اڭ مەن قۇستاردىڭ قازاقشا اتاۋلارىنا بايلانىستى اۋدارما ادەبيەتتەردە، عىلىمي-كوپشىلىك ماقالالاردا، مەرزىمدىك ءباسپاسوز بەتتەرىندەگى ماتەريالداردا ءىشىنارا قاتەلىكتەر كەتىپ جاتاتىنىن ءبىراز جىلدان بەرى باقىلاپ، بايقاپ ءجۇرمىز. كوش جۇرە كەلە تۇزەلەر دەگەن ۇمىتپەن، كولدەنەڭنەن اڭگىمەگە ارالاسپاي، ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ تا كوردىك. ءبارىبىر بولار ەمەس. باز ءبىر قالامگەرلەرىمىز سول باياعى تاپتاۋرىننان، سول باياعى سارىننان تاناتىن تۇرلەرى كورىنبەيدى. كوڭىلگە الاڭ ءتۇسىرىپ، قولىمىزعا قالام الدىرعان دا وسى جايت بولاتىن.
قوراداعى ءتورت تۇلىكتىڭ ارقايسىسىنا قىرىق-ەلۋدەن اتاۋ تاپقان قايمانا قازاق ءتۇز اڭىنا قۇرىعاندا ءبىر اتاۋدى ويلاپ تاپپادى دەگەنگە سەنۋ قيىن. ياعني تابيعاتتاعى اڭ مەن قۇس، اعاش پەن وسىمدىكتەردىڭ ءبارىنىڭ دە قازاقشا اتتارى بار. ورىسشادان اۋدارعان كەزدە سولاردىڭ قازاقشا بالاماسىن ءدوپ باسىپ تاۋىپ، دۇرىس قولدانا بىلگەن ءلازىم. ايتپەسە، كۋروپاتكانى دا، تەتەرەۆتى دە، گلۋحاردى دا، ريابچيك پەن ريابوكتى دا «قۇر» دەپ سوعا بەرسەك، نەمەسە سويكا مەن سينيتسانى، ترياسوگۋزكا مەن زۋەكتى، ۆوروبەي مەن جاۆورونوكتى «تورعاي» دەپ تۇرلەپ-تۇستەمەي اۋدارا بەرگەننەن انا ءتىلىمىزدىڭ كوسەگەسى كوگەرىپ، كوركەم ءسوزىمىز باي قويمايدى.
الدىمەن بارىمىزگە ەجەلدەن ءمالىم، باسپاسوزدە كوپ ايتىلىپ، كوپ جازىلىپ جۇرگەن كادىمگى بۇعىدان باستايىقشى. شاڭىراقتانعان اي ءمۇيىزى بار وسى بۇعىنى بىردە «بۇعى» دەپ دۇرىس جازعان بولساق، كەلەسى جولى «مارال» دەپ ايدار تاعىپ جاتامىز. ءتىپتى «تەڭبىل بۇعىنى» «ولەن» دەپ تە «اۋدارعاندار» كەزدەسەدى. سوندا وسى اتاۋلاردىڭ قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس.
التايدىڭ الىس تورىندە، تاۋ قويناۋىنداعى ءبىزدىڭ اۋىلدا بالا كۇنىمىزدە وسى بۇعى مەن مارالعا بايلانىستى مىناداي لوگيكالىق ويىن بار ەدى.
– كانە، ايتشى؟ – دەيتىنبىز بۇعى-مارالى جوق كورشى اۋىلدىڭ بالالارىنىڭ وي-قابىلەتىن، ورەسىن تەكسەرگەندەي بولىپ، – اڭشىدان قاشقان ءبىر مارال قالىڭ تەرىسكە (تايگا) كەلىپ تىرەلىپتى. ءبىر جاعى – جالاما قۇز-جارتاس، ەندى ءبىر جاعىندا – ابالاعان يتتەر، سوڭىندا قيقۋلاعان قۋعىنشىلار. تەرىسكە قاراي قاشايىن دەسە – قالىڭ اعاش، كولدەنەڭ بۇتاققا ءمۇيىزىن ءىلىپ، سىندىرىپ الادى. سوندا مارال نە ىستەۋ كەرەك؟
كورشى اۋىلدىڭ بالالارى وندايدا جاۋاپ تابا الماي شىنىمەن-اق قينالىپ قالاتىن. ىشىندەگى بىرەۋلەرى بىلگىشسىنىپ:
– مارال قاشقان كەزدە ءمۇيىزىن ارقاسىنا جاپسىرىپ الماي ما! – دەپ جاۋاپ بەرىسەتىن.
– وي، ءدالدۇرىس، – دەيتىنبىز بۇعىشى اۋىلدىڭ بالالارى قويشى اۋىلدىڭ بالالارىن مازاق ەتىپ. – مارالدا ءمۇيىز بولعانىن قاي اتاڭنان ەستىپ ەدىڭ؟ ءمۇيىزى جوق ۇرعاشى مارال تەرىستىڭ ىشىمەن زىتىپ، قۋعىنشىلاردان قاشىپ كەتپەي مە!
قويشى اۋىلدىڭ بالالارى ءوستىپ «جەڭىلگەندەرىن» مويىنداپ جاتاتىن.
– بۇعىلاردى قورادا ۇستاپ، مارالداردى تەبىنگە ايداپ جىبەردىك، – دەيدى بۇعىشىلار قىس تۇسكەن كەزدە. ويتكەنى مارالدا ءمۇيىز جوق، سوندىقتان دا ول قۇنسىز، ءتۇزدىڭ اڭى عوي، بىردەڭە ەتىپ قاردى قازىپ، ءوز بەتىنشە تەبىندەپ شىعادى. ال شارۋاشىلىق ءمۇيىزدى شەتەلگە ساتۋمەن تابىس تاۋىپ وتىرعاندىقتان، ءمۇيىزى باعالى بۇعىلارعا قولدان ءشوپ بەرىپ، ماپەلەپ، جىلى جەردە قورادا كۇتەدى.
اڭگىمەنىڭ قىسقاسى، «بۇعى» دەگەن – وسى اڭنىڭ ەركەگى، ونىڭ شاڭىراقتانعان ءمۇيىزى بولادى، ال «مارال» دەپ وتىرعانىمىز – ۇرعاشىسى، ول ءمۇيىزسىز توقال. بۇعى-مارالدىڭ ءتولىن كەيبىر قالامگەرلەر «بۇعىشاق» دەپ اۋدارىپ ءجۇر. ونداي ءسوزدى ءوز باسىمىز ەستىمەپپىز. الدە اۋىلدان ەرتە كەتىپ، ۇمىتىپ قالدىق پا دەگەن ءدۇدامال ويمەن وتكەن جازدا ەلگە بارعاندا بۇعىشىلاردان دا سۇراستىرىپ كوردىك. ولار ەرىندەرىن قيسايتىپ، يىقتارىن كوتەرىستى. ونىڭ ءتولىن قازاق اتام زاماننان «قوزىقا» دەيتىنىن ايتتى.
ورىس تىلىندە جاعداي باسقاشا – ەركەگى دە، ۇرعاشىسى دا «مارال» دەپ اتالادى. سوندىقتان دا ولار «مارالوۆودچەسكوە حوزيايستۆو» دەپ جازىپ ءجۇر. ال ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىندە، ەنتسيكلوپەديادان باستاپ ۇساق-تۇيەك انىقتامالىقتارعا دەيىن ءبىر-ءبىرىنىڭ اۋزىنا تۇكىرىپ قويعانداي، بۇل تىركەستى «مارال شارۋاشىلىعى» دەپ جازىپ جىبەرگەن. جوعارىدا ءمۇيىزى جوق توقال مارالدىڭ شارۋاشىلىق ءۇشىن قۇنسىزداۋ ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل اتاۋدى «بۇعى شارۋاشىلىعى «دەگەن جونگە كەلەدى.
اۋدارما ادەبيەتتە اتتارى بىردە ولاي، بىردە بىلاي شاتاسىپ جۇرگەن اڭداردىڭ ءبىرى – قۇندىز بەن قامشات. بۇلاردىڭ ورىسشاسى «بوبەر» مەن «ۆىدرا». كەيبىر ادەبيەتتەردە وسى ەكەۋى دە «قۇندىز» دەپ اۋدارىلىپ ءجۇر. ءتىپتى «ءسوبولدى» دە، «نوركانى» دا، ەنوت پەن ونداترانى دا «قۇندىز» دەپ اۋدارعانداردى كەزدەستىردىك.
بوبەر – اعاش كەمىرەتىن، سۋدى بوگەپ، توعان سالاتىن، وتباسى بولىپ قوعامداسىپ ءومىر سۇرەتىن اڭ. قۇندىزدىڭ قۇيرىعى ەسكەك ءتارىزدى جالپاق كەلەدى. التايدا «قۇندىزدىڭ كوشىندەي» دەگەن تىركەس بار. مەكەن ىزدەپ، توعان ىزدەپ قۇندىزدار توپتالىپ كوشىپ جۇرەدى ەكەن. قۇندىزعا بايلانىستى باياعىدا اكە-شەشەمىز ادەمى-ادەمى اڭىزدار، اڭگىمەلەر ايتىپ وتىراتىن. ەندەشە، بوبەرىڭىز – كەيبىر باسىلىمدار جازعانداي، «قامشات» ەمەس، قۇندىزدىڭ ناعىز ءوزى. ال «ۆىدرا» – قاما نەمەسە «قامشات». بۇل جونىندە «قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىندا» دا قاتەلىكتەر كەتىپتى. سوڭعى شىققان ورىسشا-قازاقشا سوزدىكتە عانا دۇرىس اۋدارىلىپتى. جوعارىدا اتالعان «ءسوبولىڭىز» – تەرىسى قالاي توڭكەرسەڭ سولاي جىعىلاتىن، كۇمىسشە جىلت-جىلت ەتىپ توگىلىپ تۇراتىن، ەجەلدەن ايگىلى – «بۇلعىن». ال «نوركا» سولتۇستىك امەريكادان كوندىكتىرۋ ارقىلى كوبەيگەن اڭ. سوندىقتان ونى «نوركا» دەپ تە، «قارا كۇزەن» دەپ تە اتاي بەرەدى، «ەنوت» – جانات، «ونداترا» – ونداترا (بۇل دا سولتۇستىك امەريكادان اكەلىنگەن اڭ), «پەرەۆيازكا» – شۇبار كۇزەن، «كۋنيتسا» – سۋسار، «كامەننايا كۋنيتسا» – ساسىق كۇزەن، «بۋرۋندۋك» – بارشاتىشقان، «گورنوستاي» – اقكىس، ت. ب. «سۋسليكتى» «سارى تىشقان» دەپ اۋدارعاندى دا كەزدەستىردىك. تۋراسىندا ونى «تاراققۇيرىق» نەمەسە «سارشۇناق» دەپ اتايدى.
كوپتەن بەرى «حارزا» دەگەن اڭنىڭ قازاقشاسىن تابا الماي جۇرەتىنبىز. التايداعى اڭشىلارمەن اڭگىمە كەزىندە، بىردە قاراباۋىردىڭ ورىسشاسىن سۇراستىردىم. قاراباۋىر – جاس زيراتتى تەسىپ، ارۋاقتى قورلايتىن تاجالدىڭ ناعىز ءوزى. كەيدە، ءتورت-بەس قاراباۋىر بىرلەسىپ قۇدىر مەن ەلىك الاتىنىن دا ەستىگەنبىز. مىسىقتاي عانا شاقار اڭنىڭ ادامعا شاپقان كەزى دە بولىپتى، ادامنىڭ القىمىنا اتىلىپ، كەڭىردەكتى قيىپ جىبەرەدى ەكەن.
– قاراعىم-اۋ، ايتىپ وتىرعان سول قاراباۋىرىڭنىڭ ورىسشاسى «حارزا» بولادى! – دەدى اڭشىلار.
قۇدىر دەمەكشى، الگىندە ايتىلعان قۇدىردى (كۇدىر دەپ تە اتايدى) ەلىكپەن (كوسۋليا) شاتاستىرىپ جۇرگەندەر دە بار. قۇدىرىڭىز – كابارگا. ورىسشا-قازاقشا سوزدىكتە ونى ويدان شىعارىپ – «توقال بۇعى» دەپ اۋدارىپ جىبەرىپتى. قۇدىر – ەلىكتەن كىشىلەۋ، نار تۇيەنىڭ وركەشىندەي بەلى بۇكىر، كۇجىرەيگەن، اۋزىندا سويداقتالعان قوس ءتىسى بار. وسى قوس تىستەگى سۇيىق زاتتان شيپالىق قاسيەتى بار، اسا ءزارۋ ءدارى الىنادى دەسەدى. سونداي اق «روسساماحانى» – سۋسار دەپ اۋدارعاندى دا كەزدەستىردىك. سۋسارىڭىز – كۋنيتسا، ال روساماحا – قۇنۋ.
«سۋروك» دەگەننىڭ سۋىر ەكەنى بارىمىزگە ايان. ال «سۋروك مەنزبيرا» دەگەندى قازاقتىڭ اتا-باباسىنان بەرى كەلە جاتقان ادەمى اتاۋى – «كوك سۋىر» ۇمىتىلىپ، عىلىمي اينالىمعا «مەنزبير سۋىرى» دەپ كالكا تۇرىندە ەنىپ كەتكەن.
«سنەجنىي بارستى» – «قار بارىسى» دەپ جولما-جول اۋدارۋشىلىق تا بەلەڭ الىپتى. اتام قازاق «بارىس» دەپ قانا بىلگەن، «قاردى» قوسپاعان.
انا تىلىمىزدە جارقانات، جاپالاق، ۇكى دەگەن اڭ-قۇس اتاۋلارى بارى بەلگىلى. باز ءبىر قالامگەرلەر سونىڭ العاشقى ەكەۋىن الماستىرىپ الاتىنى كەزدەسەدى. بۇلاردىڭ العاشقىسى – تىشقان تۇقىمى (لەتۋچايا مىش), ەكىنشىسى – كادىمگى بادىراق كوز قۇستىڭ ءوزى (سوۆا). ال ورىسشادان اۋدارعان كەزدە سوۆانى دا، ءفيليندى دە «ۇكى» دەپ نەمەسە ەكەۋىن دە «جاپالاق» دەپ جازا بەرەتىندەر بار. دۇرىسىندا «سوۆا» – جاپالاق تا، «فيلين» – ۇكى. بۇلاردى شاتاستىرماي، اۋدارما كەزىندە مۇقيات بولعان ءلازىم.
ەندى اڭگىمە باسىندا ءسوز ەتكەن اڭ-قۇستار جايىنا ورالساق. ارينە، ءبىزدىڭ جيناپ-تەرگەنىمىز دە داۋلى بولۋى مۇمكىن. بۇل ماقالاعا ورمانشىلار مەن اڭشىلار، قالامگەر قاۋىمى ءۇن قوسىپ، تولىقتىرىپ جازىپ جاتسا – قۇبا-قۇپ دەر ەدىك. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز مىناۋ: كۋروپاتكا – كەكىلىك، تەتەرەۆ – بۇلدىرىق، گلۋحار – قۇر، ريابچيك – ءشىل. ەسكەرتەتىنىمىز – گلۋحار باسپاسوزدە «ساڭىراۋ قۇر» دەپ، كالكا تۇرىندە قالىپتاسىپ كەتتى. بالا كۇنىمىزدە ناۋرىزدىڭ سوڭىندا قاردىڭ كوبەسى سوگىلىپ، كۇنگەي بەتكەيلەر الاشۇبار تارتقان شاقتا اعالارىمىز تاڭ قاراڭعىسىنان تاۋعا تالاي سۇيرەلەگەن. سونداعى ايتاتىندارى «قۇر قارايىق»، «قۇر ويناعىن تاماشالايىق» دەيتىن. «ساڭىراۋ قۇر» دەگەندى ەستىمەپپىز. اۋىلداعى ورمانشى ازاماتتاردان سۇراپ ەدىم، قازىر دە ولار باستارىن شايقاستى.
تورعاي – ۆوروبەي ەكەنى بارىنە بەلگىلى. سويكانى قازاق «جورعا تورعاي» دەگەن. سينيتسا – شىمشىق، ترياسوگۋزكا – شاقشاقاي، زۋەك – شۇرىلدەك تورعاي، جاۆورونوك – بوزتورعاي.
وسى ارادا ايتا كەتەر تاعى ءبىر اڭگىمە… التايدا بالقاراعاي جيناپ، شارىلداپ جۇرەتىن شاقار ءبىر قۇس بار. تورعايدان ۇلكەن، كۇيكەنتايمەن شامالاس. ول قۇستىڭ ورىسشا اتى «كەدروۆكا». قازاقشا تاعى دا كالكا تۇرىندە الىپ، بالقاراعاي تورعايى دەپ جازىلىپ ءجۇر. ال ونىڭ قازاق بىلەتىن ەجەلگى اتى – «شاۋقارعا» ەكەنىن ەسكەرەيىك.
الىبەك اسقاروۆ
