Keıbir ań men qustyń qazaqsha ataýlary týraly

4183
Adyrna.kz Telegram

Ań men qustardyń qazaqsha ataýlaryna baılanysty aýdarma ádebıetterde, ǵylymı-kópshilik maqalalarda, merzimdik baspasóz betterindegi materıaldarda ishinara qatelikter ketip jatatynyn biraz jyldan beri baqylap, baıqap júrmiz. Kósh júre kele túzeler degen úmitpen, kóldeneńnen áńgimege aralaspaı, áliptiń artyn baǵyp ta kórdik. Báribir bolar emes. Baz bir qalamgerlerimiz sol baıaǵy taptaýrynnan, sol baıaǵy sarynnan tanatyn túrleri kórinbeıdi. Kóńilge alań túsirip, qolymyzǵa qalam aldyrǵan da osy jaıt bolatyn.

Qoradaǵy tórt túliktiń árqaı­sysyna qyryq-elýden ataý tapqan qaımana qazaq túz ańyna quryǵanda bir ataýdy oılap tappady degenge sený qıyn. Iaǵnı tabıǵattaǵy ań men qus, aǵash pen ósimdikterdiń báriniń de qazaqsha attary bar. Orysshadan aýdarǵan kezde solardyń qazaqsha balamasyn dóp basyp taýyp, durys qoldana bilgen lázim. Áıtpese, kýropatkany da, teterevti de, glýhardy da, rıabchık pen rıabokty da «qur» dep soǵa bersek, nemese soıka men sınıany, trıasogýzka men zýekti, vorobeı men javoronokti «torǵaı» dep túrlep-tústemeı aýdara bergennen ana tilimizdiń kósegesi kógerip, kórkem sózimiz baıı qoımaıdy.
Aldymen bárimizge ejelden málim, baspasózde kóp aıtylyp, kóp jazylyp júrgen kádimgi buǵydan bastaıyqshy. Shańyraqtanǵan aı múıizi bar osy buǵyny birde «buǵy» dep durys jazǵan bolsaq, kelesi joly «maral» dep aıdar taǵyp jatamyz. Tipti «teńbil buǵyny» «olen» dep te «aýdarǵandar» kezdesedi. Sonda osy ataýlardyń qaısysy durys, qaısysy burys.
Altaıdyń alys tórinde, taý qoınaýyndaǵy bizdiń aýylda bala kúnimizde osy buǵy men maralǵa baılanysty mynadaı logıkalyq oıyn bar edi.
– Káne, aıtshy? – deıtinbiz buǵy-maraly joq kórshi aýyldyń balalarynyń oı-qabiletin, óresin teksergendeı bolyp, – Ańshydan qashqan bir maral qalyń teriske (taıga) kelip tirelipti. Bir jaǵy – jalama quz-jartas, endi bir ja­ǵynda – abalaǵan ıtter, sońynda qı­qýlaǵan qýǵynshylar. Teriske qaraı qashaıyn dese – qalyń aǵash, kóldeneń butaqqa múıizin ilip, syndyryp alady. Sonda maral ne isteý kerek?
Kórshi aýyldyń balalary ondaıda jaýap taba almaı shynymen-aq qınalyp qalatyn. Ishindegi bireýleri bilgishsinip:
– Maral qashqan kezde múıizin arqasyna japsyryp almaı ma! – dep jaýap berisetin.
– Oı, dáldúris, – deıtinbiz bu­ǵyshy aýyldyń balalary qoıshy aýyldyń balalaryn mazaq etip. – Maralda múıiz bolǵanyn qaı atań­nan estip ediń? Múıizi joq ur­ǵashy maral teristiń ishimen zytyp, qý­ǵynshylardan qashyp ketpeı me!
Qoıshy aýyldyń balalary óstip «jeńilgenderin» moıyndap jatatyn.
– Buǵylardy qorada ustap, maraldardy tebinge aıdap jiberdik, – deı­di buǵyshylar qys túsken kezde. Óıtkeni maralda múıiz joq, sondyqtan da ol qunsyz, túzdiń ańy ǵoı, birdeńe etip qardy qazyp, óz betinshe tebindep shyǵady. Al sharýashylyq múıizdi shetelge satýmen tabys taýyp otyrǵandyqtan, múıizi baǵaly buǵylarǵa qoldan shóp berip, mápelep, jyly jerde qorada kútedi.
Áńgimeniń qysqasy, «buǵy» degen – osy ańnyń erkegi, onyń shańyraqtanǵan múıizi bolady, al «maral» dep otyrǵanymyz – urǵashysy, ol múıizsiz toqal. Buǵy-maraldyń tólin keıbir qalamgerler «buǵyshaq» dep aýdaryp júr. Ondaı sózdi óz basymyz estimeppiz. Álde aýyldan erte ketip, umytyp qaldyq pa degen dúdámál oımen ótken jazda elge barǵanda buǵyshylardan da surastyryp kórdik. Olar erinderin qısaıtyp, ıyqtaryn kóteristi. Onyń tólin qazaq atam zamannan «qozyqa» deıtinin aıtty.
Orys tilinde jaǵdaı basqasha – erkegi de, urǵashysy da «maral» dep atalady. Sondyqtan da olar «maralovodcheskoe hozıaıstvo» dep jazyp júr. Al bizdiń qazaq ádebıetinde, enıklopedııadan bastap usaq-túıek anyqtamalyqtarǵa deıin bir-biriniń aýzyna túkirip qoıǵandaı, bul tirkesti «maral sharýashylyǵy» dep jazyp jibergen. Joǵaryda múıizi joq toqal maraldyń sharýashylyq úshin qunsyzdaý ekenin eskersek, bul ataýdy «buǵy sharýashylyǵy «degen jónge keledi.
Aýdarma ádebıette attary birde olaı, birde bylaı shatasyp júrgen ańdardyń biri – qundyz ben qamshat. Bulardyń orysshasy «bober» men «vydra». Keıbir ádebıetterde osy ekeýi de «qundyz» dep aýdarylyp júr. Tipti «soboldi» de, «norkany» da, enot pen ondatrany da «qundyz» dep aýdarǵandardy kezdestirdik.
Bober – aǵash kemiretin, sýdy bógep, toǵan salatyn, otbasy bolyp qoǵamdasyp ómir súretin ań. Qundyzdyń quıryǵy eskek tárizdi jalpaq keledi. Altaıda «qundyzdyń kóshindeı» degen tirkes bar. Meken izdep, toǵan izdep qundyzdar toptalyp kóship júredi eken. Qundyzǵa baılanysty baıaǵyda áke-sheshemiz ádemi-ádemi ańyzdar, áńgimeler aıtyp otyratyn. Endeshe, boberińiz – keıbir basylymdar jazǵandaı, «qamshat» emes, qundyzdyń naǵyz ózi. Al «vydra» – qama nemese «qamshat». Bul jóninde «Qazaqstannyń Qyzyl kitabynda» da qatelikter ketipti. Sońǵy shyqqan oryssha-qazaqsha Sózdikte ǵana durys aýdarylypty. Joǵaryda atalǵan «sobolińiz» – terisi qalaı tóńkerseń solaı jyǵylatyn, kúmisshe jylt-jylt etip tógilip turatyn, ejelden áıgili – «bulǵyn». Al «norka» Soltústik Amerıkadan kóndiktirý arqyly kóbeıgen ań. Sondyqtan ony «norka» dep te, «qara kúzen» dep te ataı beredi, «enot» – janat, «ondatra» – ondat­ra (bul da Soltústik Amerıkadan ákelingen ań), «perevıazka» – shubar kúzen, «kýnıa» – sýsar, «kamennaıa kýnıa» – sasyq kúzen, «býrýndýk» – barshatyshqan, «gornostaı» – aqkis, t. b. «Sýslıkti» «sary tyshqan» dep aýdarǵandy da kezdestirdik. Týrasynda ony «taraqquıryq» nemese «sarshunaq» dep ataıdy.
Kópten beri «harza» degen ańnyń qazaqshasyn taba almaı júretinbiz. Altaıdaǵy ańshylarmen áńgime kezinde, birde qarabaýyrdyń orysshasyn surastyrdym. Qarabaýyr – jas zıratty tesip, arýaqty qorlaıtyn tajaldyń naǵyz ózi. Keıde, tórt-bes qarabaýyr birlesip qudyr men elik alatynyn da estigenbiz. Mysyqtaı ǵana shaqar ańnyń adamǵa shapqan kezi de bolypty, adamnyń alqymyna atylyp, keńirdekti qıyp jiberedi eken.
– Qaraǵym-aý, aıtyp otyrǵan sol qarabaýyryńnyń orysshasy «harza» bolady! – dedi ańshylar.
Qudyr demekshi, álginde aıtylǵan qudyrdy (kúdir dep te ataıdy) elikpen (kosýlıa) shatastyryp júrgender de bar. Qudyryńyz – kabarga. Oryssha-qazaqsha Sózdikte ony oıdan shyǵaryp – «toqal buǵy» dep aýdaryp jiberipti. Qudyr – elikten kishileý, nar túıeniń órkeshindeı beli búkir, kújireıgen, aýzynda soıdaqtalǵan qos tisi bar. Osy qos tistegi suıyq zattan shıpalyq qasıeti bar, asa zárý dári alynady desedi. Sondaı aq «rossamahany» – sýsar dep aýdarǵandy da kezdestirdik. Sýsaryńyz – kýnıa, al rosamaha – quný.
«Sýrok» degenniń sýyr ekeni bárimizge aıan. Al «sýrok menzbıra» degendi qazaqtyń ata-babasynan beri kele jatqan ádemi ataýy – «kók sýyr» umytylyp, ǵylymı aınalymǵa «menzbır sýyry» dep kalka túrinde enip ketken.
«Snejnyı barsty» – «qar barysy» dep jolma-jol aýdarýshylyq ta beleń alypty. Atam qazaq «barys» dep qana bilgen, «qardy» qospaǵan.
Ana tilimizde jarqanat, japalaq, úki degen ań-qus ataýlary bary belgili. Baz bir qalamgerler sonyń alǵashqy ekeýin almastyryp alatyny kezdesedi. Bulardyń alǵashqysy – tyshqan tuqymy (letýchaıa mysh), ekinshisi – kádimgi badyraq kóz qustyń ózi (sova). Al orysshadan aýdarǵan kezde sovany da, fılındi de «úki» dep nemese ekeýin de «japalaq» dep jaza beretinder bar. Durysynda «sova» – japalaq ta, «fılın» – úki. Bulardy shatastyrmaı, aýdarma kezinde muqııat bolǵan lázim.
Endi áńgime basynda sóz etken ań-qustar jaıyna oralsaq. Árıne, bizdiń jınap-tergenimiz de daýly bolýy múmkin. Bul maqalaǵa ormanshylar men ańshylar, qalamger qaýymy ún qosyp, tolyqtyryp jazyp jatsa – quba-qup der edik. Bizdiń biletinimiz mynaý: kýropatka – kekilik, teterev – buldyryq, glýhar – qur, rıabchık – shil. Eskertetinimiz – glýhar baspasózde «sańyraý qur» dep, kalka túrinde qalyptasyp ketti. Bala kúnimizde naýryzdyń sońynda qardyń kóbesi sógilip, kúngeı betkeıler alashubar tartqan shaqta aǵalarymyz tań qarańǵysynan taýǵa talaı súırelegen. Sondaǵy aıtatyndary «qur qaraıyq», «qur oınaǵyn tamashalaıyq» deıtin. «Sańyraý qur» degendi estimeppiz. Aýyldaǵy ormanshy azamattardan surap edim, qazir de olar bastaryn shaıqasty.
Torǵaı – vorobeı ekeni bárine belgili. Soıkany qazaq «jorǵa torǵaı» degen. Sınıa – shymshyq, trıasogýzka – shaqshaqaı, zýek – shúrildek torǵaı, javoronok – boztorǵaı.
Osy arada aıta keter taǵy bir áńgime… Altaıda balqaraǵaı jınap, sharyldap júretin shaqar bir qus bar. Torǵaıdan úlken, kúıkentaımen shamalas. Ol qustyń oryssha aty «kedrovka». Qazaqsha taǵy da kalka túrinde alyp, balqaraǵaı torǵaıy dep jazylyp júr. Al onyń qazaq biletin ejelgi aty – «shaýqarǵa» ekenin eskereıik.

Álibek Asqarov

Pikirler