە؟ نەلىكتەن ساۋاتسىزدىق بەلەڭ الىپ بارادى؟
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ايتىلعان قوعاممەن كەرى بايلانىس جانە حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت تاپسىرماسىن جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ جول كارتاسى اياسىندا «باق-تاعى ءسوز مادەنيەتى» تاقىرىبىندا پارلامەنت دەپۋتاتتارى، باق باسشىلارى، سالا جۋرناليستەرى مەن قازاق ءباسپاسوزى قايراتكەرلەرىمەن ونلاين كەزدەسۋ وتكىزدىم.
ماقسات – ءسوز مادەنيەتىنە قاتىستى مامانداردىڭ پىكىرىن تىڭداۋ، تالقىلاۋ، پىكىر ۇسىنىستاردى جيناقتاي وتىرىپ، ونى تۇزەتۋ جولدارىن قاراستىرۋ.
كورىپ جۇرگەنىڭىزدەي، بۇگىنگى قازاق ءتىلى ارعىسىن ايتپاعاندا، كەشەگى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ، ءتىپتى كۇنى كەشە دۇنيەدەن وزعان ءابىش كەكىلباەۆتىڭ تىلىندەگى قازاقى بولمىسىنان اجىراپ، قارابايىرلانىپ بارادى. اسىرەسە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن الەۋمەتتىك جەلىنىڭ ءتىلى، ءسوز مادەنيەتى تىلگە ءسال بولسا دا جانى اشيتىن ادامنىڭ ءوزىن قاتتى الاڭداتارلىق جاعدايدا.
نەگە ءتىلىمىز ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنان ايىرىلىپ قالدى؟ نەگە ءبىز سويلەمدى ورىسشا قۇرايتىن بولدىق؟
جاقىندا ارىپتەسىمىز نازىگۇل قوجابەك الەۋمەتتىك جەلىدە «قازىرگى قازاق ءتىلى – سوزدەرى عانا قازاقشا ورىس ءتىلى» دەپ جازدى. شىندىق. ارينە، بۇل جەردە «نەگە بۇلاي بولدى؟»- دەگەن سۇراق تۋادى. مەنىڭشە مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.
ەڭ باستى سەبەبى، كەڭەستىك زاماندا قازاق ءتىلى ەكى رەفورمانى باستان كەشتى، 1940 جىلدان باستاپ قازاق ءالىپبيىنىڭ ورىس گرافيكاسىنا نەگىزدەلۋى ءتىلىمىزدىڭ ءبىرشاما وزگەرىستەرگە ۇشىراۋىنا اكەلدى. جاڭا ارىپتەرمەن قوسا، جاڭا تەرمين، ولاردى دىبىستاۋ ماجبۇرلىگى قوسا ەندى. وسىدان كەلىپ، جازۋىمىز، جازىلعاندى وقۋ بارىسىندا سويلەۋىمىز، دىبىستاۋىمىز، سويلەۋ اپپاراتىمىز وزگەردى. ءبىز وسى ۇيىقتان ءالى شىعا الماي كەلەمىز. بۇدان بولەك بۇگىندە باق-تىڭ ءسوزى قازاقشا سياقتى بولعانىمەن قۇرىلىمى ورىسشا بولۋىنا، سوعان بايلانىستى ءتىل زاڭدىلىقتارى مەن ەرەجەلەردىڭ بۇزىلۋىنا تومەندەگى سەبەپتەر دە اسەر ەتۋدە.
بىرىنشىدەن، ەلمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەپ جاتقان مەملەكەتتىك ورگاندار مەن كۆازي-مەملەكەتتىك سۋبەكتىلەرى، ەل ەكونوميكاسىندا ەلەۋلى ورنى بار كومپانيالار مەن بيزنەس قۇرىلىمدار وزدەرىندە وتكەن ءىسشارالار بويىنشا تاراتىلاتىن ءباسپاسوز اقپاراتتارىن (پرەسس-رەليز) نەگىزىنەن اۋەلى ورىس تىلىندە ازىرلەيدى، سودان سوڭ ونى قازاق تىلىنە اۋدارادى.
ەكىنشىدەن، سول ورىسشا ويلاۋ جۇيەسىمەن، ءسوز ساپتاۋىمەن، ورىسشا سويلەم قۇراۋ زاڭدىلىقتارىمەن جازىلعان ءباسپاسوز اقپاراتتارى بۇكىل باق-قا تاراتىلادى. ال باق قۇزىرلى ورگاندار بەرگەن اقپاراتتى وزگەرتۋگە جۇرەكسىنەدى، ءسويتىپ ءسال وزگەرىستەر جاساعانداي بولعانىمەن اقپاراتتى سول قالپى بەرۋگە تىرىسادى. وسىدان كەلىپ بىزدە جازۋ ءستيلى «پرەسس-رەليزدىك» گازەتتەر مەن باسقا دا اقپارات قۇرالدارى پايدا بولعانى ءبىر بولەك، جازۋىمىزدا، سويلەۋىمىزدە كەسەك-كەسەك ورىس ءتىلىنىڭ ءسوز ورالىمدارى پايدا بولدى.
ۇشىنشىدەن، وسى قاساڭ ءباسپاسوز اقپاراتتارىنان الىنعان حاباردى وقىعان وقىرمان، ەستىگەن تىڭدارماننىڭ دا ءسوز ساپتاۋى، سويلەم قۇراۋى بىرتە بىرتە ورىسشالانىپ كەتتى.
بۇل جەردە «نەلىكتەن اقپارات تاراتۋشى ءباسپاسوز قىزمەتى ورىسشادان اۋدارماي، بىردەن قازاقشا ازىرلەمەيدى؟» - دەگەن سۇراق تۋاتىنى انىق.
ويتكەنى، بىزدەگى زاڭدار الدىمەن ورىس تىلىندە جازىلادى، سودان سوڭ قازاقشاعا اۋدارىلادى. اۋدارماشى زاڭنىڭ ورىس تىلىندەگى تۇپنۇسقاسىنان اۋىتقىماۋعا ءتيىس. بۇل جەردە ەركىن اۋدارما جۇرمەيدى. سوندىقتان ءتىپتى ءباسپاسوز اقپاراتتارى قازاق تىلىندە بولعاننىڭ وزىندە زاڭ ءماتىنىن نەمەسە اتاۋىن، زاڭ وزىنە نىسان ەتىپ وتىرعان ماسەلەنى جازۋ بارىسىندا سايكەسسىزدىك بولماۋى ءۇشىن سول ءورىستىلدى تۇپنۇسقادان اۋىتقىماۋعا تىرىسۋعا ءماجبۇر.
تاعى ءبىر سەبەپ، زاڭداردان بولەك ەلىمىزدەگى ۇلكەندى-كىشىلى جيىنداردىڭ كوپشىلىگى نەگىزىنەن ورىس تىلىندە وتەدى نەمەسە قازاقشا وقىلاتىن باياندامانىڭ ءوزى الدىمەن ورىسشا دايىندالىپ، سودان سوڭ قازاقشاعا اۋدارىلادى. بۇل - قازاقشا زاڭ نەمەسە بايانداما جازا الاتىن قازاقتار قۇرىپ كەتتى دەگەندى بىلدىرمەيدى، ونىڭ باستى سەبەبى، سول اقپاراتتى سۇراتۋشى باسشىلاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى تولىققاندى مەڭگەرمەگەندىگىندە نەمەسە مۇلدە بىلمەيتىندىگىندە.
قازاقتىلدى جۋرناليستەردىڭ ءبارىنىڭ باسىنان وتەتىن ءبىر اقيقات بار. ول ومىرىندە ءبىر رەت بولسا دا اقپاراتتى ورىس تىلىنەن اۋدارىپ پايدالانۋىنا تۋرا كەلەدى. ال اۋدارمامەن كۇندەلىكتى اينالىسىپ جۇرگەن ادام بىرتە-بىرتە ءتىلى ورىسشاعا اۋىسا باستاعانىن ءوزى دە بايقامايدى.
بۇل ايتىلعانداردان بولەك، بۇگىندە الەۋمەتتىك جەلى ءتىلى ءوزى بۇلىنە باستاعان ءتىلىمىزدى مۇلدە قارابايىرلاندىرىپ جىبەردى.
مىنە، وسىدان كەلىپ ءتىل جاناشىرلارى «اناۋ ءسوزدى نەگە ولاي پايدالانامىز، ونىڭ دۇرىسى بىلاي عوي» دەپ شىرىلدايدى. نەگە جاپپاي ساۋاتسىزدىق بەلەڭ الىپ بارادى دەپ الاڭداۋشىلىق بىلدىرەتىندەر قاتارى دا كۇن ساناپ ءوسىپ جاتىر.
ارينە، جەلىدە وتىرعانداردىڭ ءبارى ءتىل ماماندارى ەمەس. الايدا ولار 11 جىل مەكتەپتە وقىدى ەمەس پە؟ ماسەلە ءتىلدى مەڭگەرۋ دەڭگەيىندە عانا ەمەس، ءار ادامنىڭ ءتىل تازالىعىن، ءتىل مادەنيەتىن ساقتاۋداعى جاۋاپكەرشىلىگىندە جاتقان سياقتى.
سوندىقتان باسقوسۋدىڭ ماقساتى دا سول سويلەۋ، جازۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ، قازاق ءتىلىنىڭ مايەگىنە قايتا ورالۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرۋ بولدى.
كەزدەسۋ بارىسىندا ءسوز العان سەناتور، بەلگىلى قالامگەر نۇرتورە ءجۇسىپ قازىرگى قازاق قاۋىمىنا انا ءتىلىمىزدىڭ اينالاسىنداعى اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتكەن «قۇرىدى، ءبىتتى» دەگەن سىڭايداعى بايبالامنان ارىلىپ، ناقتى ىسكە كوشۋ كەرەك دەپ وي ءتۇيدى. بۇل كۇندەرى قازاق ءتىلى ارالاسپايتىن سالا جوق. ال بانكومات تەتىگى الدىندا تۇرىپ، قازاق ءتىلىن تاڭداۋ – اركىمنىڭ ازاماتتىق بورىشى. دەگەنمەن ءسوز ماعىناسىنا ءمان بەرمەيتىن جاعدايلار كەزدەسەدى. «ال ونىڭ سەبەبى – كىتاپ وقىماۋدا، – دەدى سەناتور. – ءتورت جىل جوعارى وقىپ، كىتاپحانانىڭ قاي جاقتا ەكەنىن بىلمەي بارا جاتقان جوعارى وقۋ ورنىنىڭ تۇلەگىن كەزدەستىردىم. وندايلاردان نە كۇتۋگە بولادى؟!».
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى دانا نۇرجىگىت وتاندىق تەلەۆيدەنيە سالاسىنداعى مانەرلەپ سويلەۋدىڭ ەتالونىنا اينالعان جۇلدىزدار شوعىرى شىققان ديكتورلار مەكتەبىنىڭ جويىلۋى قازاق ءتىلىنىڭ اۋەزدىك قاسيەتىنە كەرى اسەر ەتكەنىن ايتتى.
بەلگىلى رەداكتور-جۋرناليست، الەۋمەتتىك جەلىدە بەلسەندى پىكىر ءبىلدىرىپ جۇرگەن مەدياترەنەر نازگۇل بازارعاليقىزى قوجابەك وتاندىق مەديا سالاسىندا جۇرگەن جۋرناليستەر ءۇشىن سوزدەردى دۇرىس قولدانۋ جونىندە نۇسقاۋلىق قاجەت دەگەن ويىن ءبىلدىردى.
بۇل پىكىردى ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور نۇركەلدى ءۋالي جالعاستىردى. عالىم سوزدەردى دۇرىس قولدانۋعا قاتىستى ۇسىنىستارىن ورتاعا سالدى.
جۋرناليست نارتاي ارالبايۇلى تەلەۆيدەنيە سالاسىنىڭ وزىندە جۇمىس بارىسىندا كۇنىنە ءجۇز رەت قولدانىلاتىن، انا تىلىمىزدە لايىقتى بالاماسى تابىلماي جاتقان تەرميندەر جەتكىلىكتى ەكەنىن ايتىپ، اسىرەسە الەۋمەتتىك جەلىدەگى تانىمالدىلىققا يە بولۋ ءۇشىن كەيبىر قادامدارعا ادەيى باراتىندار بارى تۋرالى ءسوز قوزعادى.
ونلاين باسقوسۋدىڭ ناتيجەسىندە قاتىسۋشىلار بەرگەن ۇسىنىستار نەگىزىندە تومەندەگىدەي قارار قابىلداندى.
- مەنشىك نىسانىنا قاراماستان رەسپۋبليكا اۋماعىندا تىركەلگەن بارلىق باق «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ 3-بابىن (بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءتىلى) ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋ.
- تەلە-, راديوارنالار مەن مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە، ەلەكتروندى باق-تا رەسمي جانە باسقا دا حابارلاردى مەملەكەتتىك تىلدە تاراتۋ جانە ناسيحاتتاۋ كەزىندە ورىن الاتىن قاتەلەرگە تۇراقتى تۇردە مونيتورينگ جۇرگىزىپ، سەبەپتەرىن انىقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋ.
- مەنشىك نىسانىنا قاراماستان باق ارقىلى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلەتىن بارلىق تەلەحابارلار مەن جاريالاناتىن ماقالالاردىڭ دۇرىستىعىنا جاۋاپكەرشىلىكتى ءبىرىنشى باسشىعا جۇكتەۋدى قامتاماسىز ەتۋ.
- مەملەكەتتىك تىلدە حابار تاراتاتىن باق وكىلدەرى ءۇشىن تانىمال سالا ماماندارىن، مەدياترەنەرلەردى، وسى سالانى زەرتتەپ جۇرگەن لينگۆيست-عالىمداردى تارتا وتىرىپ ارنايى وقۋ كۋرستارىن ۇيىمداستىرۋ.
- ەلىمىزدىڭ بارلىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ نازارىنا حابار تاراتۋ كەزىندە «Termincom.kz»، «ەmle كz»، «Sozdikgor.kz» سايتتارىن پايدالانۋ كەرەكتىگىن جەتكىزۋ جانە باقىلاۋعا الۋ.
- بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا حابار تاراتۋ مەن ماقالالار جاريالاۋ كەزىندە جول بەرىلگەن قاتەلەردى جيناقتاپ، سارالاپ، تۇرىنە قاراي جىكتەي وتىرىپ «قاتەلەر سوزدىگىن» دايىنداۋدى ۇيىمداستىرۋ;
- باق سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماقساتىندا ءتىل جاناشىرلارى توبىن قۇرۋ جانە ونىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ.
- جەرگىلىكتى جەردە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتىپ، ءتىل تازالىعىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا وڭىرلەردە حابار تاراتاتىن باق پەن ينتەرنەت-رەسۋرستارعا تۇراقتى تۇردە مونيتورينگ جۇرگىزۋدى ۇيىمداستىرۋ;
- ءجيى قاتە قولدانىلاتىن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن انىقتاپ، «قاتەلەر سوزدىگىنە» ۇسىنىستار ازىرلەۋ;
- وڭىرلەردەگى ءتىل جاناشىرلارىمەن بىرلەسىپ باق سالاسىندا ورىن العان ورەسكەل قاتەلەردى انىقتاپ، كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ.
ءسوزدى بۇزاتىن دا تۇزەي الاتىن دا ءوزىمىز. جۋرناليستەر وزدەرى ءسوزدى قالاي بولسا سولاي بۇزىپ قولدانسا، باسقاعا قالاي ۇلگى بولماق.
كەزدەسۋ بارىسىندا ء"تىل كوميتەتى بۇدان كەيىن بارلىق باق قۇرالدارىنا مونيتورينگ جاساپ، قاتە ءسوز قولدانىستارىنا تالداۋ جاساپ، تۇزەتۋ تۋرالى رەسمي حات جولداسىن، ارنايى سايتتا سول باسىلىمدار جىبەرگەن قاتەلەر ءىلىنىپ تۇراتىن بولسىن" دەگەن ۇسىنىس ايتىلدى. بۇل ۇسىنىستى ءتىل كوميتەتى قابىل الدى. دۇرىس جازۋ، دۇرىس سويلەپ، ءسوز مادەنيەتىن ساقتاۋ ءۇشىن ءتىلشى مامان بولۋ مىندەتتى ەمەس. ءتىپتى ءسىزدىڭ ماماندىعىڭىزدىڭ تىلگە ەش قاتىسى بولماسا دا ساۋاتتى سويلەۋ، جازۋ ءار ازاماتتىڭ قانىنا سىڭگەن ادەتىنە، مادەنيەتىنە اينالۋى ءتيىس.
ادىلبەك قابا،
قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى
ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ توراعاسى.
فوتو اشىق دەرەككوزدەن الىندى.
