Budan biraz ýaqyt buryn «Aqtóbe» gazetinde jarııalanǵan (28.10.2016) «Bókenbaı batyrdy tonaý nemese tarıhymyzdy túgendegende, jetken jerimiz osy ma?» atty daýly maqalamen tanysyp edik. Pikir ózegi – «Bókenbaı shoqysy» atalyp júrgen jer eken. Sony bireýler ıemdenip alypty atamdiki dep. Avtorlar onyń olaı emes ekenine shyr-pyr bolady. Reseı ımperııasynyń otarlaý maqsatyndaǵy tapsyrmasy negizinde júrgizgen «Obozrenıe kırgız-kaısakskoı stepı» atalatyn tyńshy Ia. P. Gaverdovskııdiń eki bólimnen turatyn jolsapar-kúndeliginen dálelder usynypty. Bul eńbek qolymyzda bar edi, jaqsy tanys ek...
Fashıstik-kommýnıstik qyzyl ımperııa qulaǵan soń, qazaq tarıhyn túgeldeýge kóshti. Rýhty bıikteter, tárbıesi mol, ǵıbratty is bul. Áıtse de munymen qatar jaǵymsyz áreketter de boı kórsetip qalýda. Bireýler saıda sany, qumda izi joq áldekimdi «seri» qylyp, sonysyn kúlli folklorlyq muralarymyzdyń avtory etip, qoldan zor jasamaq ta boldy... Tasadaǵy qoshtaýshylarynyń qoldaýymen ala taıdaı búldirmegenderi joq. Pikir ózegi – tarhan Tabyn Bókenbaı batyrdyń tarıhtaǵy tulǵasyn kólegeıleý úshin, eldi shatastyrý nıetimen, óz aýlynan birneshe «Bókenbaı batyrdy» da oılap shyǵardy. Qaısybir tanymy kem paryqsyzdar muny áli shyn kóredi... XVII – XVIII ǵasyrlar aralyǵynda ǵumyr keship, esimi tek qazaq halqyna ǵana emes, Reseı ımperııasy men Orta Azııaǵa málim bolǵan batyr hám tarhan Bókenbaı – bireý ǵana! Qalǵany – oıdan qurastyrylǵan jalǵan áńgimeler!
Osyndaı jaǵdaılarǵa qanyq bolǵansyn janushyrǵan aǵaıynnyń ýájderine tileýles nıetpen qaradyq. Álgi orystyń eńbegine qaıta shuqshıdyq. Birneshe qaıyra oqydyq. Búı deıdi jańaǵy Ia. P. Gaverdovskıı 1803 jyly tamyzdyń 22-sinde tańbalaǵan dereginde: «V prave, verstah v 30 ot sego stana, vıdny gory, nazyvaemye Býkanbaevymı. V ravnıne mejdý nımı verst na 15 v poperechnıke, ızobılýıýeı horoshım kormom dlıa skota ı chıstoıý klıýchevoıý vodoıý, vozvyshaetsıa v vıde konýsa kamennaıa skala, kotoraıa po prıchıne otmennoı vysoty ımenýetsıa Býkanbaevym maıakom. V starıný, kogda kırgızy bylı ee bessılny, ı kalmykı, jıvshıe v okrýjnostıah ıh, nabegamı ýgonıalı skot ý kırgızev ı ıh razorıalı Býkanbaı bıı kırgızskıı, ımel togda mejdý sımı goramı svoe kocheve (astyn syzdyq. – B.K.), a na býgre – maıak, otkýda davalos znat sosedıam o prıblıjenıı neprııatelıa. Kırgıze seı hrabrostıý svoeıý nızlojıl v okrestnostıah sılý kalmykov ı, býdýchı ýbıt tam posredı srajenııa, pogreben na tom je maıake (astyn syzdyq. – B.K.), kotoryı vmeste s ego ımenem slýjıt kırgızam napomınanıem ego hrabrostı» (Qarańyz: Obozrenıe Kırgız-kaısakskoı stepı (chast 1-ıa), str. 23 // Dnevnye zapıskı v stepı Kırgız-kaısakskoı 1803 ı 1804 godov, str. 44).
Bul joly oılanyp qaldyq. Buryn ústirt oqyp, mán bermegen ekenbiz, Gaverdovskıı «Býkanbaı bıı kırgızskıı...» depti. Dańqy Reseıge málim tarhan Tabyn Bókenbaı batyrdy bir shaǵyn aýyldyń bıi dárejesine teńemeýi tıis edi! Málimet berýshiler jolbastaýshy Álimniń rýbasylary – Qarakóbek, onyń jıeni Boranbaı degender. Tyńshy-saıahatshy mynadaı da aqparat tańbalap ketken solardyń biri jaıly: «Bıı Karakýbek – glavnyı starshına dıýrtkarınskogo roda, tarhan, pochıtaemyı v eloı orde; on byl ývajaem ı na lınıı, no za neskolko let pred sım po prıchıne slabogo ego ýpravlenııa za rodom, zameshavshımsıa v grabejah, on stal ot granıy ýdalıatsıa». Qalaı bolǵanda da derekter osy adamdardyń baıandaýymen túzilgen. Shoqyǵa qatysty ótken oqıǵaǵa bizden góri olar jaqyn bir taban. Sondyqtan alty alashqa aty málim batyrdy shaǵyn aýyldyń bıi dep qatelesýi esh múmkin emes. Jolbastaýshy jergilikti aqsaqaldar bul bıikti jaýdan maldaryn qorǵaý úshin qaraýyl tóbe retinde paıdalanǵanyn aıtqan, sony Gaverdovskıı qaz-qalpynda qaǵazǵa túsirgen. Jazbaǵa muqııat kóz júgirteıikshi taǵy bir...
Bókenbaı batyr Ábilqaıyr hannyń oń qoly, aqyldasatyn birden-bir keńesshisi, qoldaýshysy bolǵany tarıhta taıǵa tańba basqandaı mórlengen. Alaıda ony únemi han ıemniń qasynda boldy deý de qısynsyz. Buny myna: «...Tevkelev óziniń basyna kún týǵanda Ábilqaıyr hannan: « Bókenbaı qaıda? Ony qansha kúnde ákelýge bolady?» dep suraǵanda, ol: «Qos atpen kúni-túni júrgende on kún ketedi», – dep jaýap bergen», – degen arhıvtik derekter aıǵaqtaıdy (Qarańyz: Bahadúr batyr Bókenbaı. – Aqtóbe, «JK S. T. Janádilov baspahanasy», 2011 jyl, 362-bet). Shynynda da jan-jaqtan jaý qamalap turǵan shaqta atasy bir, týǵan jurty Tabyndardan jyraq júrmese kerek-ti ol. Osy málimetter-aq Yrǵyzdyń ońtústik-batysyndaǵy shoqyda Tabyn Bókenbaı batyrdyń jerlengenine shúbá keltiredi. Bul jaıttardy negizge alyp, Gaverdovskııdiń atap otyrǵan «Býkanbaıyn» (durysy Bógenbaı. – B.K.) Bókenbaı batyr dep qabyldaýdyń esh jóni joq degen oı túıdik. Arystandaı aıbatty bahadúrdiń tek maly úshin qıyn kezde Dońyztaý men Jem boıyndaǵy aǵaıyndaryn esinen shyǵaryp, sonaý Yrǵyzdyń bir shoqysyn aınalsoqtap júrgende Álim-Shómenniń ortasynda barymtashylar qolynan ólýi de senimsiz ǵoı! Tarhan atyna laıyq emes tipti. Sondyqtan barymtada ólip, shoqyǵa jerlengen Qabaqtyń Bógenbaı degen bıi deımiz biz!
Shynynda da tarhan Bókenbaı batyr ǵana emes, basyna dáýlet qonǵan kisi de eken. Buǵan kýálik bereıik. Munan on shaqty jyl buryn Tabyn rýynyń jetpisti alqymdaǵan Maqsat, toqsan jastaǵy Aınaǵul esimdi qarttary kónekózderden jetken myna áńgimeni: «...Bókenbaıdyń qysqy jaılaýy Dońyztaý da, jazǵy jaılaýy Jem ózeniniń boıy, soǵan quıatyn «Baısary Bókenbaı», «Qur Bókenbaı», «Ayly Bókenbaı» degen Jem salalary. Batyrdyń on myń jylqysy bolǵan. Olar sáskede qatar turyp, osy úsh saladan sý ishkende, olardyń aǵysy toqtap qalady eken...» – dep baıandap beripti (Qarańyz: Bahadúr batyr Bókenbaı. – Aqtóbe, «JK S. T. Janádilov baspahanasy», 2011 jyl, 44-bet). Aıtpaǵymyz, tarhan Bókenbaı batyr kóp salaly, sýy mol, shóbi shúıgin, balyǵy týlaǵan Jemniń boıyn tastap, osynsha myńǵyrǵan malyn Álim-Shómenniń shoqysyna ákep baǵýy adam nanar jaıt emes. Álim-Qabaq Bógenbaı dese senýge bolar edi...
Qoldaǵy maǵulmattardy saraptaı otyryp, kóz jetkizgenimiz Gaverdovskııdiń derekteri qate paıymdalyp, jańsaq tujyrym «shyndyqqa» aınalǵan. Qalaı desek te aqıqatqa ıilgen jón... Já, jaqsy, bul – Bókenbaı batyr ólgen soń 60 jyldan keıin jazylǵan derek qoı. Budan basqa tarıhı málimetterdi súzeıik endi.
Qalyń Tabynnyń arasynda atalary bahadúr Bókenbaı jaıly el áńgimeleriniń, naqty derekterdiń saqtalmaýy múmkin emes. Olardy aýlada týǵan qysyr sózge balap joqqa shyǵarý jáne ábestik!
Professor Z. Baıdosov quımaqulaq jandardyń biriniń aýzynan jazyp alǵan Tabyn Bókenbaı batyr týraly jyrdyń myna tusynda:
«Arystandaı aıbatty,
Jolbarystaı qaıratty,
Bókenbaı syndy batyrym,
Alty múshel toltyryp,
Qalyń da jáýmit ishinde,
Qapyda qaza bolǵan-dy», – delinipti (Qarańyz: Bahadúr batyr Bókenbaı. – Aqtóbe, «JK S. T. Janádilov baspahanasy», 2011 jyl, 43-44 better).
Sonda Bókenbaı batyr shoqydaǵy aýylǵa shabýyl jasaǵan qalmaqtardan emes, túrikpendermen shaıqasta ólgen. Tarıhtan belgili, kıiz týyrlyqty kóshpeli qandas jurttar arasynda barymta, shapqynshylyq jıi bolyp turǵan... Tarhan týǵan jeriniń ońtústik-batys betkeıinde, sondaı qaqtyǵystardyń birinde jáýmitter qolynan qaza tapsa, múrdesin atamekeninen ári asyryp, urpaqtarynyń tý Yrǵyzdaǵy Álim-Shómenniń shoqysyna aparyp qoıýy túsiniksiz jaǵdaı. Jyrdaǵy málimet kóńilde osyndaı kúmán týdyrady.
Yrǵyzdyń ońtústik-batysyndaǵy shoqyǵa jerlengen «Býkanbaıdy» Shekti Bógenbaıǵajatqyzyp júrgen áńgime shyndyqqa saıady. Óıtkeni, Álim men Shómen bir týǵan. Qashanda aralasyp jatqan jurt. Qazirde de solaı. Biraq bul óńirdiń baǵzyda Álim balasy Shektilerdiń ıeliginde bolǵanyn ertedegi jat jurttyqtardyń qazaq rýlary qonysyna qatysty kartasy da rastap bekitedi... Tarıhy talasqa túsip otyrǵan shoqy osy eki eldiń qazirgi aýdanaralyq bólinis shekarasy mańynda ornalasqan. Aıta keteıik, bul – kórgen jerimiz-tuǵyn, eki-úsh ret bolǵanbyz...
Qoldaǵy derekter Bógenbaıdy Álimniń Shektisi deıdi. Onyń Qabaq atalyǵy, Jangeldi bóliminen eken. Ómir súrgen ýaqyty XVIII ǵasyrdyń basy men XVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynyń aralyǵy dep shamalanady. Al ǵumyrynyń qalaı aıaqtalǵanyn Álimniń shejire qarttarynyń aýyz eki áńgimesi negizinde Gaverdovskıı óz eńbeginde jazyp qaldyrǵan. Qazir esimi rýǵa aınalǵan. Odan taraǵan urpaqtar ósip-óngen. Shalqar óńirinde tirshilik etýde.
Talastyń týýynyń negizgi bir sebebi: Ia. P. Gaverdovskııdiń Bógenbaıdy «Býkanbaı» dep tańbalaýy. Árıne, oılap qarasań «Býgenbaı» bop jazylýy kerek edi. Jolsapar-kúndelikke «Býkanbaı» delinip túzilgen. Bul – qazaqsha «Bókenbaı» ataýynyń oryssha «Býkanbaı» dep orfografııalyq turǵydan durys jazylǵan nusqasy sııaqty kórinýi múmkin. Biraq aqıqatyna kelsek, qaıtalap eske salamyz, batyrdyń esimi otarshyldar tilinde «Býkenbaı» bop qattalýy tıis edi qaǵazǵa. Biraq basqasha. «Býkanbaı».
Jat jurttyqtardyń burmalaýymen Jem «Emba», Esil «Ishım», Ólkeıek «Ýlqoıak» Bes Tama «Bestamak» bop búginge sheıin atalyp kelgeni barshamyzǵa málim jaıt. Ia. P. Gaverdovskıı de óz jazbasynda tek Shekti Bógenbaı bıdiń esimin ǵana emes, basqa da ataýlardy burmalaǵan. Búı deıdi: «Bolshoı orde naznachen byl v sıe dostoınstvo Tıýlıa-bıı, v Sredneı – Kazbek, a v Mensheı – Itka (durysy Áıteke – B.K.)». Taǵy da aıǵaq bereıik, rý attarynan. Aldııardy «Eldıar», Toqany «Týkan», Saryqasqany «Sary-kashkın» Qoıytty «Kýıt» dep tańbalaǵan (bular – Shómekeıden taraǵan atalyqtar.-B.K.) Birqataryn ǵana atap otyrmyz. Jazbada burmalanǵan sózderdiń bárisin tizip kórsetý mindetimiz emes. Mundaǵy aıtpaǵymyz, Shekti Bógenbaıdyń esimi de osylardyń kebin kıgen. «Býkanbaı» bop. Keıin sonan ketken ony batyr Bókenbaımen shatystyryp. Ataq-dárejesi bıik bolǵasyn. Jaqsy, muny qoıaıyqshy.
Reseı ımperııasynyń Syrtqy ister Mınıstrliginiń arhıvinde 1742 jyly maýsymnyń 7-sinde túzilgen myna derekter saqtalǵan eken Bókenbaı batyr jóninde, búı deıdi onda: « ...maıa 28 - chısla 1742 goda Iaıkoe voısko cherez prıhavshego ız kaısakoı ordy ıaıkogo kazaka Harký, donosıt, chto kaısakıı vladele je Býkenbaı (astyn syzdyq. – B.K.) v chısle 500 chelovek hodıl pod trýhmenev dlıa vzıatııa ý nıh poloný ı otgoný skota, tokmo onı, týrhmeny, ıh kaısakov, vseh pobıl do smertı...». (Qarańyz: APVR, fond 122, 1742 g. d. 4, l. 53)
Gaverdovskııdiń deregi alpys jyldan keıin jazylsa, myna málimet – bahadúr óliminen soń kóp kidirmeı, onshaqty kún ishinde túzilgen resmı aqparat. Óıtkeni, orys otarshyldary úshin Bókenbaı batyr asa mańyzdy tulǵa! Onyń halyq arasyndaǵy bedel-áreketi, ár qadamy jiti baqylaýda bolǵan. Sondyqtan ol týrasyndaǵy habarlamalardyń joǵary jaqqa ýaqytynda túsip otyrýy – zańdylyq. Reseı ımperııasynyń Syrtqy ister Mınıstrliginiń osy naqty derekterinde tarhan túrikpendermen shaıqasta qaza tapqan deıdi. Kýálikke tartqan jyrdaǵy málimettermen dál qıysyp tur. Munyń ústine qalyń Tabyn da Bókenbaı batyr Baıǵanın aýdany Jarqamys aýlynan jeti-segiz shaqyrym jerdegi tóbege jerlengen, deıdi. Keıin «Bókenbaı tóbesi» atalyp ketken, deıdi. Basyna urpaqtary aıshyqty belgi ornatqan... Sonda usynylyp otyrǵan bul naqty maǵulmattar, arhıvtik derekter Ia.P. Gaverdovskııdiń: «Býkanbaı bıı kırgızskıı, ımel togda mejdý sımı goramı svoe kocheve, a na býgre – maıak, otkýda davalos znat sosedıam o prıblıjenıı neprııatelıa. Kırgıze seı hrabrostıý svoeıý nızlojıl v okrestnostıah sılý kalmykov ı, býdýchı ýbıt tam posredı srajenııa, pogreben na tom je maıake…» – dep tańbalaǵan málimetine úılespeı, qaıshylyq týdyryp, shoqyǵa jerlengen Shektiniń Qabaǵynan shyqqan Bógenbaı bı ekenin tolyq qýattap tur! Shynynda da ataqonysynyń ońtústik-batys betkeıinde baqı bolǵan batyrdyń múrdesin týǵan mekeniniń ústinen alyp ótip, asyryp, birneshe kúnshilik jerdegi Yrǵyz jaqtaǵy tóbege qoıýynyń esh qısyny da, sebebi de joq!
Minekeı, arhıvtik málimetter aqıqatty osylaı ashyp berip otyr.
Aıtqandaı, jańa joǵaryda keltirilgen 1742 jyldyń 28 mamyrdaǵy Reseı ımperııasy Syrtqy ister Mınıstrliginiń resmı habarlamasyna taǵy bir kóz salaıyqshy, tarhan esimi orys orfografııasy boıynsha «Býkenbaı» dep durys tańbalanypty, «Býkanbaı» emes!
1976-1993 jyldardyń materıaldary boıynsha 2001 jyly Astana shárindegi RMQK «Kartografııa» baspasynda daıyndalyp, jaryqqa shyqqan Aqtóbe oblysynyń ákimshilik-aýmaqtyq kartasynda Yrǵyzdyń ońtústik-batysyndaǵy pikir ózegi bop otyrǵan shoqy – «Bógenbaı taýy» dep túsirilgen...
Barlyq tarıhymyz Bókenbaı bahadúrdiń Yrǵyzǵa taqaý ornalasqan shoqyǵa jerlený jerlenbeýine tirelip turǵan joq! Aı ortaq, kún ortaq, jaqsy ortaq. Tarhan babamyzdyń Yrǵyz topyraǵyn basqanyna, Ábilqaıyr hanmen el múddesin oılap, alqaly keńes qurǵanyna esh shúbálanbaımyz...
Sonymen sóz sońynda jáne bir qaıtalap naqtylap óteıik, joǵaryda atalǵan tarıhı málimetterdi bajaılaı zerdelegende mynadaı qortyndy shyǵyp otyr:
a) tyńshy-ofıer Gaverdovskııdiń Shekti Bógenbaıdy «Býkanbaı» hám ajaly qalmaq barymtashylarynan bolǵan dep túzýi keıingilerde Tabyn Bókenbaı batyrdy aıtqan eken degen jańsaq oı týdyryp, shoqynyń aqıqat ataýyn tarhanǵa japsyrǵan;
á) Reseı ımperııasynyń Syrtqy ister mınıstrligi arhıvinde saqtalǵan 1742 jylǵy mamyr aıynyń 28-inde jazylǵan resmı habarlamanyń Bókenbaı batyrdyń túrikpendermen shaıqasta ólgenin rastaýy – urpaqtary men týǵandarynyń tarhandy óz ataqonysynan ári asyryp, aıshylyq jerdegi shalǵaı óńir Yrǵyzdyń tóbesine jerleýin aqı-taqı joqqa shyǵarady.
Pikirimizdi osy tustan támám qylmaqpyz. Dálelge toqtap, shyndyqty qabyldaıtyn jandarǵa jetkilikti dep oılaımyz...
Qatelikti moıyndaý – kósheliliktiń belgisi! Shekti Bógenbaı bı shoqysy da eski kúnniń bir shejiresi. Tarıhymyzǵa esh jattyǵy joq!
Gaverdovskııdiń jazbasyn, basqa da arhıvtik tarıhı derekterdi muqııat salystyra saraptaı otyryp, kóz jetkizgen anyq aqıqat – osy! Áýelde kúmándanǵanmen shyndyqqa lajsyzdan qol qoıdyq!
Bóribaı KÁRTEN,
“Adyrna” ulttyq portaly
