Talasqa tüsken şektı Bögenbai bidıŋ şoqysy

Būdan bıraz uaqyt būryn «Aqtöbe» gazetınde jariialanǧan (28.10.2016) «Bökenbai batyrdy tonau nemese tarihymyzdy tügendegende, jetken jerımız osy ma?» atty dauly maqalamen tanysyp edık. Pıkır özegı – «Bökenbai şoqysy» atalyp jürgen jer eken. Sony bıreuler iemdenıp alypty atamdıkı dep. Avtorlar onyŋ olai emes ekenıne şyr-pyr bolady. Resei imperiiasynyŋ otarlau maqsatyndaǧy tapsyrmasy negızınde jürgızgen «Obozrenie kirgiz-kaisakskoi stepi» atalatyn tyŋşy Iа. P. Gaverdovskiidıŋ ekı bölımnen tūratyn jolsapar-kündelıgınen dälelder ūsynypty. Būl eŋbek qolymyzda bar edı, jaqsy tanys ek... Faşistık-kommunistık qyzyl imperiia qūlaǧan soŋ, qazaq tarihyn tügeldeuge köştı. Ruhty biıkteter, tärbiesı mol, ǧibratty ıs būl. Äitse de mūnymen qatar jaǧymsyz äreketter de  boi körsetıp qaluda. Bıreuler saida sany, qūmda ızı joq äldekımdı «serı» qylyp, sonysyn küllı folklorlyq mūralarymyzdyŋ avtory etıp, qoldan zor jasamaq ta boldy... Tasadaǧy qoştauşylarynyŋ qoldauymen ala taidai büldırmegenderı joq. Pıkır özegı – tarhan Tabyn Bökenbai batyrdyŋ tarihtaǧy tūlǧasyn kölegeileu üşın, eldı şatastyru nietımen, öz aulynan bırneşe «Bökenbai batyrdy» da oilap şyǧardy. Qaisybır tanymy kem paryqsyzdar mūny älı şyn köredı... XVII – XVIII ǧasyrlar aralyǧynda ǧūmyr keşıp, esımı tek qazaq halqyna ǧana emes, Resei imperiiasy men Orta Aziiaǧa mälım bolǧan batyr häm tarhan Bökenbai – bıreu ǧana! Qalǧany – oidan qūrastyrylǧan jalǧan äŋgımeler! Osyndai jaǧdailarǧa qanyq bolǧansyn janūşyrǧan aǧaiynnyŋ uäjderıne tıleules nietpen qaradyq. Älgı orystyŋ eŋbegıne qaita şūqşidyq. Bırneşe qaiyra oqydyq. Büi deidı jaŋaǧy Iа. P. Gaverdovskii 1803 jyly tamyzdyŋ 22-sınde taŋbalaǧan deregınde: «V prave, verstah v 30 ot sego stana, vidny gory, nazyvaemye Bukanbaevymi. V ravnine mejdu nimi verst na 15 v poperechnike, izobiluiuşei horoşim kormom dlia skota i chistoiu kliuchevoiu vodoiu, vozvyşaetsia v vide konusa kamennaia skala, kotoraia po prichine otmennoi vysoty imenuetsia Bukanbaevym maiakom. V starinu, kogda kirgizsy byli eşe bessilny, i kalmyki, jivşie v okrujnostiah ih, nabegami ugoniali skot u kirgizsev i ih razoriali  Bukanbai bii kirgizskii, imel togda mejdu simi gorami svoe kocheve (astyn syzdyq. – B.K.), a na bugre – maiak, otkuda davalos znat sosediam o priblijenii nepriiatelia. Kirgizes sei hrabrostiu svoeiu nizlojil v okrestnostiah silu kalmykov i, buduchi ubit tam posredi srajeniia, pogreben na tom je maiake (astyn syzdyq. – B.K.), kotoryi vmeste s ego imenem slujit kirgizsam napominaniem ego hrabrosti» (Qaraŋyz: Obozrenie Kirgiz-kaisakskoi stepi (chast 1-ia), str. 23 // Dnevnye zapiski v stepi Kirgiz-kaisakskoi 1803 i 1804 godov, str. 44). Būl joly oilanyp qaldyq. Būryn üstırt oqyp, män bermegen ekenbız, Gaverdovskii «Bukanbai bii kirgizskii...» deptı. Daŋqy Reseige mälım tarhan Tabyn Bökenbai batyrdy bır şaǧyn auyldyŋ biı därejesıne teŋemeuı tiıs edı! Mälımet beruşıler jolbastauşy Älımnıŋ rubasylary – Qaraköbek, onyŋ jienı Boranbai degender. Tyŋşy-saiahatşy mynadai da aqparat taŋbalap ketken solardyŋ bırı jaily: «Bii Karakubek – glavnyi starşina diurtkarinskogo roda, tarhan, pochitaemyi v seloi orde; on byl uvajaem i na linii, no za neskolko let pred sim po prichine slabogo ego upravleniia za rodom, zameşavşimsia v grabejah, on stal ot granisy udaliatsia». Qalai bolǧanda da derekter osy adamdardyŋ baiandauymen tüzılgen. Şoqyǧa qatysty ötken oqiǧaǧa bızden görı olar jaqyn bır taban. Sondyqtan alty alaşqa aty mälım batyrdy şaǧyn auyldyŋ biı dep qatelesuı eş mümkın emes. Jolbastauşy jergılıktı aqsaqaldar būl biıktı jaudan maldaryn qorǧau üşın qarauyl töbe retınde paidalanǧanyn aitqan, sony Gaverdovskii qaz-qalpynda qaǧazǧa tüsırgen. Jazbaǧa mūqiiat köz jügırteiıkşı taǧy bır... Bökenbai batyr Äbılqaiyr hannyŋ oŋ qoly, aqyldasatyn bırden-bır keŋesşısı, qoldauşysy bolǧany tarihta taiǧa taŋba basqandai mörlengen. Alaida ony ünemı han iemnıŋ qasynda boldy deu de qisynsyz. Būny myna: «...Tevkelev özınıŋ basyna kün tuǧanda Äbılqaiyr hannan: « Bökenbai qaida? Ony qanşa künde äkeluge bolady?» dep sūraǧanda, ol: «Qos atpen künı-tünı jürgende on kün ketedı», – dep jauap bergen», – degen arhivtık derekter aiǧaqtaidy (Qaraŋyz: Bahadür batyr Bökenbai. –  Aqtöbe, «JK S. T. Janädılov baspahanasy», 2011 jyl, 362-bet). Şynynda da jan-jaqtan jau qamalap tūrǧan şaqta atasy bır, tuǧan jūrty Tabyndardan jyraq jürmese kerek-tı ol. Osy mälımetter-aq Yrǧyzdyŋ oŋtüstık-batysyndaǧy şoqyda Tabyn Bökenbai batyrdyŋ jerlengenıne şübä keltıredı. Būl jaittardy negızge alyp, Gaverdovskiidıŋ atap otyrǧan «Bukanbaiyn» (dūrysy Bögenbai. – B.K.) Bökenbai batyr dep qabyldaudyŋ eş jönı joq degen oi tüidık. Arystandai aibatty bahadürdıŋ tek maly üşın qiyn kezde Doŋyztau men Jem boiyndaǧy aǧaiyndaryn esınen şyǧaryp, sonau Yrǧyzdyŋ bır şoqysyn ainalsoqtap jürgende Älım-Şömennıŋ ortasynda barymtaşylar qolynan öluı de senımsız ǧoi! Tarhan atyna laiyq emes tıptı. Sondyqtan barymtada ölıp, şoqyǧa jerlengen Qabaqtyŋ Bögenbai degen biı deimız bız! Şynynda da tarhan Bökenbai batyr ǧana emes, basyna däulet qonǧan kısı de eken. Būǧan kuälık bereiık. Mūnan on şaqty jyl būryn Tabyn ruynyŋ jetpıstı alqymdaǧan Maqsat, toqsan jastaǧy Ainaǧūl esımdı qarttary köneközderden jetken myna äŋgımenı: «...Bökenbaidyŋ qysqy jailauy Doŋyztau da, jazǧy jailauy Jem özenınıŋ boiy, soǧan qūiatyn «Baisary Bökenbai», «Qūr Bökenbai», «Aşyly Bökenbai» degen Jem salalary.  Batyrdyŋ on myŋ jylqysy bolǧan. Olar säskede qatar tūryp, osy üş saladan su ışkende, olardyŋ aǧysy toqtap qalady eken...» – dep baiandap berıptı (Qaraŋyz: Bahadür batyr Bökenbai. –  Aqtöbe, «JK S. T. Janädılov baspahanasy», 2011 jyl, 44-bet). Aitpaǧymyz, tarhan Bökenbai batyr köp salaly, suy mol, şöbı şüigın, balyǧy tulaǧan Jemnıŋ boiyn tastap, osynşa myŋǧyrǧan malyn Älım-Şömennıŋ şoqysyna äkep baǧuy adam nanar jait emes. Älım-Qabaq Bögenbai dese senuge bolar edı... Qoldaǧy maǧūlmattardy saraptai otyryp, köz jetkızgenımız Gaverdovskiidıŋ derekterı qate paiymdalyp, jaŋsaq tūjyrym «şyndyqqa» ainalǧan. Qalai desek te aqiqatqa iılgen jön... Jä, jaqsy, būl – Bökenbai batyr ölgen soŋ 60 jyldan keiın jazylǧan derek qoi. Būdan basqa tarihi mälımetterdı süzeiık endı. Qalyŋ Tabynnyŋ arasynda atalary bahadür Bökenbai jaily el äŋgımelerınıŋ, naqty derekterdıŋ saqtalmauy mümkın emes. Olardy aulada tuǧan qysyr sözge balap joqqa şyǧaru jäne äbestık! Professor Z. Baidosov qūimaqūlaq jandardyŋ bırınıŋ auzynan jazyp alǧan Tabyn Bökenbai batyr turaly jyrdyŋ myna tūsynda: «Arystandai aibatty, Jolbarystai qairatty, Bökenbai syndy batyrym, Alty müşel toltyryp, Qalyŋ da jäumıt ışınde, Qapyda qaza bolǧan-dy», – delınıptı (Qaraŋyz: Bahadür batyr Bökenbai. –  Aqtöbe, «JK S. T. Janädılov baspahanasy», 2011 jyl, 43-44 better). Sonda Bökenbai batyr şoqydaǧy auylǧa şabuyl jasaǧan qalmaqtardan emes, türıkpendermen şaiqasta  ölgen. Tarihtan belgılı, kiız tuyrlyqty köşpelı qandas jūrttar arasynda barymta, şapqynşylyq jiı bolyp tūrǧan... Tarhan tuǧan jerınıŋ oŋtüstık-batys betkeiınde, sondai qaqtyǧystardyŋ bırınde jäumıtter qolynan qaza tapsa, mürdesın atamekenınen ärı asyryp, ūrpaqtarynyŋ tu Yrǧyzdaǧy Älım-Şömennıŋ şoqysyna aparyp qoiuy tüsınıksız jaǧdai. Jyrdaǧy mälımet köŋılde osyndai kümän tudyrady. Yrǧyzdyŋ oŋtüstık-batysyndaǧy şoqyǧa jerlengen «Bukanbaidy» Şektı Bögenbaiǧajatqyzyp jürgen äŋgıme şyndyqqa saiady. Öitkenı, Älım men Şömen bır tuǧan. Qaşanda aralasyp jatqan jūrt. Qazırde de solai. Bıraq būl öŋırdıŋ baǧzyda Älım balasy Şektılerdıŋ ielıgınde bolǧanyn ertedegı jat jūrttyqtardyŋ qazaq rulary qonysyna qatysty kartasy da rastap bekıtedı...  Tarihy talasqa tüsıp otyrǧan şoqy osy ekı eldıŋ qazırgı audanaralyq bölınıs şekarasy maŋynda ornalasqan. Aita keteiık, būl – körgen jerımız-tūǧyn, ekı-üş ret bolǧanbyz... Qoldaǧy derekter Bögenbaidy Älımnıŋ Şektısı deidı. Onyŋ Qabaq atalyǧy, Jangeldı bölımınen eken. Ömır sürgen uaqyty XVIII ǧasyrdyŋ basy men XVIII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynyŋ aralyǧy dep şamalanady. Al ǧūmyrynyŋ qalai aiaqtalǧanyn Älımnıŋ şejıre qarttarynyŋ auyz ekı äŋgımesı negızınde Gaverdovskii öz eŋbegınde jazyp qaldyrǧan. Qazır esımı ruǧa ainalǧan. Odan taraǧan ūrpaqtar ösıp-öngen. Şalqar öŋırınde tırşılık etude. Talastyŋ tuuynyŋ negızgı bır sebebı: Iа. P. Gaverdovskiidıŋ Bögenbaidy «Bukanbai» dep taŋbalauy. Ärine, oilap qarasaŋ «Bugenbai» bop jazyluy kerek edı. Jolsapar-kündelıkke «Bukanbai» delınıp tüzılgen. Būl – qazaqşa «Bökenbai» atauynyŋ orysşa «Bukanbai» dep orfografiialyq tūrǧydan dūrys jazylǧan nūsqasy siiaqty körınuı mümkın. Bıraq aqiqatyna kelsek, qaitalap eske salamyz, batyrdyŋ esımı otarşyldar tılınde «Bukenbai» bop qattaluy tiıs edı qaǧazǧa. Bıraq basqaşa. «Bukanbai». Jat jūrttyqtardyŋ būrmalauymen Jem «Emba», Esıl «İşim», Ölkeiek «Ulqoiak» Bes Tama «Bestamak» bop bügınge şeiın atalyp kelgenı barşamyzǧa mälım jait. Iа. P. Gaverdovskii de öz jazbasynda tek Şektı Bögenbai bidıŋ esımın ǧana emes, basqa da ataulardy būrmalaǧan. Büi deidı: «Bolşoi orde naznachen byl v sie dostoinstvo Tiulia-bii, v Srednei – Kazbek, a v Menşei – İtka (dūrysy Äiteke – B.K.)». Taǧy da aiǧaq bereiık, ru attarynan. Aldiiardy «Eldiar», Toqany «Tukan»,  Saryqasqany «Sary-kaşkin» Qoiytty «Kuit» dep taŋbalaǧan (būlar – Şömekeiden taraǧan atalyqtar.-B.K.) Bırqataryn ǧana atap otyrmyz. Jazbada būrmalanǧan sözderdıŋ bärısın tızıp körsetu mındetımız emes. Mūndaǧy aitpaǧymyz, Şektı Bögenbaidyŋ esımı de osylardyŋ kebın kigen. «Bukanbai» bop. Keiın sonan ketken ony batyr Bökenbaimen şatystyryp. Ataq-därejesı biık bolǧasyn. Jaqsy, mūny qoiaiyqşy. Resei imperiiasynyŋ Syrtqy ıster Ministrlıgınıŋ arhivınde 1742 jyly mausymnyŋ 7-sınde tüzılgen myna derekter saqtalǧan eken Bökenbai batyr jönınde, büi deidı onda: « ...maia 28 - chisla 1742 goda  Iаiskoe voisko cherez prihavşego iz kaisaskoi ordy iaiskogo kazaka Harku, donosit, chto kaisaskii vladeles je Bukenbai (astyn syzdyq. – B.K.) v chisle 500 chelovek hodil pod truhmensev dlia vziatiia u nih polonu i otgonu skota, tokmo oni, turhmensy, ih kaisakov, vseh pobil do smerti...». (Qaraŋyz: APVR, fond 122, 1742 g. d. 4, l. 53) Gaverdovskiidıŋ deregı alpys jyldan keiın jazylsa, myna mälımet – bahadür ölımınen soŋ köp kıdırmei, onşaqty kün ışınde tüzılgen resmi aqparat. Öitkenı, orys otarşyldary üşın Bökenbai batyr asa maŋyzdy tūlǧa! Onyŋ halyq arasyndaǧy bedel-äreketı, är qadamy jıtı baqylauda bolǧan. Sondyqtan ol turasyndaǧy habarlamalardyŋ joǧary jaqqa uaqytynda tüsıp otyruy – zaŋdylyq. Resei imperiiasynyŋ Syrtqy ıster Ministrlıgınıŋ osy naqty derekterınde tarhan türıkpendermen şaiqasta qaza tapqan deidı. Kuälıkke tartqan jyrdaǧy mälımettermen däl qiysyp tūr. Mūnyŋ üstıne qalyŋ Tabyn da Bökenbai batyr Baiǧanin audany Jarqamys aulynan jetı-segız şaqyrym jerdegı töbege jerlengen, deidı. Keiın «Bökenbai töbesı» atalyp ketken, deidı. Basyna ūrpaqtary aişyqty belgı ornatqan... Sonda ūsynylyp otyrǧan būl naqty maǧūlmattar, arhivtık derekter Iа.P. Gaverdovskiidıŋ: «Bukanbai bii kirgizskii, imel togda mejdu simi gorami svoe kocheve, a na bugre – maiak, otkuda davalos znat sosediam o priblijenii nepriiatelia. Kirgizes sei hrabrostiu svoeiu nizlojil v okrestnostiah silu kalmykov i, buduchi ubit tam posredi srajeniia, pogreben na tom je maiake…» – dep taŋbalaǧan mälımetıne üilespei, qaişylyq tudyryp, şoqyǧa jerlengen Şektınıŋ Qabaǧynan şyqqan Bögenbai bi ekenın tolyq quattap tūr! Şynynda da ataqonysynyŋ oŋtüstık-batys betkeiınde baqi bolǧan batyrdyŋ mürdesın tuǧan mekenınıŋ üstınen alyp ötıp, asyryp, bırneşe künşılık jerdegı Yrǧyz jaqtaǧy töbege qoiuynyŋ eş qisyny da, sebebı de joq! Mınekei, arhivtık mälımetter aqiqatty osylai aşyp berıp otyr. Aitqandai, jaŋa joǧaryda keltırılgen 1742 jyldyŋ 28 mamyrdaǧy Resei imperiiasy Syrtqy ıster Ministrlıgınıŋ resmi habarlamasyna taǧy bır köz salaiyqşy, tarhan esımı orys orfografiiasy boiynşa «Bukenbai» dep dūrys taŋbalanypty, «Bukanbai» emes! 1976-1993 jyldardyŋ materialdary boiynşa 2001 jyly Astana şärındegı RMQK  «Kartografiia»  baspasynda daiyndalyp, jaryqqa şyqqan Aqtöbe oblysynyŋ äkımşılık-aumaqtyq kartasynda Yrǧyzdyŋ oŋtüstık-batysyndaǧy pıkır özegı bop otyrǧan şoqy – «Bögenbai tauy» dep tüsırılgen... Barlyq tarihymyz Bökenbai bahadürdıŋ Yrǧyzǧa taqau ornalasqan şoqyǧa jerlenu jerlenbeuıne tırelıp tūrǧan joq! Ai ortaq, kün ortaq, jaqsy ortaq. Tarhan babamyzdyŋ Yrǧyz topyraǧyn basqanyna, Äbılqaiyr hanmen el müddesın oilap, alqaly keŋes qūrǧanyna eş şübälanbaimyz... Sonymen söz soŋynda jäne bır qaitalap naqtylap öteiık, joǧaryda atalǧan tarihi mälımetterdı bajailai zerdelegende mynadai qortyndy şyǧyp otyr: a) tyŋşy-ofiser Gaverdovskiidıŋ Şektı Bögenbaidy «Bukanbai» häm ajaly qalmaq barymtaşylarynan bolǧan dep tüzuı keiıngılerde Tabyn Bökenbai batyrdy aitqan eken degen jaŋsaq oi tudyryp, şoqynyŋ aqiqat atauyn tarhanǧa japsyrǧan; ä) Resei imperiiasynyŋ Syrtqy ıster ministrlıgı arhivınde saqtalǧan 1742 jylǧy mamyr aiynyŋ 28-ınde jazylǧan resmi habarlamanyŋ Bökenbai batyrdyŋ türıkpendermen şaiqasta ölgenın rastauy – ūrpaqtary men tuǧandarynyŋ tarhandy öz ataqonysynan ärı asyryp, aişylyq jerdegı şalǧai öŋır Yrǧyzdyŋ töbesıne jerleuın aqi-taqi joqqa şyǧarady. Pıkırımızdı osy tūstan tämäm qylmaqpyz. Dälelge toqtap, şyndyqty qabyldaityn jandarǧa jetkılıktı dep oilaimyz... Qatelıktı moiyndau – köşelılıktıŋ belgısı! Şektı Bögenbai bi şoqysy da eskı künnıŋ bır şejıresı. Tarihymyzǧa eş jattyǧy joq! Gaverdovskiidıŋ jazbasyn, basqa da arhivtık tarihi derekterdı mūqiiat salystyra saraptai otyryp, köz jetkızgen anyq aqiqat – osy! Äuelde kümändanǧanmen şyndyqqa lajsyzdan qol qoidyq!   Börıbai KÄRTEN,

“Adyrna” ūlttyq portaly