بۇدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «اقتوبە» گازەتىندە جاريالانعان (28.10.2016) «بوكەنباي باتىردى توناۋ نەمەسە تاريحىمىزدى تۇگەندەگەندە، جەتكەن جەرىمىز وسى ما؟» اتتى داۋلى ماقالامەن تانىسىپ ەدىك. پىكىر وزەگى – «بوكەنباي شوقىسى» اتالىپ جۇرگەن جەر ەكەن. سونى بىرەۋلەر يەمدەنىپ الىپتى اتامدىكى دەپ. اۆتورلار ونىڭ ولاي ەمەس ەكەنىنە شىر-پىر بولادى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ماقساتىنداعى تاپسىرماسى نەگىزىندە جۇرگىزگەن «وبوزرەنيە كيرگيز-كايساكسكوي ستەپي» اتالاتىن تىڭشى يا. پ. گاۆەردوۆسكيدىڭ ەكى بولىمنەن تۇراتىن جولساپار-كۇندەلىگىنەن دالەلدەر ۇسىنىپتى. بۇل ەڭبەك قولىمىزدا بار ەدى، جاقسى تانىس ەك...
فاشيستىك-كوممۋنيستىك قىزىل يمپەريا قۇلاعان سوڭ، قازاق تاريحىن تۇگەلدەۋگە كوشتى. رۋحتى بيىكتەتەر، تاربيەسى مول، عيبراتتى ءىس بۇل. ايتسە دە مۇنىمەن قاتار جاعىمسىز ارەكەتتەر دە بوي كورسەتىپ قالۋدا. بىرەۋلەر سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق الدەكىمدى «سەرى» قىلىپ، سونىسىن كۇللى فولكلورلىق مۇرالارىمىزدىڭ اۆتورى ەتىپ، قولدان زور جاساماق تا بولدى... تاساداعى قوشتاۋشىلارىنىڭ قولداۋىمەن الا تايداي بۇلدىرمەگەندەرى جوق. پىكىر وزەگى – تارحان تابىن بوكەنباي باتىردىڭ تاريحتاعى تۇلعاسىن كولەگەيلەۋ ءۇشىن، ەلدى شاتاستىرۋ نيەتىمەن، ءوز اۋلىنان بىرنەشە «بوكەنباي باتىردى» دا ويلاپ شىعاردى. قايسىبىر تانىمى كەم پارىقسىزدار مۇنى ءالى شىن كورەدى... XVII – XVIII عاسىرلار ارالىعىندا عۇمىر كەشىپ، ەسىمى تەك قازاق حالقىنا عانا ەمەس، رەسەي يمپەرياسى مەن ورتا ازياعا ءمالىم بولعان باتىر ءھام تارحان بوكەنباي – بىرەۋ عانا! قالعانى – ويدان قۇراستىرىلعان جالعان اڭگىمەلەر!
وسىنداي جاعدايلارعا قانىق بولعانسىن جانۇشىرعان اعايىننىڭ ۋاجدەرىنە تىلەۋلەس نيەتپەن قارادىق. الگى ورىستىڭ ەڭبەگىنە قايتا شۇقشيدىق. بىرنەشە قايىرا وقىدىق. ءبۇي دەيدى جاڭاعى يا. پ. گاۆەردوۆسكي 1803 جىلى تامىزدىڭ 22-سىندە تاڭبالاعان دەرەگىندە: «ۆ پراۆە، ۆەرستاح ۆ 30 وت سەگو ستانا، ۆيدنى گورى، نازىۆاەمىە بۋكانباەۆىمي. ۆ راۆنينە مەجدۋ نيمي ۆەرست نا 15 ۆ پوپەرەچنيكە، يزوبيلۋيۋششەي حوروشيم كورموم دليا سكوتا ي چيستويۋ كليۋچەۆويۋ ۆودويۋ، ۆوزۆىشاەتسيا ۆ ۆيدە كونۋسا كامەننايا سكالا، كوتورايا پو پريچينە وتمەننوي ۆىسوتى يمەنۋەتسيا بۋكانباەۆىم ماياكوم. ۆ ستارينۋ، كوگدا كيرگيزتسى بىلي ەششە بەسسيلنى، ي كالمىكي، جيۆشيە ۆ وكرۋجنوستياح يح، نابەگامي ۋگونيالي سكوت ۋ كيرگيزتسەۆ ي يح رازوريالي بۋكانباي بي كيرگيزسكي, يمەل توگدا مەجدۋ سيمي گورامي سۆوە كوچەۆە (استىن سىزدىق. – ب.ك.), ا نا بۋگرە – ماياك، وتكۋدا داۆالوس زنات سوسەديام و پريبليجەني نەپرياتەليا. كيرگيزەتس سەي حرابروستيۋ سۆوەيۋ نيزلوجيل ۆ وكرەستنوستياح سيلۋ كالمىكوۆ ي، بۋدۋچي ۋبيت تام پوسرەدي سراجەنيا، پوگرەبەن نا توم جە ماياكە (استىن سىزدىق. – ب.ك.), كوتورىي ۆمەستە س ەگو يمەنەم سلۋجيت كيرگيزتسام ناپومينانيەم ەگو حرابروستي» (قاراڭىز: وبوزرەنيە كيرگيز-كايساكسكوي ستەپي (چاست 1-يا), ستر. 23 // دنەۆنىە زاپيسكي ۆ ستەپي كيرگيز-كايساكسكوي 1803 ي 1804 گودوۆ، ستر. 44).
بۇل جولى ويلانىپ قالدىق. بۇرىن ءۇستىرت وقىپ، ءمان بەرمەگەن ەكەنبىز، گاۆەردوۆسكي «بۋكانباي بي كيرگيزسكي...» دەپتى. داڭقى رەسەيگە ءمالىم تارحان تابىن بوكەنباي باتىردى ءبىر شاعىن اۋىلدىڭ ءبيى دارەجەسىنە تەڭەمەۋى ءتيىس ەدى! مالىمەت بەرۋشىلەر جولباستاۋشى ءالىمنىڭ رۋباسىلارى – قاراكوبەك، ونىڭ جيەنى بورانباي دەگەندەر. تىڭشى-ساياحاتشى مىناداي دا اقپارات تاڭبالاپ كەتكەن سولاردىڭ ءبىرى جايلى: «بي كاراكۋبەك – گلاۆنىي ستارشينا ديۋرتكارينسكوگو رودا, تارحان، پوچيتاەمىي ۆ تسەلوي وردە; ون بىل ۋۆاجاەم ي نا ليني، نو زا نەسكولكو لەت پرەد سيم پو پريچينە سلابوگو ەگو ۋپراۆلەنيا زا رودوم، زامەشاۆشيمسيا ۆ گرابەجاح، ون ستال وت گرانيتسى ۋدالياتسيا». قالاي بولعاندا دا دەرەكتەر وسى ادامداردىڭ بايانداۋىمەن تۇزىلگەن. شوقىعا قاتىستى وتكەن وقيعاعا بىزدەن گورى ولار جاقىن ءبىر تابان. سوندىقتان التى الاشقا اتى ءمالىم باتىردى شاعىن اۋىلدىڭ ءبيى دەپ قاتەلەسۋى ەش مۇمكىن ەمەس. جولباستاۋشى جەرگىلىكتى اقساقالدار بۇل بيىكتى جاۋدان مالدارىن قورعاۋ ءۇشىن قاراۋىل توبە رەتىندە پايدالانعانىن ايتقان، سونى گاۆەردوۆسكي قاز-قالپىندا قاعازعا تۇسىرگەن. جازباعا مۇقيات كوز جۇگىرتەيىكشى تاعى ءبىر...
بوكەنباي باتىر ابىلقايىر حاننىڭ وڭ قولى، اقىلداساتىن بىردەن-ءبىر كەڭەسشىسى، قولداۋشىسى بولعانى تاريحتا تايعا تاڭبا باسقانداي مورلەنگەن. الايدا ونى ۇنەمى حان يەمنىڭ قاسىندا بولدى دەۋ دە قيسىنسىز. بۇنى مىنا: «...تەۆكەلەۆ ءوزىنىڭ باسىنا كۇن تۋعاندا ابىلقايىر حاننان: « بوكەنباي قايدا؟ ونى قانشا كۇندە اكەلۋگە بولادى؟» دەپ سۇراعاندا، ول: «قوس اتپەن كۇنى-ءتۇنى جۇرگەندە ون كۇن كەتەدى»، – دەپ جاۋاپ بەرگەن»، – دەگەن ارحيۆتىك دەرەكتەر ايعاقتايدى (قاراڭىز: ءباھادۇر باتىر بوكەنباي. – اقتوبە، «جك س. ت. ءجانادىلوۆ باسپاحاناسى»، 2011 جىل، 362-بەت). شىنىندا دا جان-جاقتان جاۋ قامالاپ تۇرعان شاقتا اتاسى ءبىر، تۋعان جۇرتى تابىنداردان جىراق جۇرمەسە كەرەك-ءتى ول. وسى مالىمەتتەر-اق ىرعىزدىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى شوقىدا تابىن بوكەنباي باتىردىڭ جەرلەنگەنىنە ءشۇبا كەلتىرەدى. بۇل جايتتاردى نەگىزگە الىپ، گاۆەردوۆسكيدىڭ اتاپ وتىرعان «بۋكانبايىن» (دۇرىسى بوگەنباي. – ب.ك.) بوكەنباي باتىر دەپ قابىلداۋدىڭ ەش ءجونى جوق دەگەن وي تۇيدىك. ارىستانداي ايباتتى ءباھادۇردىڭ تەك مالى ءۇشىن قيىن كەزدە دوڭىزتاۋ مەن جەم بويىنداعى اعايىندارىن ەسىنەن شىعارىپ، سوناۋ ىرعىزدىڭ ءبىر شوقىسىن اينالسوقتاپ جۇرگەندە ءالىم-شومەننىڭ ورتاسىندا بارىمتاشىلار قولىنان ءولۋى دە سەنىمسىز عوي! تارحان اتىنا لايىق ەمەس ءتىپتى. سوندىقتان بارىمتادا ءولىپ، شوقىعا جەرلەنگەن قاباقتىڭ بوگەنباي دەگەن ءبيى دەيمىز ءبىز!
شىنىندا دا تارحان بوكەنباي باتىر عانا ەمەس، باسىنا داۋلەت قونعان كىسى دە ەكەن. بۇعان كۋالىك بەرەيىك. مۇنان ون شاقتى جىل بۇرىن تابىن رۋىنىڭ جەتپىستى القىمداعان ماقسات، توقسان جاستاعى ايناعۇل ەسىمدى قارتتارى كونەكوزدەردەن جەتكەن مىنا اڭگىمەنى: «...بوكەنبايدىڭ قىسقى جايلاۋى دوڭىزتاۋ دا، جازعى جايلاۋى جەم وزەنىنىڭ بويى، سوعان قۇياتىن «بايسارى بوكەنباي»، «قۇر بوكەنباي»، «اششىلى بوكەنباي» دەگەن جەم سالالارى. باتىردىڭ ون مىڭ جىلقىسى بولعان. ولار ساسكەدە قاتار تۇرىپ، وسى ءۇش سالادان سۋ ىشكەندە، ولاردىڭ اعىسى توقتاپ قالادى ەكەن...» – دەپ بايانداپ بەرىپتى (قاراڭىز: ءباھادۇر باتىر بوكەنباي. – اقتوبە، «جك س. ت. ءجانادىلوۆ باسپاحاناسى»، 2011 جىل، 44-بەت). ايتپاعىمىز، تارحان بوكەنباي باتىر كوپ سالالى، سۋى مول، ءشوبى شۇيگىن، بالىعى تۋلاعان جەمنىڭ بويىن تاستاپ، وسىنشا مىڭعىرعان مالىن ءالىم-شومەننىڭ شوقىسىنا اكەپ باعۋى ادام نانار جايت ەمەس. ءالىم-قاباق بوگەنباي دەسە سەنۋگە بولار ەدى...
قولداعى ماعۇلماتتاردى ساراپتاي وتىرىپ، كوز جەتكىزگەنىمىز گاۆەردوۆسكيدىڭ دەرەكتەرى قاتە پايىمدالىپ، جاڭساق تۇجىرىم «شىندىققا» اينالعان. قالاي دەسەك تە اقيقاتقا يىلگەن ءجون... ءجا، جاقسى، بۇل – بوكەنباي باتىر ولگەن سوڭ 60 جىلدان كەيىن جازىلعان دەرەك قوي. بۇدان باسقا تاريحي مالىمەتتەردى سۇزەيىك ەندى.
قالىڭ تابىننىڭ اراسىندا اتالارى ءباھادۇر بوكەنباي جايلى ەل اڭگىمەلەرىنىڭ، ناقتى دەرەكتەردىڭ ساقتالماۋى مۇمكىن ەمەس. ولاردى اۋلادا تۋعان قىسىر سوزگە بالاپ جوققا شىعارۋ جانە ابەستىك!
پروفەسسور ز. بايدوسوۆ قۇيماقۇلاق جانداردىڭ ءبىرىنىڭ اۋزىنان جازىپ العان تابىن بوكەنباي باتىر تۋرالى جىردىڭ مىنا تۇسىندا:
«ارىستانداي ايباتتى،
جولبارىستاي قايراتتى،
بوكەنباي سىندى باتىرىم،
التى مۇشەل تولتىرىپ،
قالىڭ دا ءجاۋمىت ىشىندە،
قاپىدا قازا بولعان-دى»، – دەلىنىپتى (قاراڭىز: ءباھادۇر باتىر بوكەنباي. – اقتوبە، «جك س. ت. ءجانادىلوۆ باسپاحاناسى»، 2011 جىل، 43-44 بەتتەر).
سوندا بوكەنباي باتىر شوقىداعى اۋىلعا شابۋىل جاساعان قالماقتاردان ەمەس، تۇرىكپەندەرمەن شايقاستا ولگەن. تاريحتان بەلگىلى، كيىز تۋىرلىقتى كوشپەلى قانداس جۇرتتار اراسىندا بارىمتا، شاپقىنشىلىق ءجيى بولىپ تۇرعان... تارحان تۋعان جەرىنىڭ وڭتۇستىك-باتىس بەتكەيىندە، سونداي قاقتىعىستاردىڭ بىرىندە جاۋمىتتەر قولىنان قازا تاپسا، مۇردەسىن اتامەكەنىنەن ءارى اسىرىپ، ۇرپاقتارىنىڭ تۋ ىرعىزداعى ءالىم-شومەننىڭ شوقىسىنا اپارىپ قويۋى تۇسىنىكسىز جاعداي. جىرداعى مالىمەت كوڭىلدە وسىنداي كۇمان تۋدىرادى.
ىرعىزدىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى شوقىعا جەرلەنگەن «بۋكانبايدى» شەكتى بوگەنبايعاجاتقىزىپ جۇرگەن اڭگىمە شىندىققا سايادى. ويتكەنى، ءالىم مەن شومەن ءبىر تۋعان. قاشاندا ارالاسىپ جاتقان جۇرت. قازىردە دە سولاي. بىراق بۇل ءوڭىردىڭ باعزىدا ءالىم بالاسى شەكتىلەردىڭ يەلىگىندە بولعانىن ەرتەدەگى جات جۇرتتىقتاردىڭ قازاق رۋلارى قونىسىنا قاتىستى كارتاسى دا راستاپ بەكىتەدى... تاريحى تالاسقا ءتۇسىپ وتىرعان شوقى وسى ەكى ەلدىڭ قازىرگى اۋدانارالىق ءبولىنىس شەكاراسى ماڭىندا ورنالاسقان. ايتا كەتەيىك، بۇل – كورگەن جەرىمىز-تۇعىن، ەكى-ءۇش رەت بولعانبىز...
قولداعى دەرەكتەر بوگەنبايدى ءالىمنىڭ شەكتىسى دەيدى. ونىڭ قاباق اتالىعى، جانگەلدى بولىمىنەن ەكەن. ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى XVIII عاسىردىڭ باسى مەن XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنىڭ ارالىعى دەپ شامالانادى. ال عۇمىرىنىڭ قالاي اياقتالعانىن ءالىمنىڭ شەجىرە قارتتارىنىڭ اۋىز ەكى اڭگىمەسى نەگىزىندە گاۆەردوۆسكي ءوز ەڭبەگىندە جازىپ قالدىرعان. قازىر ەسىمى رۋعا اينالعان. ودان تاراعان ۇرپاقتار ءوسىپ-ونگەن. شالقار وڭىرىندە تىرشىلىك ەتۋدە.
تالاستىڭ تۋىنىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى: يا. پ. گاۆەردوۆسكيدىڭ بوگەنبايدى «بۋكانباي» دەپ تاڭبالاۋى. ارينە، ويلاپ قاراساڭ «بۋگەنباي» بوپ جازىلۋى كەرەك ەدى. جولساپار-كۇندەلىككە «بۋكانباي» دەلىنىپ تۇزىلگەن. بۇل – قازاقشا «بوكەنباي» اتاۋىنىڭ ورىسشا «بۋكانباي» دەپ ورفوگرافيالىق تۇرعىدان دۇرىس جازىلعان نۇسقاسى سياقتى كورىنۋى مۇمكىن. بىراق اقيقاتىنا كەلسەك، قايتالاپ ەسكە سالامىز، باتىردىڭ ەسىمى وتارشىلدار تىلىندە «بۋكەنباي» بوپ قاتتالۋى ءتيىس ەدى قاعازعا. بىراق باسقاشا. «بۋكانباي».
جات جۇرتتىقتاردىڭ بۇرمالاۋىمەن جەم «ەمبا»، ەسىل «يشيم»، ولكەيەك «ۋلقوياك» بەس تاما «بەستاماك» بوپ بۇگىنگە شەيىن اتالىپ كەلگەنى بارشامىزعا ءمالىم جايت. يا. پ. گاۆەردوۆسكي دە ءوز جازباسىندا تەك شەكتى بوگەنباي ءبيدىڭ ەسىمىن عانا ەمەس، باسقا دا اتاۋلاردى بۇرمالاعان. ءبۇي دەيدى: «بولشوي وردە نازناچەن بىل ۆ سيە دوستوينستۆو تيۋليا-بي، ۆ سرەدنەي – كازبەك، ا ۆ مەنشەي – يتكا (دۇرىسى ايتەكە – ب.ك.)». تاعى دا ايعاق بەرەيىك، رۋ اتتارىنان. الدياردى «ەلديار»، توقانى «تۋكان»، سارىقاسقانى «سارى-كاشكين» قويىتتى «كۋيت» دەپ تاڭبالاعان (بۇلار – شومەكەيدەن تاراعان اتالىقتار.-ب.ك.) بىرقاتارىن عانا اتاپ وتىرمىز. جازبادا بۇرمالانعان سوزدەردىڭ ءبارىسىن ءتىزىپ كورسەتۋ مىندەتىمىز ەمەس. مۇنداعى ايتپاعىمىز، شەكتى بوگەنبايدىڭ ەسىمى دە وسىلاردىڭ كەبىن كيگەن. «بۋكانباي» بوپ. كەيىن سونان كەتكەن ونى باتىر بوكەنبايمەن شاتىستىرىپ. اتاق-دارەجەسى بيىك بولعاسىن. جاقسى، مۇنى قويايىقشى.
رەسەي يمپەرياسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارحيۆىندە 1742 جىلى ماۋسىمنىڭ 7-سىندە تۇزىلگەن مىنا دەرەكتەر ساقتالعان ەكەن بوكەنباي باتىر جونىندە، ءبۇي دەيدى وندا: « ...مايا 28 - چيسلا 1742 گودا يايتسكوە ۆويسكو چەرەز پريحاۆشەگو يز كايساتسكوي وردى يايتسكوگو كازاكا حاركۋ، دونوسيت، چتو كايساتسكي ۆلادەلەتس جە بۋكەنباي (استىن سىزدىق. – ب.ك.) ۆ چيسلە 500 چەلوۆەك حوديل پود ترۋحمەنتسەۆ دليا ۆزياتيا ۋ نيح پولونۋ ي وتگونۋ سكوتا، توكمو وني، تۋرحمەنتسى، يح كايساكوۆ، ۆسەح پوبيل دو سمەرتي...». (قاراڭىز: اپۆر، فوند 122, 1742 گ. د. 4, ل. 53)
گاۆەردوۆسكيدىڭ دەرەگى الپىس جىلدان كەيىن جازىلسا، مىنا مالىمەت – ءباھادۇر ولىمىنەن سوڭ كوپ كىدىرمەي، ونشاقتى كۇن ىشىندە تۇزىلگەن رەسمي اقپارات. ويتكەنى، ورىس وتارشىلدارى ءۇشىن بوكەنباي باتىر اسا ماڭىزدى تۇلعا! ونىڭ حالىق اراسىنداعى بەدەل-ارەكەتى، ءار قادامى ءجىتى باقىلاۋدا بولعان. سوندىقتان ول تۋراسىنداعى حابارلامالاردىڭ جوعارى جاققا ۋاقىتىندا ءتۇسىپ وتىرۋى – زاڭدىلىق. رەسەي يمپەرياسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وسى ناقتى دەرەكتەرىندە تارحان تۇرىكپەندەرمەن شايقاستا قازا تاپقان دەيدى. كۋالىككە تارتقان جىرداعى مالىمەتتەرمەن ءدال قيىسىپ تۇر. مۇنىڭ ۇستىنە قالىڭ تابىن دا بوكەنباي باتىر بايعانين اۋدانى جارقامىس اۋلىنان جەتى-سەگىز شاقىرىم جەردەگى توبەگە جەرلەنگەن، دەيدى. كەيىن «بوكەنباي توبەسى» اتالىپ كەتكەن، دەيدى. باسىنا ۇرپاقتارى ايشىقتى بەلگى ورناتقان... سوندا ۇسىنىلىپ وتىرعان بۇل ناقتى ماعۇلماتتار، ارحيۆتىك دەرەكتەر يا.پ. گاۆەردوۆسكيدىڭ: «بۋكانباي بي كيرگيزسكي, يمەل توگدا مەجدۋ سيمي گورامي سۆوە كوچەۆە, ا نا بۋگرە – ماياك، وتكۋدا داۆالوس زنات سوسەديام و پريبليجەني نەپرياتەليا. كيرگيزەتس سەي حرابروستيۋ سۆوەيۋ نيزلوجيل ۆ وكرەستنوستياح سيلۋ كالمىكوۆ ي، بۋدۋچي ۋبيت تام پوسرەدي سراجەنيا، پوگرەبەن نا توم جە ماياكە…» – دەپ تاڭبالاعان مالىمەتىنە ۇيلەسپەي، قايشىلىق تۋدىرىپ، شوقىعا جەرلەنگەن شەكتىنىڭ قاباعىنان شىققان بوگەنباي بي ەكەنىن تولىق قۋاتتاپ تۇر! شىنىندا دا اتاقونىسىنىڭ وڭتۇستىك-باتىس بەتكەيىندە باقي بولعان باتىردىڭ مۇردەسىن تۋعان مەكەنىنىڭ ۇستىنەن الىپ ءوتىپ، اسىرىپ، بىرنەشە كۇنشىلىك جەردەگى ىرعىز جاقتاعى توبەگە قويۋىنىڭ ەش قيسىنى دا، سەبەبى دە جوق!
مىنەكەي، ارحيۆتىك مالىمەتتەر اقيقاتتى وسىلاي اشىپ بەرىپ وتىر.
ايتقانداي، جاڭا جوعارىدا كەلتىرىلگەن 1742 جىلدىڭ 28 مامىرداعى رەسەي يمپەرياسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەسمي حابارلاماسىنا تاعى ءبىر كوز سالايىقشى، تارحان ەسىمى ورىس ورفوگرافياسى بويىنشا «بۋكەنباي» دەپ دۇرىس تاڭبالانىپتى، «بۋكانباي» ەمەس!
1976-1993 جىلداردىڭ ماتەريالدارى بويىنشا 2001 جىلى استانا شارىندەگى رمقك «كارتوگرافيا» باسپاسىندا دايىندالىپ، جارىققا شىققان اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق كارتاسىندا ىرعىزدىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى پىكىر وزەگى بوپ وتىرعان شوقى – «بوگەنباي تاۋى» دەپ تۇسىرىلگەن...
بارلىق تاريحىمىز بوكەنباي ءباھادۇردىڭ ىرعىزعا تاقاۋ ورنالاسقان شوقىعا جەرلەنۋ جەرلەنبەۋىنە تىرەلىپ تۇرعان جوق! اي ورتاق، كۇن ورتاق، جاقسى ورتاق. تارحان بابامىزدىڭ ىرعىز توپىراعىن باسقانىنا، ابىلقايىر حانمەن ەل مۇددەسىن ويلاپ، القالى كەڭەس قۇرعانىنا ەش ءشۇبالانبايمىز...
سونىمەن ءسوز سوڭىندا جانە ءبىر قايتالاپ ناقتىلاپ وتەيىك، جوعارىدا اتالعان تاريحي مالىمەتتەردى باجايلاي زەردەلەگەندە مىناداي قورتىندى شىعىپ وتىر:
ا) تىڭشى-وفيتسەر گاۆەردوۆسكيدىڭ شەكتى بوگەنبايدى «بۋكانباي» ءھام اجالى قالماق بارىمتاشىلارىنان بولعان دەپ ءتۇزۋى كەيىنگىلەردە تابىن بوكەنباي باتىردى ايتقان ەكەن دەگەن جاڭساق وي تۋدىرىپ، شوقىنىڭ اقيقات اتاۋىن تارحانعا جاپسىرعان;
ءا) رەسەي يمپەرياسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ارحيۆىندە ساقتالعان 1742 جىلعى مامىر ايىنىڭ 28-ىندە جازىلعان رەسمي حابارلامانىڭ بوكەنباي باتىردىڭ تۇرىكپەندەرمەن شايقاستا ولگەنىن راستاۋى – ۇرپاقتارى مەن تۋعاندارىنىڭ تارحاندى ءوز اتاقونىسىنان ءارى اسىرىپ، ايشىلىق جەردەگى شالعاي ءوڭىر ىرعىزدىڭ توبەسىنە جەرلەۋىن اقي-تاقي جوققا شىعارادى.
پىكىرىمىزدى وسى تۇستان ءتامام قىلماقپىز. دالەلگە توقتاپ، شىندىقتى قابىلدايتىن جاندارعا جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىز...
قاتەلىكتى مويىنداۋ – كوشەلىلىكتىڭ بەلگىسى! شەكتى بوگەنباي بي شوقىسى دا ەسكى كۇننىڭ ءبىر شەجىرەسى. تاريحىمىزعا ەش جاتتىعى جوق!
گاۆەردوۆسكيدىڭ جازباسىن، باسقا دا ارحيۆتىك تاريحي دەرەكتەردى مۇقيات سالىستىرا ساراپتاي وتىرىپ، كوز جەتكىزگەن انىق اقيقات – وسى! اۋەلدە كۇماندانعانمەن شىندىققا لاجسىزدان قول قويدىق!
ءبورىباي كارتەن،
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
