Qazaqty qazaq etıp tūrǧan - onyŋ tılı. Tıl tazalyǧyn, söileu men jazu mädenietın, zaŋdylyqtaryn saqtau mındet. Olai bolmaǧanda mynau jahandanu zamanynda tılımız özımız de tüsınbeitın qoiyrtpaqqa ainalyp şyǧa keluı äbden mümkın.
Baiqasaŋyz, bızdıŋ söileu mänerımız, söilem qūrauymyz, oiymyzdy jetkızuımız qazaqşa emes. Mülde özgerıp kettı. Būl soŋǧy äleumettık jelıler ömırge ene bastaǧaly qarqyn ala tüskenımen, şyn mänınde, onyŋ tamyry tereŋde jatyr. Bärınıŋ bastauy tüpnūsqa retınde orys tılındegı materialdardy paidalanatynymyzda. Keŋes ükımetı kezınde bükıl saiasi materialdar, tapsyrmalar men qūjattar Mäskeuden orysşa keletın, ony audaryp taratu mındet boldy.
Mıne osy kezde qazaqşa jazuda jekelegen sözder tügılı orysşa söz tırkesterı tüidek- tüidegımen ene bastady.
Ol keşe edı. Al bügın şe? Nelıkten sauatsyzdyq beleŋ alyp barady?
Prezident Qasym-Jomart Kemelūly Toqaevtyŋ Qazaqstan halqyna Joldauynda aitylǧan qoǧammen kerı bailanys jäne halyq ünıne qūlaq asatyn memleket tapsyrmasyn jüzege asyruǧa baǧyttalǧan Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ jol kartasy aiasynda «BAQ-taǧy söz mädenietı» taqyrybynda Parlament deputattary, BAQ basşylary, sala jurnalisterı men qazaq baspasözı qairatkerlerımen onlain kezdesu ötkızdım.
Maqsat – söz mädenietıne qatysty mamandardyŋ pıkırın tyŋdau, talqylau, pıkır ūsynystardy jinaqtai otyryp, ony tüzetu joldaryn qarastyru.
Körıp jürgenıŋızdei, bügıngı qazaq tılı arǧysyn aitpaǧanda, keşegı Mūhtar Äuezovtıŋ, Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ, tıptı künı keşe dünieden ozǧan Äbış Kekılbaevtyŋ tılındegı qazaqy bolmysynan ajyrap, qarabaiyrlanyp barady. Äsırese būqaralyq aqparat qūraldary men äleumettık jelınıŋ tılı, söz mädenietı tılge säl bolsa da jany aşityn adamnyŋ özın qatty alaŋdatarlyq jaǧdaida.
Nege tılımız özınıŋ ūlttyq bolmysynan aiyrylyp qaldy? Nege bız söilemdı orysşa qūraityn boldyq?
Jaqynda ärıptesımız Nazygül Qojabek äleumettık jelıde «Qazırgı qazaq tılı – sözderı ǧana qazaqşa orys tılı» dep jazdy. Şyndyq. Ärine, būl jerde «Nege būlai boldy?»- degen sūraq tuady. Menıŋşe mūnyŋ bırneşe sebebı bar.
Eŋ basty sebebı, keŋestık zamanda qazaq tılı ekı reformany bastan keştı, 1940 jyldan bastap qazaq älıpbiınıŋ orys grafikasyna negızdeluı tılımızdıŋ bırşama özgerısterge ūşyrauyna äkeldı. Jaŋa ärıptermen qosa, jaŋa termin, olardy dybystau mäjbürlıgı qosa endı. Osydan kelıp, jazuymyz, jazylǧandy oqu barysynda söileuımız, dybystauymyz, söileu apparatymyz özgerdı. Bız osy ūiyqtan älı şyǧa almai kelemız. Būdan bölek bügınde BAQ-tyŋ sözı qazaqşa siiaqty bolǧanymen qūrylymy orysşa boluyna, soǧan bailanysty tıl zaŋdylyqtary men erejelerdıŋ būzyluyna tömendegı sebepter de äser etude.
Bırınşıden, elmen qoian-qoltyq jūmys ıstep jatqan memlekettık organdar men kvazi-memlekettık subektılerı, el ekonomikasynda eleulı orny bar kompaniialar men biznes qūrylymdar özderınde ötken ısşaralar boiynşa taratylatyn baspasöz aqparattaryn (press-reliz) negızınen äuelı orys tılınde äzırleidı, sodan soŋ ony qazaq tılıne audarady.
Ekınşıden, sol orysşa oilau jüiesımen, söz saptauymen, orysşa söilem qūrau zaŋdylyqtarymen jazylǧan baspasöz aqparattary bükıl BAQ-qa taratylady. Al BAQ qūzyrly organdar bergen aqparatty özgertuge jüreksınedı, söitıp säl özgerıster jasaǧandai bolǧanymen aqparatty sol qalpy beruge tyrysady. Osydan kelıp bızde jazu stilı «press-relizdık» gazetter men basqa da aqparat qūraldary paida bolǧany bır bölek, jazuymyzda, söileuımızde kesek-kesek orys tılınıŋ söz oralymdary paida boldy.
Üşınşıden, osy qasaŋ baspasöz aqparattarynan alynǧan habardy oqyǧan oqyrman, estıgen tyŋdarmannyŋ da söz saptauy, söilem qūrauy bırte bırte orysşalanyp kettı.
Būl jerde «Nelıkten aqparat taratuşy baspasöz qyzmetı orysşadan audarmai, bırden qazaqşa äzırlemeidı?» - degen sūraq tuatyny anyq.
Öitkenı, bızdegı zaŋdar aldymen orys tılınde jazylady, sodan soŋ qazaqşaǧa audarylady. Audarmaşy zaŋnyŋ orys tılındegı tüpnūsqasynan auytqymauǧa tiıs. Būl jerde erkın audarma jürmeidı. Sondyqtan tıptı baspasöz aqparattary qazaq tılınde bolǧannyŋ özınde zaŋ mätının nemese atauyn, zaŋ özıne nysan etıp otyrǧan mäselenı jazu barysynda säikessızdık bolmauy üşın sol orystıldı tüpnūsqadan auytqymauǧa tyrysuǧa mäjbür.
Taǧy bır sebep, zaŋdardan bölek elımızdegı ülkendı-kışılı jiyndardyŋ köpşılıgı negızınen orys tılınde ötedı nemese qazaqşa oqylatyn baiandamanyŋ özı aldymen orysşa daiyndalyp, sodan soŋ qazaqşaǧa audarylady. Būl - qazaqşa zaŋ nemese baiandama jaza alatyn qazaqtar qūryp kettı degendı bıldırmeidı, onyŋ basty sebebı, sol aqparatty sūratuşy basşylardyŋ memlekettık tıldı tolyqqandy meŋgermegendıgınde nemese mülde bılmeitındıgınde.
Qazaqtıldı jurnalisterdıŋ bärınıŋ basynan ötetın bır aqiqat bar. Ol ömırınde bır ret bolsa da aqparatty orys tılınen audaryp paidalanuyna tura keledı. Al audarmamen kündelıktı ainalysyp jürgen adam bırte-bırte tılı orysşaǧa auysa bastaǧanyn özı de baiqamaidy.
Būl aitylǧandardan bölek, bügınde äleumettık jelı tılı özı bülıne bastaǧan tılımızdı mülde qarabaiyrlandyryp jıberdı.
Mıne, osydan kelıp tıl janaşyrlary «Anau sözdı nege olai paidalanamyz, onyŋ dūrysy bylai ǧoi» dep şyryldaidy. Nege jappai sauatsyzdyq beleŋ alyp barady dep alaŋdauşylyq bıldıretınder qatary da kün sanap ösıp jatyr.
Ärine, jelıde otyrǧandardyŋ bärı tıl mamandary emes. Alaida olar 11 jyl mektepte oqydy emes pe? Mäsele tıldı meŋgeru deŋgeiınde ǧana emes, är adamnyŋ tıl tazalyǧyn, tıl mädenietın saqtaudaǧy jauapkerşılıgınde jatqan siiaqty.
Sondyqtan basqosudyŋ maqsaty da sol söileu, jazu mädenietın qalyptastyru, qazaq tılınıŋ mäiegıne qaita oraludyŋ joldaryn ızdestıru boldy.
Kezdesu barysynda söz alǧan senator, belgılı qalamger Nūrtöre Jüsıp qazırgı qazaq qauymyna ana tılımızdıŋ ainalasyndaǧy auyzdy qu şöppen sürtken «qūrydy, bıttı» degen syŋaidaǧy baibalamnan arylyp, naqty ıske köşu kerek dep oi tüidı. Būl künderı qazaq tılı aralaspaityn sala joq. Al bankomat tetıgı aldynda tūryp, qazaq tılın taŋdau – ärkımnıŋ azamattyq boryşy. Degenmen söz maǧynasyna män bermeitın jaǧdailar kezdesedı. «Al onyŋ sebebı – kıtap oqymauda, – dedı senator. – Tört jyl joǧary oqyp, kıtaphananyŋ qai jaqta ekenın bılmei bara jatqan joǧary oqu ornynyŋ tülegın kezdestırdım. Ondailardan ne kütuge bolady?!».
Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Senatynyŋ deputaty Dana Nūrjıgıt otandyq televidenie salasyndaǧy mänerlep söileudıŋ etalonyna ainalǧan jūldyzdar şoǧyry şyqqan diktorlar mektebınıŋ joiyluy qazaq tılınıŋ äuezdık qasietıne kerı äser etkenın aitty.
Belgılı redaktor-jurnalist, äleumettık jelıde belsendı pıkır bıldırıp jürgen mediatrener Nazgül Bazarǧaliqyzy Qojabek otandyq media salasynda jürgen jurnalister üşın sözderdı dūrys qoldanu jönınde nūsqaulyq qajet degen oiyn bıldırdı.
Būl pıkırdı A. Baitūrsynov atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Nūrkeldı Uäli jalǧastyrdy. Ǧalym sözderdı dūrys qoldanuǧa qatysty ūsynystaryn ortaǧa saldy.
Jurnalist Nartai Aralbaiūly televidenie salasynyŋ özınde jūmys barysynda künıne jüz ret qoldanylatyn, ana tılımızde laiyqty balamasy tabylmai jatqan terminder jetkılıktı ekenın aityp, äsırese äleumettık jelıdegı tanymaldylyqqa ie bolu üşın keibır qadamdarǧa ädeiı baratyndar bary turaly söz qozǧady.
Onlain basqosudyŋ nätijesınde qatysuşylar bergen ūsynystar negızınde tömendegıdei Qarar qabyldandy.
- Menşık nysanyna qaramastan respublika aumaǧynda tırkelgen barlyq BAQ «Būqaralyq aqparat qūraldary turaly» Qazaqstan Respublikasy Zaŋynyŋ 3-babyn (būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ tılı) saqtaudy qamtamasyz etu.
- Tele-, radioarnalar men merzımdı baspasöz betterınde, elektrondy BAQ-ta resmi jäne basqa da habarlardy memlekettık tılde taratu jäne nasihattau kezınde oryn alatyn qatelerge tūraqty türde monitoring jürgızıp, sebepterın anyqtaudy qamtamasyz etu.
- Menşık nysanyna qaramastan BAQ arqyly memlekettık tılde jürgızıletın barlyq telehabarlar men jariialanatyn maqalalardyŋ dūrystyǧyna jauapkerşılıktı bırınşı basşyǧa jükteudı qamtamasyz etu.
- Memlekettık tılde habar taratatyn BAQ ökılderı üşın tanymal sala mamandaryn, mediatrenerlerdı, osy salany zerttep jürgen lingvist-ǧalymdardy tarta otyryp arnaiy oqu kurstaryn ūiymdastyru.
- Elımızdıŋ barlyq būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ nazaryna habar taratu kezınde «Termincom.kz», «Emle kz», «Sozdikgor.kz» saittaryn paidalanu kerektıgın jetkızu jäne baqylauǧa alu.
- Būqaralyq aqparat qūraldarynda habar taratu men maqalalar jariialau kezınde jol berılgen qatelerdı jinaqtap, saralap, türıne qarai jıktei otyryp «Qateler sözdıgın» daiyndaudy ūiymdastyru;
- BAQ salasyndaǧy memlekettık tıldı damytu maqsatynda tıl janaşyrlary tobyn qūru jäne onyŋ jūmysyn ūiymdastyru.
- Jergılıktı jerde memlekettık tıldıŋ qoldanys aiasyn keŋeitıp, tıl tazalyǧyn qamtamasyz etu maqsatynda öŋırlerde habar taratatyn BAQ pen internet-resurstarǧa tūraqty türde monitoring jürgızudı ūiymdastyru;
- Jiı qate qoldanylatyn sözder men söz tırkesterın anyqtap, «Qateler sözdıgıne» ūsynystar äzırleu;
- Öŋırlerdegı tıl janaşyrlarymen bırlesıp BAQ salasynda oryn alǧan öreskel qatelerdı anyqtap, kömek körsetudı ūiymdastyru.
Ädılbek QABA,
QR Mädeniet jäne sport ministrlıgı
Tıl saiasaty komitetınıŋ töraǧasy.
Foto aşyq derekközden alyndy.
