كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ،
كىرەۋكە كيەر كۇن قايدا.
كۇمبىر، كۇمبىر كىسنەتىپ،
كۇرەڭدى مىنەر كۇن قايدا.
تولعامالى اق بالتا،
تولعاپ ۇستار كۇن قايدا.
التى قۇلاش اق نايزا،
ۇسىنىپ شانشار كۇن قايدا.
ساداق تولى ساي كەز وق,
ماساعىنان وتكەرىپ،
باسىن قولعا جەتكەرىپ،
سوزىپ تارتار كۇن قايدا؟
/دوسپانبەت جىراۋ/
قوزىجاۋرىن كوكجەندەت قىلشاندا تۇر،
كوبە بۇزار، قاسالى، اندىگەنى.
ون ەكى تۇتام، شاي جىبەك، الا بىلەك،
تۇر، قالماقتىڭ قايدا دەپ جاندى جەرى!
بەدەرىڭدى بەينەلەپ بەرە الماسام،
كۇشىگەن ءجۇن سايكەز وق, اڭدى مەنى!
/سۆەتقالي نۇرجان. «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم»/
كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ،
كىرەۋكە كيەر كۇن قايدا.
كۇمبىر، كۇمبىر كىسنەتىپ،
كۇرەڭدى مىنەر كۇن قايدا.
تولعامالى اق بالتا،
تولعاپ ۇستار كۇن قايدا.
التى قۇلاش اق نايزا،
ۇسىنىپ شانشار كۇن قايدا.
ساداق تولى ساي كەز وق,
ماساعىنان وتكەرىپ،
باسىن قولعا جەتكەرىپ،
سوزىپ تارتار كۇن قايدا؟
/دوسپانبەت جىراۋ/
قوزىجاۋرىن كوكجەندەت قىلشاندا تۇر،
كوبە بۇزار، قاسالى، اندىگەنى.
ون ەكى تۇتام، شاي جىبەك، الا بىلەك،
تۇر، قالماقتىڭ قايدا دەپ جاندى جەرى!
بەدەرىڭدى بەينەلەپ بەرە الماسام،
كۇشىگەن ءجۇن سايكەز وق, اڭدى مەنى!
/سۆەتقالي نۇرجان. «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم»/
قازاقتىڭ قارۋ-جاراقتارى جانە كوشپەلى اسكەري ونەر جايلى سوڭعى ۋاقىتتا بىرقاتار ەڭبەكتەر جازىلدى. ايتالىق، قازاقتىڭ ءداستۇرلى قول ونەرى، قارۋ-جاراعى، ساۋىت-سايمانى، كوشپەلىلەردىڭ سوعىس تاسىلدەرى سياقتى تاقىرىپتاردا كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋلەر، تانىمدىق انىقتامالىقتار جارىققا شىقتى. سونىڭ ىشىندە ەر قارۋى بەس قارۋدىڭ ءبىرى ساداق جايلى، ساداق جەبەسى تۋرالى دا كوپتەگەن ەڭبەكتەر بار. الايدا، بىرقاتار ادەبيەتتەردە جەبەلەردىڭ نەدەن جاسالعانى، قانداي ماقساتتا قولدانىلاتىندىعى، قانشالىقتى الىسقا ۇشاتىندىعى، سالماعىنىڭ، ۇزىندىعىنىڭ قانداي بولاتىنىن ت.ب. بىلايشا ايتقاندا، عىلىمي تۇرعىدان تەرەڭ سيپاتتاما بەرىلەدى. ولاي دەيتىنىمىز، بىرقاتار زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە ساداق وقتارىنىڭ قۇرىلىسى، قايدان تابىلعاندىعى جاقسى سيپاتتالادى. بىراق، نەگىزىنەن جالپىلاما «ساداق وقتارى» نەمەسە «جەبەلەر» دەپ قانا كەلتىرەدى. بولماسا «قوزىجاۋرىن»، «ساۋىتبۇزار» دەپ ەڭ كوپ قولدانىستاعى ءبىر-ەكى اتاۋى اتالادى. باسقا اتاۋلارى قولدانىلمايدى دەسە دە بولادى.
وسىنى ەسكەرە كەلىپ، ءبىز بۇگىنگە دەيىن قازاق اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىندەگى جەبە اتاۋلارىن توپتاستىرىپ، جۇيەلەۋدى ءجون كوردىك. ارينە، بۇل ۇلى دالانىڭ سىرلى ەسكەرتكىشتەرى ەمەس، تاريحىمىزدىڭ تاس جازۋى ەمەس، بار بولعانى ساداقتىڭ ءبىر بولشەگى عانا. الايدا، بۇنداعى ماقسات ءبىر عانا كىشكەنتاي جەبەنى مىسالعا الۋ ارقىلى، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىمىزدا جوق قانشاما قازىناسى بار، باي ءتىل ەكەندىگىن كورسەتۋ. مىسالى، تاستاردىڭ قازاقشا اتاۋلارىن جۇيەلەپ، توپتاستىرۋدى قولعا العان انەس ساراي، وزەن-كولدەردەگى بالىق تۇرلەرىنىڭ ۇمىت بولعان سان الۋان اتاۋلارىن تۇگەلدەي انىقتاپ، زەرتتەپ، جۇيەلەگەن قاجىعالي مۇحامبەتقالي سياقتى، ءبىز دە بۇل ماقالادا ساداق جەبەلەرىنىڭ تولىق اتاۋىن بەرۋگە تىرىسىپ، وسى باعىتتى ۇستاۋدى ءجون كوردىك.
تەك بۇل جولعى زەرتتەۋدىڭ بارىسىندا قازاقتىڭ اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىندە جەبە اتاۋلارىنىڭ 40-قا جۋىق اتتارى انىقتالىپ، ولاردىڭ سول جىرلاردا، داستانداردا جانە كوركەم ادەبيەتتە قالاي قولدانىس تاپقاندىعىنان وسى ماقالادا مىسالدار بەرىلدى.
ءبىزدىڭ انىقتاعانىمىزداي ساداق جەبەسىنىڭ 100-گە جۋىق ءتۇرى بەلگىلى، ال وسى ءجۇز ءتۇرلى جەبەنىڭ 40-قا تارتا عانا اتاۋىنىڭ جيىرماعا جەتەر-جەتپەسى جاڭاعى جەبەلەر تۇرلەرىنە سايكەستەندىرىلدى. جانە جەبەنىڭ بار اتاۋلارىن تۇگەلدەۋدەن باسقا انىقتالعان جەبە تۇرلەرىنەن ءبىز كوشپەلى اسكەري ونەر مەن ءداستۇردىڭ قازاق دالاسىندا قانشالىقتى كۇردەلى دامۋ جولىنىڭ بولعاندىعىن كورەمىز. قازاقتىڭ بەس قارۋىنىڭ ءبىرى ساداقتىڭ، ونىڭ ىشىندە جەبەنىڭ ءوزىنىڭ وسىنشاما ءتۇرى مەن اتاۋى بولۋى وسىنىڭ ءبىر دالەلى بولسا كەرەك. جانە دە بۇل كوشپەلى اسكەري ونەردىڭ وتە جوعارى دەڭگەيدە دامىعانىن، قازاقتىڭ قارۋ-جاراقتارىنىڭ ەرتەدەن قالىپتاسقاندىعى، ونىڭ ۇلتىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك سالتى مەن قازاقتىڭ بويىنداعى جاۋىنگەرلىك رۋحتى قالىپتاستىرۋدا الار ورىنىن كورسەتەدى.
سودان كەيىنگى، بۇل ماقالانى جازۋعا تۇرتكى بولعان جاي - ەلىمىزدىڭ مۇراجايلارىندا «ۇلتتىق قارۋ-جاراق» تاقىرىبىنا ارنالعان تۇراقتى ەكسپوزيتسيا مەن زالدارىنىڭ بولماۋى. بولعان كۇندە دە ولاردىڭ جەكە-جەكە توپتاستىرىلىپ، ءار قايسىسىنىڭ ءوز-ءوز اتاۋلارىن تولىق يەلەنگەنى جوق6 بارلىعى جارىم-جارتىلاي، ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلمەگەن. ايتپەسە، كەنەسارىنىڭ قىلىشى شىمكەنتتە، ال ابىلايحانعا رەسەي پاتشاسىنىڭ سىيلاعان قىلىشى استاناداعى تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ مۇراجايىندا ارقايسىسى جەكە-جەكە، ءار جەردە تۇرار ما ەدى؟ نەمەسە، قايدا بارساڭ دا، الدىڭنان جەڭسەسى جوق جەمتىر ساۋىت، جىعاسى جوق جىرتىق دۋلىعا شىعادى. بۇگىنگە جەتكەن بابالار كوزى دەپ كورەتىنىڭىز وسى. سوندا ءبىزدىڭ ءبورىلى بايراق استىنان، جاعاسى التىن جەڭى جەز، شىعىرشىعى تورعاي كوز اق ساۋىت كيىپ، بەس قارۋدى اسىنعان بابالارىمىزدان قالعانى سول عانا ما ەدى؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاقتىڭ قارۋ جاراقتارىنا ارنالعان ەكسپوزيتسيالاردا قىلىشتىڭ، نايزانىڭ، بالتانىڭ، قورامساقتىڭ، ساداقتىڭ جانە ساۋىتتىڭ بارلىق تۇرلەرىن جيناقتاپ، جۇيەلەپ، تولىق كولەمدە كورسەتۋ قاجەت.
مىنە، وسىنداي باعىت-باعداردى ۇستانا وتىرىپ، ءوز شامامىزشا ساداق وقتارىنىڭ اتاۋلارىن انىقتاپ، ءبىر جۇيەگە توپتاستىرۋدى كوزدەدىك. قازاقتىڭ قارۋ-جاراقتارىن زەرتتەۋمەن كوپتەن بەرى اينالىسىپ جۇرگەن قاليوللا احمەتجان سوعىستا جانە اڭشىلىقتا قولدانىلاتىن ساداق وقتارىنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بولدى دەيدى. جانە وق ۇشىنىڭ فورماسى ونىڭ جاسالۋ ماتەريالى مەن قولدانۋ قىزىمەتى ارقىلى انىقتالدى دەي كەلىپ، قازاق وقتارىنىڭ جەبەلەرىن جاسالعان ماتەريالىنا سايكەس توپقا, جەبە باسىنىڭ پىشىنىنە بايلانىستى تيپكە, قيماسىنا بايلانىستى ۇلگىگە, ال ۇزىندىعىنا بايلانىستى نۇسقاعا بولەدى. بۇل عىلىمي تۇرعىدان ساداق وقتارىنىڭ ەڭ ءبىر جۇيەلى جۇرگىزىلگەن جىكتەۋى ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك.
ال ءبىز قازاق اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىندە كەزدەسەتىن وق اتاۋلارىنا سۇيەنە وتىرىپ مىناداي توپتارعا ءبولىپ قاراستىرۋدى ءجون كوردىك. سابىنىڭ تۇرلەرىنە، قاناتتارىنا (قاۋىرسىندارىنا), ۇشتارىنداعى وقتاردىڭ جاسالۋ ماتەريالدارى مەن تۇرلەرىنە جانە وقتىڭ جەكە اتاۋلارى مەن مىندەتتەرىنە قاراي ءبولۋ. جانە وسى توپتاستىرۋلاردى ءوز ىشىندە جىكتەرگە جىكتەۋدى قاراستىردىق.
جەبەلەردى سابىنىڭ تۇرلەرىنە قاراي ءبولۋ
بۇل تارماقتىڭ ءوزىن، وق ساپتارىنىڭ قانداي اعاشتان جاسالۋىنا، ساپتارىنىڭ ۇزىندىعىنا جانە وق ساپتارىنىڭ تۇسىنە بايلانىستى جىكتەۋگە بولادى. قانداي اعاشتان جاسالعانىنا قاراي وقتاردىڭ «قۋ جەبە», «قايىڭ وق»، «توبىلعى ساپتى وق»، «قامىس ساپتى وق» دەگەن اتاۋلارى بولادى، ول جايلى شالكيىز تولعاۋلارى مەن «ءسۇيىنىش باتىر» جىرىندا:
ءتاڭىرى ءوزى بەرمەسە،
مەنمەنسىپ جۇرگەن ەر جىگىت،
كىسىدەن تارتىپ الىپ جارىماس!
ەمەن شايناپ، تال قايزار،
قۇلان، بۇلان بالاسى.
ەكى ەنەنى تەل ەمگەن،
بۇزىلمايدى جاس تۇلپاردىڭ ساۋرىسى.
قاتتى ءبىر تارتىپ بەك اتساڭ،
قايرىلىپ بارىپ تەز سىنار،
قايىڭ وقتىڭ جارقاسى.
بەلۋاردان ساز كەشسەڭ،
توبىعىڭنان كەلتىرمەس،
قامالاعان قالىڭ تۋعان ارقاسى.
(شالكيىز. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 52 ب.)
كوپ كىسىنى كورگەن سوڭ،
شاراينا مەن دۋلىعا
ونى الىپ كيىندى،
قوس بىلەگىن سىباندى.
ءۇش مىڭ كىسى اسكەردىڭ
شاڭى شىقتى تۇماندى.
ون ەكى تۇتام قۋ جەبە،
ەر قاسىنا الادى-اي.
اتايىن دەپ ول وقتى،
وڭتايلانىپ قارادى-اي.
(«ءسۇيىنىش». باتىرلار جىرى. 5 ت.، 229 ب.) - دەپ سۋرەتتەلسە، وسى قۋ جەبە «نارىك» جىرىندا بىلايشا بەرىلەدى:
سوندا شورا قوزعالدى،
قۋ جەبەنى قولعا الدى.
تارتىپ قالدى جەبەنى،
قالماقتان ءوتىپ وق كەتىپ،
ءبىر توبەگە جەتەدى،
ول توبەنىڭ بوسادى،
وق تيگەن كوبەسى.
(«نارىك». باتىرلار جىرى. 100 تومدىق، 51 ت.، 39 بەت)
ال وسى وقتار كوركەم ادەبيەتتە بىلايشا كورىنىس تابادى:
«شي وقپەن ەمەس، توبىلعى وقپەن اتام، - دەدى كوشەك قارا اعاشتىڭ بۇتاعىنان يىلگەن، ادەمى، كىشكەنتەي ساداعىن سايلاپ. - مىنا ۇشقىر وقتارىم جوعالماسىن دەپ قوي شي وقپەن اتىپ جۇرگەنىم.
سىرتى كۇمىستەلگەن كىشكەنە، بىلعارى قورامساعىنان ءبىر ۋىس قىزىل توبىلعى وقسۋىردى. توبىرشىعى - جەز، قاۋىرسىن ورنىنا ءبىر-ءبىر تۇتام شۋدا ءجىپ بايلاعان». (م. ماعاۋين. «الاساپىران». 37 ب.)
كەلەسى جىكتەۋ ول - سابىنىڭ ۇزىندىعىنا قاراي. بۇنداي توپتاۋ تۇرىنە ساداق وقتارىنىڭ: «ساي كەز وق»، «كەز وق»، «ون ەكى تۇتام جەبە» دەگەن اتاۋلارى كىرەدى. ال ولار باتىرلار جىرىندا تومەندەگىشە سۋرەتتەلەدى:
سارالاي، ساي كەز وقتى ەڭىرەتتى،
تاسىر قۇلدىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى.
كۇرەڭمەن كولدەنەڭدەپ تارتىپ كەتسە،
الا بەدەۋ بايتالى قۇلاپ ءتۇستى
(قازاق ەپوستارى «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» جىرى. 250 ب)
قارا بۇلاننىڭ تەرىسىن،
ەتىك قىلار كۇن قايدا،
كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ،
كىرەۋكە كيەر كۇن قايدا.
كۇمبىر، كۇمبىر كىسنەتىپ،
كۇرەڭدى مىنەر كۇن قايدا.
تولعامالى اق بالتا،
تولعاپ ۇستار كۇن قايدا.
التى قۇلاش اق نايزا،
ۇسىنىپ شانشار كۇن قايدا.
ساداق تولى ساي كەز وق،
ماساعىنان وتكەرىپ،
باسىن قولعا جەتكەرىپ،
سوزىپ تارتار كۇن قايدا؟
(دوسپانبەت جىراۋ. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 38 ب.) - دەپ دوسپانبەت كەلتىرسە، ماحامبەت اقىن ءوز ولەڭدەرىندە بىلاي دەپ قولدانادى:
تولعاي-تولعاي وق اتقان،
ون ەكى تۇتام جاي تارتقان.
قابىرعاسىن قاۋساتقان،
تەبىنگىسىن تەسە اتقان،
تىزگىنىنەن كەسە اتقان،
تەسپەي قانىن زۋلاتقان،
ءبىزدىڭ قايسار باتىردىڭ
جۇرەگىن ءسويتىپ وياتقان
كەشەگى وراق پەنەن مامايداي
باتىرلار، شىركىن، بولار ما-اي!
(ماحامبەت. «جورىق جىرلارى» 41 ب.).
ال ەندى وق ساپتارىنىڭ بويالۋىنا قاراي: «سىرلى جەبە»، «قىزىل جەبە»، «سارى جەبە» نەمەسە «سارجا»، «سارماساق» دەگەن اتاۋلارى بار. جەبە سابىنىڭ سىرلى بولاتىنى جونىندە مۇرات موڭكەۇلىنىڭ مىنا جىر جولدارنان بىلۋگە بولادى:
ون سەگىز جىل اتىسىپ،
ورمانبەت ءبيدىڭ ولگەن جەر.
ون سان نوعاي بۇلگەن جەر،
ورتا بويىن سىرلاعان،
وق جاڭبىرداي جاۋعان جەر.
مۇسىلماننىڭ باسىنان
دارەجە قايتىپ اۋعان جەر.
(م. موڭكەۇلى. «كىندىگىمدى كەسكەن جەر». 85 ب.).
ال بۇل سىرلى جەبەلەردىڭ ادەبيەتتە قالاي كورىنىس تاپقانىن تومەندەگى داستانداردان كەلتىرىلگەن ۇزىندىلەردەن بىلۋگە بولادى. مىسالى، «كورۇعىلى» داستانىندا سارجانى بىلايشا قولدانادى:
ەر كورۇعىلى تارتتى سارجا ساداقتان،
الماس وعى اعىپ ءوتتى تالاقتان.
كەرىگىنەن وماققاسا قۇلاپتى،
باتىر ماھرام ەلدى اۋزىنا قاراتقان.
(قازاق حالىق ادەبيەتى. كوپ تومدىق. باتىرلار جىرى. «كورۇعىلى» 114 ب.).
سونداي-اق، وسى جەبە تۇرلەرى ەرلىك جىرلارىندا تومەندەگىدەي ورىن الادى:
توقال تورى ات جايلاعان،
توبىعىنا توندىق الا بايلاعان.
حاندار شىققان توبەدەي،
قابىرعادان ءبۇتىن شىقان سۇبەدەي،
اۋدارىلماس قارا كەمەدەي،
قاندىاۋىزعا سىرلاپ سالعان جەبەدەي،
حان ۇلى تورەدەي،
بي ۇلى شوراداي،
قان جۇقپاس قايقى قارا بولات وتپەگەن،
ماقتاۋىنا ادام تاۋىپ جەتپەگەن،
بۇ جيىننىڭ ىشىندە
ەر جاقسىمبەت اعا بار.
(«ەر شوبان». «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 56 ب.)
سۋسىلداعان سارماساق،
ساداقتاردان بورار كۇن.
(سىرىم باتىر. «دالا كەمەڭگەرى». 35 ب.)
يساتايدىڭ بارىندا،
ەكى تارلان ءبورى ەدىم.
ەرەگىسكەن دۇشپانعا،
قىزىل سىرلى جەبە ەدىم.
(ماحامبەت. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 230 ب.).
ءدال وسى جەبە ءتۇرىن وسى اقىن تومەندەگىشە بەرەدى:
ساداعىنا سارى جەبە سالدىرعان،
ساداعىنىڭ كىرىسىن،
سارى التىنعا مالدىرعان.
تەرەڭنەن كوزىن ويدىرعان،
سۇر جەبەلى وعىنا
تاۋىقتىڭ ءجۇنىن قويدىرعان.
ماڭدايىن سارى سۋسار بورىك باسقان،
جاۋرىنىنا كۇشىگەن ءجۇندى وق شانىشقان.
(ماحامبەت. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 216 ب.)
بۇل ۇزىندىدە كەزدەسەتىن «سۇر جەبە»، «كۇشىگەن ءجۇندى وق» دەگەن وق تۇرلەرىن كەلەسى توپتاۋلىردان وقيمىز.
قاناتتارىنا (قاۋىرسىندارىنا)
قاراي ءبولۋ
«حان شاقىرۋىنان قاتتى سەزىكتەنگەن جانىبەك، بەشپەنتىنىڭ ىشىنەن قوراسان بولاتىنان جۇقا ەتىپ توقىلعان شاعىن ساۋىت كيدى. الداسپانىن قامسىز قايراپ، ساداق جەبەسىنە جاڭادان سۇڭقار قاۋىرسىنىن قادادى» ء(ىلياس ەسەنبەرلين. «كوشپەندىلەر». 19 ب.)
مىنە وسىنداعى جەبەگە قادالعان قاۋىرسىنعا بايلانىستى «ەكى قاناتتى»، «ءتورت قاناتتى جەبە»، «سارى ءجۇن وق»، «كۇشىگەن ءجۇندى وق»، «قاۋىرسىن جەبە» جانە «ۇكىلى وق» دەپ بولەدى. بۇعان دالەل تومەندەگى جىرلار مەن رومانداردان الىنعان ۇزىندىلەر.
قاناتتى (قاۋىرسىندى) جەبەلەردىڭ ءتۇرىنىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە تۇرسىنحان زاكەنۇلىنىڭ «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانىندا: «تايان حان ونىڭ جارالى كەيپىنە قاراپ جانى اشىدى: «التايعا تامان شەگىنىپ ۇرىس سالايىق دەگەن سوزىمە كونبەي قويماپ پا ەدىڭ؟» - دەپ ايتايىن دەدى دە، ءسوزىن جۇتىپ الدى. «شىركىن ەرلەرىم، سەندەرگە وكپەم جوق» - دەپ كوزىنە كەپتەلىپ كەلىپ قالعان جاستى زورعا تەجەدى. باسىما قيىن ءىس تۇسكەندە قولعا الارمىن دەپ ساقتاپ جۇرگەن ساپ الماسقا سۋارىلعان قاناتىجەبە تولى قورامساعىن قولعا الدى.» (زاكەنۇلى ت. «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» 264 ب.) - دەپ كەلتىرەدى.
ال بۇل جەبەلەردىڭ باسقا اتاۋلارى جايلى تومەندەگى جىرلاردان كەلتىرىلگەن ۇزىندىلەردەن بىلە الامىز:
دۇشپان اتقان قاناتتى وق,
جەتە الماي وعان قالىپتى.
(«رۇستەم، زوراب». «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ تولىق نۇسقاسى. 153 ب.)
ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت،
قاباعىن قارا سۋسار بورىك باسقان،
جاۋرىنىنا كۇشىگەن ءجۇندى وق شانىشقان.
قالجۋىرداي شانشىلعان،
جۇرت ءۇشىن قاراۋىلعا كوپ تۇرعان،
سەكسەن سەگىز اڭدىعان،
ەڭسەسىن تۇبەكمەنەن جاۋىرتقان،
ەڭكەيگەنىن جازباعان،
ون ەكى قۇرساۋ جەز ايىر،
قارا مىلتىق جۇمساعان،
بۇ جيىننىڭ ىشىندە،
قارا نايمان جاناق بار.
(«ەر شوبان». «بەس عاسىر جىرلايدى». 1ت.، 56 ب.)
قارعاداي مىناۋ قازتۋعان
باتىر بولىپ تۋعان جۇرت،
كىندىگىمدى كەسكەن جۇرت،
كىر-قوڭىمدى جۋعان جۇرت
قاراعايدان ساداق بۋدىرىپ،
قىلشىنىمدى سارى ءجۇن وققا تولتىرىپ،
جانعا ساقتاۋ بولعان جۇرت.
(قازتۋعان جىراۋ. «بەس عاسىر جىرلايدى»، 1ت.، 32 ب.)
سۇر جەبەلى وعىنا
تاۋىقتىڭ ءجۇنىن قويدىرعان،
ماڭدايىن سارى سۋسار بورىك باسقان،
جاۋىرىنىنا كۇشىگەن ءجۇندى وق شانىشقان
(ماحامبەت. «جورىق جىرلارى» 83 ب.)
قارعا ءجۇندى قامىس وق،
شاش ەتەكتەن ءتيىپتى.
(«ەر كوكشە». باتىرلار جىرى. 44 ت.، 88 ب.).
ساداق تولى سار جەبە,
ءجۇنى ۇشىپ كەتىپتى،
ونى جوندەي كەلەدى.
(«ەر كوكشە». باتىرلار جىرى. 44 ت.، 89 ب.) - دەپ كەلسە،
تورەحان جۇماحانوۆ «قاسىم حان» اتتى كىتابىندا: «...بىراق قاسىم اسىقپادى. باپپەن يىعىنداعى ساداعىن سىپىرىپ، ويۋلانعان تەرى قورامساعىنان ۇكىلى جەبەسىن سۋىردى» (جۇماحانوۆ ت. «قاسىم حان». 10 ب.) - دەپ كەلتىرەدى. بۇدان بايقايتىنىمىز ۇكى قازاق نانىم-سەنىمىندە قاسيەتتى قۇس دەپ ەسەپتەلەتىن ۇكىنىڭ ءجۇنىن (قاۋىرسىنىن) قاسىم حاننىڭ جەبە ماساعىنا قويدىرۋى - حان اۋلەتىنىڭ ۇستايتىن قارۋ-جاراعى دا ەرەكشە بولعاندىعى.
جەبە ۇشتارىنداعى وقتاردىڭ
جاسالۋ ماتەريالدارى مەن تۇرلەرىنە قاراي
جوعارداعى ساپ تۇرلەرىنە قاراي بولگەنىمىز سەكىلدى مۇندا دا جەكە-جەكە جىكتەۋگە بولادى. جەبە قىرلارىنا قاراي، جاسالعان تەمىرىنە قاراي. قازاق اۋىز ادەبيەتىندە وقتاردىڭ جەبە قىرلارىنا قاراي «ءتورت قىرلى», «التى قىرلى», «ءۇش قىرلى» دەگەن تۇرلەرى كەزدەسەدى. مىسالى «ەر قوساي» جىرىندا;
التى قىرلى اق جەبە،
شىققان جەرى قۋ توبە،
كەسىپ العان جەرىندە،
قىرىق اي جاتقان قۋارىپ،
قىرىق قارا نار مايىنا،
الىپ ەدىم سۋارىپ.
(«ەر قوساي». اقساۋىت. 2 ت.، 13 ب.) – دەپ بەرىلسە، «كەنەسارى ناۋرىزباي» جىرىندا تومەندەگىدەي سۋرەتتەلەدى:
ءتۇسى سۋىق تارتقاندا،
ءتورت قىرلانعان جەبەنىڭ.
اجال وعى كەلگەندە،
قورعانى بولماس كوبەنىڭ.
(«كەنەسارى ناۋرىزباي». حان كەنە. 23 ب.)
ال ولاردىڭ جاسالعان تەمىرىنە قاراي «كوك جەبە»، «سۇر جەبە» بولماسا «بولات وق», «شويىن وق» دەپ تە اتاعان. سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ قازاقتىڭ باتىرلىق جىر داستاندارى جانە ەرتەگىلەرى مەن كوركەم ادەبيەتىندە قالاي قولدانىلعانىنا كوز جىبەرسەك، ايتالىق «ءايۋداۋ» ەرتەگىسىندە بىلايشا سۋرەتتەلەدى: «بالا ۇلكەن شىنار تەرەكتىڭ قاسىنا كەلسە، ءبىر ايداھار تەرەكتى ورمەلەپ جاڭا عانا شىعىپ بارا جاتىر ەكەن. تەرەك باسىندا باستارىن تومەن سالىپ شيقىلداعان قۇستىڭ بالالارىن كوردى. بالا جىلاندى قويا بەرىپ ءبىراز تۇردى. ءبىر كەزدە جىلان بالاپاندارعا جاقىنداپ بىرەۋىن اۋزىنا سالا بەرگەندە دالدەپ تۇرىپ باسىنان التىن ساداقتىڭ بولات ۇشتى، قوس قاناتتى، توبىلعى ساپتى وعىن وتىرعىزدى. ىسقىرعان جىلان ءار بۇتاقا ءبىر-ءبىر ءىلىنىپ جەرگە ءتۇستى». (قازاق ەرتەگىلەرى. «ءايۋداۋ»، 103 ب.)
ال، «جۇبانىش» جىرىندا بىلاي دەپ بەرىلگەن:
سوندا تۇرىپ جۇبانىش
قورامساعا قول سالدى.
قالمايمىن دەپ نوعايلىدان،
قالماقتا سوندا وڭدالدى.
جۇبانىش ارتىق ەر ەدى،
قىبىرلايتىن جەر ەدى.
سۇر جەبەنى قولعا الىپ،
باتىر اتىپ قالادى.
اتقان جەرىن قاراشى،
جۇتقىنشاقتان قادادى.
ىندىستىڭ باسى دومالاپ،
اناداي جەرگە بارادى.
(«قارادوڭ باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى». اقساۋىت. 2 ت.، 99 ب.)
احمەت پەن ەدىگە
اتىڭ باسىن جوندەدى،
سۇر جەبەنى قولعا الدى.
ايسانىڭ ۇلى احمەت
تەبىنگىدەن تەبە اتتى،
ۇزەنگىدەن ۇزە اتتى،
سۋىرىپ الىپ قورامسا
جاۋعان قارداي بوراتتى.
(باتىرلار جىرى. «ەدىگە» 253 ب.)
سونداي-اق، كوك جەبەنى «نۇرادىن» جىرىندا بىلايشا سيپاتتايدى:
سارسەنبى كۇنى بولعاندا
ءوزى كەلىپ نۇرادىن
شۇباردى سوندا ەرلەدى.
ەرى كەيىن كەتەر دەپ،
ومىراۋعا سالدى ومىراۋشا،
ارتىنا سالدى قۇيىسقان.
نۇرادىنمەن جوق ەدى،
اتادان بىرگە تۋىسقان.
كەرەگەدە كوك جەبە،
ەر باسىنا ىلەدى.
باباسىنىڭ كوك الماسىن
بەلىنە بەكەم بۋادى.
ۇستىنە كيىپ اق ساۋىت،
شاراينا بەلگە بايلادى،
جۇرۋگە جولدى سايلادى.
ءۇي سىرتىندا كوك سۇڭگى
بەلدەۋدەن الدى سۋىرىپ.
(باتىرلار جىرى. «نۇرادىن» 269 ب.)
قورامساققا قول سالدى،
كوك جەبەنى قولعا الدى.
(«قىدىربايۇلى قوبىلاندى». باتىرلار جىرى. 6 ت.، 45 ب.) – دەپ كەلسە، «نارىك» جىرىندا:
كوك جەبەمەن اتقاندا،
الدىڭدا تۇرعان تاۋ مەن تاس،
شاعىل قۇمداي كورمەدىڭ.
(«نارىك» باتىرلار جىرى. 100 تومدىق، 51 ت.، 19 ب.).
ال «قارادوڭ باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى» جىرىندا:
كەرەگەدە تۇرعان كوك جەبە,
ونى دا باتىر الادى.
(«قارادوڭ باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى». اقساۋىت. 2 ت.، 109 ب.)
- نوعايلى دەگەن مەن، - دەدى،
قۇر كوپپىن دەپ ماقتانبا،
شامالى بولار قايراتىڭ،
قىبىرلاعان جان كوردىم.
كوك جەبەنى قوعا السام،
جوعالارسىڭ، قالماق، دولدانسام.
(«تاما». اقساۋىت. 2 ت.، 162 ب.) – دەپ قولدانسا، «تەگىس، كوگىس» جىرىندا:
جەبەسى ونىڭ شەگەدەن،
جەبەنىڭ ۇشىن سۇراساڭ،
اسىلى بولات تەمىردەن،
جالپاق تاسقا ەگەگەن.
(«تەگىس، كوگىس». اقساۋىت. 2 ت.، 152 ب.) - تۇرىندە كەلتىرگەن.
ال تۇرسىنحان زاكەنۇلىنىڭ «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» اتتى رومانىندا: «توپ ىشىنەن توقتابەكتىڭ ۇلى قولتۋعان مەرگەن تەمۇجىننىڭ كوزىنە كورسەتىپ تۇرىپ، قىلىشىن بۇلعاپ ايعاي سالدى:
- اتاڭا نالەت تەمۇجىن، سەندە كەتكەن كەگىم بار. جەر تۇبىنە كەتسەم دە قايىرىلا كەلىپ سويماسام، قانىڭدى ءىشىپ تويماسام اتىم ءوشسىن! - دەپ ءبىر باسى ءبىر قىسىردىڭ تايىنا بەرگىسىز ون ەكى تۇتام سۇر جەبەنى سۋىرىپ، ساداعىنا سالدى» - دەپ بەرەدى. (تۇرسىنحان زاكەنۇلى. «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» 304 ب.)
سونداي-اق، ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «اڭىزدىڭ اقىرى» رومانىندا سۇر جەبەنىڭ مىناداي مىسالى كەزدەسەدى: «جان-جاقتان تارتىلعان سۇر جەبە ونسىزدا جۇرەكتەرى ۇشىپ بەزىپ بارا جاتقان جۇيرىك حايۋانداردىڭ سوڭىنان سۋىلداپ قۋىپ بەدى». (كەكىلباەۆ ءا. «اڭىزدىڭ اقىرى» 16 ب.)
ۇشى ايىر بولىپ كەلگەن جالپاق، وتكىر وقپەن ادامنىڭ، اڭنىڭ دەنە مۇشەسىن كەسىپ ءتۇسۋ ءۇشىن كەرەكتەنەدى. بۇنداي وقتى «جەز ايىر» دەپ اتاعان.
شىعىرشىعى شيراعان،
بادانا كوزدى كىرەۋكە
شارايناسى بەس قابات.
جاۋ قارىسى جەتپەگەن،
جەز ايىردىڭ وعى وتپەگەن.
(«ەر تارعىن». باتىرلار جىرى. 44 ت.، 38 ب.)
سونداي-اق، بىزگە جەتكەن جەبە تۇرلەرىنىڭ ەڭ كونەسى دەۋگە دە بولاتىن وقتىڭ ءبىر ءتۇرى ول - «سارناما» نەمەسە «ىسقىرعىش». سارناما - جەبە قىرىندا تەسىگى بار وق. بۇل كونە قىتاي جازبالارىنىڭ ايتۋىنشا ەجەلگى عۇندارعا ءتان بولعان: «ماۋ-دۋن (مودە) جەكە ءبولىنىپ شىققان سوڭ جاۋىنگەرلەرىنە سارناما جەبە جاساتىپ ات ۇستىنەن شاۋىپ كەلە جاتىپ ساداق تارتۋعا ۇيرەتتى. ماۋ-دۋننىڭ بۇيرىعى بويىنشا كىمدە-كىم ونىڭ ءوز سارناماسىن باعىتتاعان جاققا جەبەسىن جىبەرە الماسا سونىڭ باسى الىناتىن بولدى» (سۋيڭنۋ. «حان كىتابى» (كونە قىتاي جازبالارى). اۋد. ق.سالعارين).
وقتىڭ وسى ءتۇرى سۆەتقالي نۇرجان داستاندارىندا:
ەڭ اۋەلى سارىنات سارنامانى,
ۇيقىسىنان وياتسىن پەرعانانى. – دەپ كەلسە، كەلەسى ىسقىرما ءتۇرىن بىلاي قولدانادى;
سودان كەيىن ىڭىرانت ىسقىرمانى,
ءىش قۇنداعىن قىرناسىن ءتىس-تىرناعى – دەيدى.
(نۇرجان س. «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم». اي تارانعان ءتۇن. 287 ب.)
وقتىڭ جەكە اتاۋلارى مەن مىندەتتەرىنە
قاراي ءبولۋ
وقتاردىڭ ءوز اتاۋلارىنا بايلانىستى جالپاق، ەكى قىرلى بولىپ كەلگەندەرىن «قوزى جاۋرىن»، «كوكجەندەت» دەپ اتاعان. بۇدان بايقاعانىمىز وقتاردىڭ دا ءوزىنىڭ اتقاراتىن مىندەتى مەن تۇرىنە قاراي دا جەكە اتاۋلارى بولعاندىعىن بىلەمىز. «قوزىجاۋرىن» قازاق ادەبيەتى مەن كوپتەگەن تانىمدىق ماتەريالدار جانە زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە ەڭ ءوپ قولدانىسقا يە جەبە اتاۋى. وقتىڭ وسى ءتۇرى كوركەم ادەبيەتە بىلايشا ورىن الادى: «جالاڭاش سارايدان الشاڭداي شىعا كەلىپ، قورامساقتان قوزى جاۋرىن وق الىپ ادىرناعا باستى دا، ءاي-شايعا قاراماي كۇنكەنى كوزدەپ تۇرىپ تارتىپ قالدى. (زاكەنۇلى ت. «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» 447 ب.).
ال جىر-داستاندارداعى وسى وق اتاۋلارىن مىنا ۇزىندىلەردەن بايقاۋعا بولادى:
كامىل پىرلەر جەبەدى،
قولىنا الىپ تولعانىپ،
قوزى جاۋىرىن جەبەنى
ات ۇستىنەن شىرەنىپ
سوندا تۇرىپ تارتادى،
كامىل پىرلەر سەنگەنى.
قۇرۋلى باقان باسىندا
ەكى ءبولىپ ۇشىردى
اي استىندا تەڭگەنى.
(قازاق حالىق ادەبيەتى: كوپ تومدىق. ت.I. باتىرلار جىرى، «قوبلاندى باتىر» جىرى، 21 ب.)
ۇستىڭە باسا كيىپ ال
التىن ساۋىت كوبەنى.
جاۋ دەگەندە جايناتىپ،
تولعامالاپ قولىڭا ال،
قوزى جاۋىرىن جەبەنى.
وقتىڭ جەكە اتاۋلارى مەن مىندەتتەرىنە
قاراي ءبولۋ
وقتاردىڭ ءوز اتاۋلارىنا بايلانىستى جالپاق، ەكى قىرلى بولىپ كەلگەندەرىن «قوزى جاۋرىن»، «كوكجەندەت» دەپ اتاعان. بۇدان بايقاعانىمىز وقتاردىڭ دا ءوزىنىڭ اتقاراتىن مىندەتى مەن تۇرىنە قاراي دا جەكە اتاۋلارى بولعاندىعىن بىلەمىز. «قوزىجاۋرىن» قازاق ادەبيەتى مەن كوپتەگەن تانىمدىق ماتەريالدار جانە زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە ەڭ ءوپ قولدانىسقا يە جەبە اتاۋى. وقتىڭ وسى ءتۇرى كوركەم ادەبيەتە بىلايشا ورىن الادى: «جالاڭاش سارايدان الشاڭداي شىعا كەلىپ، قورامساقتان قوزى جاۋرىن وق الىپ ادىرناعا باستى دا، ءاي-شايعا قاراماي كۇنكەنى كوزدەپ تۇرىپ تارتىپ قالدى. (زاكەنۇلى ت. «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» 447 ب.).
ال جىر-داستاندارداعى وسى وق اتاۋلارىن مىنا ۇزىندىلەردەن بايقاۋعا بولادى:
كامىل پىرلەر جەبەدى،
قولىنا الىپ تولعانىپ،
قوزى جاۋىرىن جەبەنى
ات ۇستىنەن شىرەنىپ
سوندا تۇرىپ تارتادى،
كامىل پىرلەر سەنگەنى.
قۇرۋلى باقان باسىندا
ەكى ءبولىپ ۇشىردى
اي استىندا تەڭگەنى.
(قازاق حالىق ادەبيەتى: كوپ تومدىق. ت.I. باتىرلار جىرى، «قوبلاندى باتىر» جىرى، 21 ب.)
ۇستىڭە باسا كيىپ ال
التىن ساۋىت كوبەنى.
جاۋ دەگەندە جايناتىپ،
تولعامالاپ قولىڭا ال،
قوزى جاۋىرىن جەبەنى.
(«قازاق ەپوستارى». «قىز جىبەك» جىرى. 300 ب)
ايتۋلى ەرلەر بار ەكەن،
جۇيرىكتەرى باپتاۋلى،
نايزالارى ساپتاۋلى،
ساۋىتتارى ساقتاۋلى.
قوزى جاۋرىن كوك جەندەت,
قورامساقپەن قاپتاۋلى
ەرلەردىڭ سويى بار ەكەن،
بىرىنەن ءبىرى ماقتاۋلى.
(قاشاعان. «كىندىگىمدى كەسكەن جۇرت». 75 ب.)
سارجاعا وقتى كەرەدى،
قوزىجاۋرىن كوكتەمە وق،
ۇزىندىعى كەز ەدى.
(«شىڭتاسۇلى تورەحان». اقساۋىت. 2 ت. 305 ب.).
قوزى جاۋرىن قۋ جەبە،
التىننان ويعان الپىس كەز،
تارتاتۇعىن شاق بولدى.
(«ەر تارعىن». باتىرلار جىرى. 44 ت.، 45 ب.)
بەركىنىپ ساداق اسىنباي،
بىرىندەپ جاۋدى قاشىرماي،
بىلتەلىگە وق سالماي،
قورامساققا قول سالماي،
قوزى جاۋرىن وق الماي،
اتقان وعى جوعالماي،...
(ماحامبەت. «بەس عاسىر جىرلايدى». 2 ت.، 211 ب.).
ال وسى قوزىجاۋرىن وعىنىڭ اتاۋىن «قارادوڭ باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى» اتتى جىردا:
سوندا قالماق وقتالدى،
قورامساققا قول سالدى،
قوزى جاۋرىن قۋ جەبە،
سۋىرىپ ونى قولعا الدى.
(«قارادوڭ باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى». اقساۋىت. 2 ت.، 68 ب.) - دەپ بەرەدى.
بىرتىندەپ ساداق اسىنعان،
بىرىندەپ جاۋدى قاشىرعان.
قورامساققا قول سالعان،
قوزى جاۋرىن وق العان.
اتقان وعى زىرقىراپ،
ەدىلدەن ءوتىپ جوعالان.
(م.موڭكەۇلى «كىندىگىمدى كەسكەن جۇرت». 83 ب.)
ال ماقمۇت قاشعاريدىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەتىندەي «قاندىاۋىز» دەگەن دە جەبە اتاۋى بولۋى مۇمكىن. ولاي دەيتىنىمىز ماقمۇت قاشعاريمەن قاتار تومەندەگى جىراۋلاردىڭ جىرلارى دا سوعان اكەپ تىرەيدى.
قاتىناسى بيىك كولدەردەن
قاتار تۇزەپ قۋ ۇشار،
العا ساپ ءتىز وق اتا كورمەڭىز،
قاندىاۋىزدان سىيلى جەبە سايلاماي;
اتانىڭ ۇلى ەر جىگىتكە
ارتۋ-ارتۋ بەل كەلەر،
وقتان قاتتى ءسوز كەلەر،
العا ساپ جاۋاپ بەرمەڭىز،
ارعى ءتۇبىن ويلاماي.
(شالكيىز. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 53 ب.)
ادىرناسىن الا الا وگىزدەي موڭىرەتكەن،
اتقان وعى ەدىل-جايىق تەڭ وتكەن،
اتقانىن قارداي بوراتقان،
كوك شىبىعىن قاندىاۋىزداي جالاتقان
(ماحامبەت. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 185 ب.)
كەيبىر تاريحي رومانداردا «ءتىز وق» جانە «تومار وق» دەگەن وق تۇرلەرى كەزدەسەدى. مىسالى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «الاساپىران» رومانىندا بۇل وقتى بۇگىنگى «نىسانانى ءوزى تاۋىپ تيەتىن وق» دەپ جۇرگەن تۇرىمەن سايكەستەندىرۋگە بولادى:
« - قالاي ەكەن؟
- كەرەمەت اتادى ەكەن، اي-شەشەك جەڭگەم. قاۋىرسىنسىز قيسىق وقتىڭ وزىمەن قاعىپ ءتۇسىردى.
- وي تەنتەك! - دەدى وراز-مۇحامەد راحاتتانا كۇلىپ. - بۇل وق وسىلاي، ادەيى قيسىق جاسالعان. كوردىڭ بە. ءارى بارماقتاي جۋان، اۋىر. ەمەن عوي. ماساعى تۇقىل، شانشىپ اتپايدى. مەجەلى جەرگە جەتكەندە كولدەنەڭ ۇشادى دا، قۇستى تاياقپەن ۇرعانداي قاعىپ تۇسىرەدى. كوردىڭ عوي جاڭا. ءتىز وق دەپ اتالادى
كەز وقتىڭ ءوزى نەشە ءتۇرلى: كوبە بۇزار, اندىگەن, قوزىجاۋرىن, قاسالى، ىسقىرما... ءار قايسىسى ءار ءتۇرلى جاعدايدا، ءار قاشىقتىقتا قولدانىلادى. سودان سوڭ، بۇلعىن، ءتيىن اتاتىن تومار وق, دوعال وق دەگەن بار. ال ايماڭداي وق...
- بىلەم، بىلەم! - دەدى كوشەك، - انەۋكۇنگى عوي...
- ءيا. سونداي ۇلكەن تويلاردا جامبى نە باسقاداي نىسانا اتادى». (ماعاۋين م. «الاساپىران». 39 ب.).
جوعاردا ماعاۋيننەن كەلتىرىلگەن ۇزىندىدەن «ايماڭداي وق» دەگەن وقتىڭ دا بولعانىن، جانە ونى نەگە كەرەكتەنەتىنىن دە بىلگەندەيمىز.
ال قابدەش ءجۇمادىلوۆ «دارابوز» رومانىندا ءتىز وق پەن تومار وقتى بىلاي بەرەدى:
«- كانە جەبەلەرىڭدى كورسەتشى!
كەنجە تاياۋدا تۇرعان اتىنا جۇگىرىپ بارىپ، ەردىڭ الدىنعى قاسىنا ءىلىپ قويعان وق تولى قورامساعىن الىپ كەلدى. قورامساعى ءساندى، ۇلپا جارعاقتان كەستەلەپ تىگىلگەن. جەبەلەرى دە ءار الۋان; كوبە بۇزار, قوزىجاۋرىن, بىرەن-ساران تومار وق, ءتىز وقتار.
- اڭشىلىق قۇرادى ەكەنسىڭ عوي؟ - دەدى قابانباي تومار وقتىڭ ءبىرىن ۇستاپ كورىپ.
- بالقاشتا ءتىز وقپەن ۇيرەك اتۋشى ەدىك. ال مىنا جاقتا كەكىلىكتەن باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى.» ء(جۇمادىلوۆ ق. «دارابوز». 131 ب.)
ال وقتىڭ «اندىگەن» دەگەن ءبىر ءتۇرى اقتانبەردى جىرلارىندا بىلايشا ورىن الادى.
جالاۋلى نايزا جانعا الىپ،
جاۋ قاشىرار ما ەكەنبىز!
توبىرشىقتى اندىگەن,
تولتىرا تارتار ما ەكەنبىز.
توبىلعى ءتۇبى قۇرالاي
بىتىراتىپ اتار ما ەكەنبىز!
(اقتانبەردى. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 73 ب.)
سونداي-اق، «اڭعۋا», «قاداۋ وق» دەگەن وق تۇرلەرى ت.زاكەنۇلىنىڭ «كوكبورىلىردىڭ كوز جاسى» رومانىندا كەزدەسەدى.
اڭعۋاسىن اڭىراتسا،
ارعى تاۋعا جەتەدى.
اش قاسقىرداي قاعىنسا،
قانعا تويماي كەتەدى.
(زاكەنۇلى ت. «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» 261 ب.)
قارا تۋىمدى تىكتىم مەن،
قارا بۇقانىڭ تەرىسىمەن قاپتاعان.
قايىڭ دابىلدى قاقتىم مەن،
قامقا ساۋىت كيدىم مەن،
قاداۋ وقتى تارتىم مەن.
(زاكەنۇلى ت. «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» 147 ب.)
ال، وقتاردىڭ اتقارار مىندەتتەرىنە قاراي اتالاتىن اتاۋلارىنا مىناداي مىسالدار ايتۋعا بولادى. «قارادوڭ باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى» اتتى جىردىڭ «جۇبانىش» دەپ اتالاتىن بولىمىندە «ساۋىت بۇزار» وقتى بىلاي سيپاتتاسا:
...جەكپە-جەككە كەلگەندە،
كوك جەبەنىڭ ىشىندە،
ساۋىت بۇزار ءبىر وق بار.
ول ساۋىتتى بۇزباي قويمايدى.
وتپەي، ءسىرا، قالمايدى.
جەكپە-جەككە كەلگەندە،
شارايناىز كەلمەيدى.
جۇمساپ قاتتى بولاتتى
ساۋىت بۇزار وق اتشى.
(«جۇبانىش». اقساۋىت. 2 ت.، 82 ب.)
ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىندا ساۋىت بۇزاردىڭ جازبا ادەبيەتتەگى قولدانۋ ءتۇرى بىلايشا كورىنىس تاپقان: «توي-دۋمان، جارىستا جامبىنى ءبىر اتقاننان جارق ەتكىزىپ جەرگە تۇسىرەتىن مەرگەندەردىڭ، اياق استىنان زۋ ەتىپ تۇرا قاشقان قىر قويانىنان ساسىپ قالىپ، قولىنداعى ساداق جەبەسىن قۇلا جونعا جىبەرىپ كۇلكى بولاتىنى دا وسى ارا... بۇرىن-سوڭدى جۇرت كوزىنە تۇسپەگەن جاس جىگىتتىڭ، قانجارداي قوس ازۋ ءتىسىن جالاقتاتىپ، قىلشىق جالىن تىكىرەيتىپ، تايىنشاداي قارا دوڭىز قارسى ۇمتىلعاندا، ۇزەڭگىسىنە شىرەنە تۇرىپ ساۋىت بۇزار جەبەسىن قاق ماڭدايدان قارىس سۇيەم كىرگىزىپ، اتاققا ىلىنەتىن دە، تاعى سول سايات بازارىندا» ء(ى. ەسەنبەرلين. «كوشپەندىلەر». 18 ب.)
ال، «قارعابويلى قازتۋعان» جىرىندا ساۋىت بۇزار بىلايشا ورنەكتەلگەن:
«سەن سەكىلدى قالماقپەن،
كەزەكتەسىپ تۇرام با!» -
اتايىن دەپ جەبەنى،
قارعابويلى جونەدى.
قارسى تۇرساڭ - قاباق دەپ،
وق وتەتىن وزەگىڭ،
جۇتقىنشاق مىناۋ تاماق دەپ،
كەزەپ تۇرىپ وق اتتى،
وعىن قارداي بوراتتى.
اتقان وعى وتەدى،
باسىن جەرگە قالماقتىڭ
دومالاتىپ كەتەدى.
قارعا بويلى باتىردىڭ
اتقان وعىن قاراساڭ،
ساۋىت بۇزار وق ەدى.
نە دە بولسا الدىندا،
توقتامايتىن شوق ەدى.
ون ەكى تۇتام بۇل وقتىڭ،
وتپەيتىن جەرى جوق ەدى.
(باتىرلار جىرى. «قارعابويلى قازتۋعان» 58 ب.)
سونىمەن قاتار «كوبە بۇزار» دەگەن وق ءتۇرىن ماحامبەت ءوز جىرلارىندا بىلاي پايدالانعان:
كۇنقاقتى ەردىڭ استىندا
كوپ جۇگىرەتىن كۇلىك بار.
كون ساداقتىڭ ىشىندە،
كوبە بۇزار جەبە بار
(ماحامبەت. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 210 ب.).
سونداي-اق، «مۇساحان» جىرىنان ءبىز بۇل جەبەلەردىڭ «بەرەن» دەگەن ءتۇرىن كەزدەستىرەمىز:
تولعايىنا قالماق قول سالدى،
ەسەپسىز قىلىپ مول سالدى.
اۋەلى اتايىن دەگەن دە،
قوزىجاۋرىن وق الدى،
اتىپ ەدى وتپەدى...
جانە تۇرىپ بەرەن دەگەن وق الدى
ونى تارتىپ تاعى الدى،...
تاعى اتايىن دەپ وقتالدى
ساۋىت بۇزار وق الدى.
(«مۇساحان». باتىرلار جىرى. 5 ت.، 129 ب.)
بۇل وقتىڭ ءتۇرى «قوبلاندى باتىر» جىرىندا دا كەزدەسەدى:
بۇلعارى ساداق، بۇقار جاي،
تارتىلار مايدان كۇن بۇگىن.
التىن قۇنداق اق بەرەن
اتىلار مايدان كۇن بۇگىن.
تولعامالى اق سۇڭگىم
شانشا الماسام ماعان سەرت!
قانعا تويساڭ ساعان سەرت!
بۇلعارى ساداق، بۇقار جاي،
تارتا الماسام، ماعان سەرت!
بەل كۇشىمە شىداماي
بەلىڭنەن سىنساڭ، ساعان سەرت!
التىن قۇنداق، اق بەرەن
اتا الماسام ماعان سەرت!
(قازاق حالىق ادەبيەتى: كوپ تومدىق. ت.I. باتىرلار جىرى «قوبلاندى باتىر» جىرى، 71 ب.)
نەمەسە، «ەر تارعىن» جىرىنان «دوعال وق»دەگەن وق ءتۇرىن كورۋگە بولادى: «تارعىن بۇل قارتقوجاققا كەزەك بەرىپ، اتساڭ ات دەپ قارسى قاراپ تۇرىپ ەدى، قوجاق مۇنى سىيلاپ، اتۋعا قيمادى. نە ءۇشىن دەسەڭىز: «مەن الپىس بەسكە كەلگەن، ساقالىم قۋارعان ءبىر قارت شالمىن، بۇل عوي، جاس بولسا دا، قاسىنداعى اقجۇنىستەي سۇلۋدى قيىپ، ءام ءوزىنىڭ جانىن قيىپ، ماعان قارسى تۇردى. بۇل وتە باتىر ەكەن. مۇنىڭ ءوزىن دە اتپايىن، اتىن دا اتپايىن تەك مۇنىڭ قورامساقتاعى ءجۇز الپىس كەز وعىن جالعىز دوعال وقپەنەن اتىپ ۋاتايىن. سونىمەنەن ءوزىمنىڭ ونى اياپ اتپاعانىمدى بىلدىرەيىن، سونان سوڭ بۇل اقىلى بولسا، ويلاپ بىلەر دە، قىزدى ماعان تاستار دا، جۇرە بەرەر» - دەپ، ءبىر جالعىز دوعال وقپەنەن سالىپ قالعاندا، تارعىننىڭ قورامساقتاعى ءجۇز الپىس كەز وعىن كۇلپارا قىلىپ ۋاتىپ كەتتى» («قازاق ەپوستارى». «ەر تارعىن» جىرى. 135 ب.)
وسى دوعال وقتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كورشى مونگوليا رەسپۋبليكاسىندا «ەر جىگىتتىڭ ءۇش تويى» (ەرين گۋرۆان نادام) دەپ اتالاتىن جىل سايىنعى مەملەكەتتىك تويدا باسەكەگە تۇسەتىن ساداقشىلاردىڭ قولدانىپ جۇرگەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ال دوعال وقتىڭ «قالۆا» (ۇيرەنۋشىلەردىڭ وعى، تەمىر ۇشىنىڭ ورنىنا دوعال اعاش بەكىتىلگەن وق), «ۇلىن» (ۇشى جوق جەبە) دەگەن تۇرلەرى ماقمۇت قاشعاريدىڭ «تۇرىك سوزدىگى» ەڭبەگىندە كەزدەسسە، (ماقمۇد ق. «تۇرىك سوزدىگى». 502 ب)
مۇحتار ماعاۋيننىڭ «الاساپىرانىندا» بۇل وقتىڭ «شي وق» ءتۇرى كادۋىلگى ءبىر تال ءشيدىڭ ۇشىنا تۇيە قۇمالاعىن شانشىپ، بالالاردىڭ ويىنى ءۇشىن قولداناتىنى ايتىلىپ، بىلايشا بەرىلەدى:
«- شي وقتان كىسى ولمەيدى، - دەدى بالا تومەن قاراپ.
- ولەدى، - دەدى وراز-مۇحامەد. - قازىر سەن ماعان شي وق اتتىڭ. ەرتەڭ، ۇلكەن جىگىت بولعاندا كادىمگى كەز وقتىڭ ءوزىن اتاسىڭ.» (ماعاۋين م. «الاساپىران». 39 ب.)
بۇل وقتىڭ اتاۋى كونە جىرلاردا كەزدەسەدى:
بەس جاسىڭدا، قارت قوجاق!
جاس شىبىقتان جاي تارتتىڭ،
جالعىز شيدەن وق اتتىڭ,
اتقان وعىڭ جوعالتتىڭ.
(«قازاق ەپوستارى». «ەر تارعىن» جىرى. 137 ب)
سۆەتقالي نۇرجاننىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» داستانىندا «قاسالى» دەگەن وق ءتۇرى كەزدەسەدى. بۇل قارسى جاقتىڭ بەكىنىسىن ورتەۋ ءۇشىن ۇشىنا وت بايلانعان جەبە.
وت بايلانعان قاسالى زىمعاپ كىرىپ،
ءورت شىپىلداپ، شاھار دا تۇتىندەسىن.
(نۇرجان س. «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم». اي تارانعان ءتۇن. 289 ب.)
«كورۇعىلى» داستانىنىڭ ەرتەگىلىك نۇسقاسىندا «قول وق» دەگەن وق ءتۇرى بىلاي كورىنىس تاپقان: «ءبىر كۇنى كورۇعىلى بەسباتىردى اڭدىپ ءجۇرىپ، قول وقپەن اتادى، ول وعى وتپەيدى. بەسباتىر «قونىپ جۇرگەن ماسا مەن سونا بولار» دەپ جۇرە بەرەدى. ءبىر مەزگىلدە بەسباتىردىڭ تاڭ ۇيقىسى كەلىپ كەتكەندە كورۇعىلى ونى اتىپ قالادى، وق جىلپ ءوتىپ كەتەدى» (قازاق ەرتەگىلەرى. «كورۇعىلى» 201 ب.)
ال «قاتۇت» - ۇشى ۋعا نەمەسە زارگە سۋارىلعان وق ەكەندىگى جايلى ماقمۇت قاشعاري «تۇرىك سوزدىگىندە» كەلتىرەدى. ءدال وسى جەبە ءتۇرىن سۆەتقالي نۇرجان بىلاي قولدانعان;
زار ەڭىرەپ سوڭىنان قاتۇع كەتسىن،
ماڭدايىنان دۇشپاننىڭ باتىق تەپسىن.
جاھاننامعا اتتانعان يمانسىزدار،
ءزاھارىنان قاتۇعتىڭ تاتىپ كەتسىن!
(نۇرجان س. «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم». اي تارانعان ءتۇن. 287 ب.)
جەبەگە قاتىستى باسقا دا اتاۋلاردى ماقمۇت قاشعاري ەڭبەگىنەن كەزدەستىرۋگە بولادى. مىسالى «ازۇق وق» (قاڭعىرعان وق), ياسىش(جەبەنىڭ باسىنداعى تەمىرى), تەمۇركەننەمەسە تەمىركەن (بۇلاردا وقتىڭ تەمىر ۇشى), تىلى (وقتىڭ باسىنا (ۇشىنا) بايلاناتىن قايىسى), بورى باسى (وق باسىنىڭ جەبە ۇشىنا ەڭگىزىلەتىن تۇسىنداعى كەرتىك، ايىلباسى) جانە شىرعۇي (جەبە باسىنىڭ قالىڭ، جۋانتىق باسى). (ماحمۇد ق. «تۇرىك سوزدىگى». 314 ب.).
ال سۆەتقالي نۇرجان ءوزىنىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» داستانىندا بۇل سوزگە وقتىڭ بولات ۇشى دەگەن انىقتاما بەرىپ، ونى;
«...ەر ەسىم ءجۇر، شۇيگەندە -
قىرعي دەرسىڭ!
جاۋعا جەبە تيگەندە -
شىرعۇي دەرسىڭ! - دەپ قولدانادى.
(نۇرجان س. «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم». اي تارانعان ءتۇن. 285 ب.)
ال، ماساق (وقتىڭ قاۋىرسىن بايلاعان جاعى نەمەسە جەبەگە بايلانعان قاۋىرسىن. كەيدە بۇل تۇتاستاي وقتىڭ اتاۋى بولاپ كەتۋى دە مۇمكىن. ساداقتى ادىرنا دەپ اتايتىنى سەكىلدى.), كىرىس (ساداق اتقاندا وقتىڭ ادىرناعا ياعني كىرەگە تىرەلىپ تۇراتىن ويىعى) ت.ب. سەكىلدى اتاۋلارىن اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتتەن جانە تاريحي ەڭبەكتەردەن كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى.
مىنە بۇل بىزگە جەتكەن جەبە اتاۋلارىنىڭ ءبىر بولىگى عانا. ءبىز بابا تاريحىمىزدان الارىمىز دا كوپ، جانە سونىڭ وتەۋى رەتىندە بەرەرىمىز ودان دا كوپ ەكەنىن ءاربىر قازاقتىڭ بىلگەنى ابزال.
