بيىل اقىندىق پەن عالىمدىقتى قاتار الا بىلگەن دارا تۇلعا بۇركىت ىسقاقۇلىنىڭ تۋعانىنا 96 جىل تولادى. وكىنىشكە قاراي، قازاقتى وتارشىلدىق بۇعاۋىنان قۇتقارۋعا ۇمتىلعان قاھارمان ەسىمى كوپشىلىككە بەيمالىم. وسىعان وراي «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى تاريحشى, بۇركىتتانۋشى ادىلەت جاعىپارمەن تىلدەسىپ، جاستاردىڭ استىرتىن ساياسي ۇيىمى «ەسەپ» (ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى) پارتياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان بۇركىت ىسقاقۇلىنىڭ ءومىر جولى تۋرالى اڭگىمە ءوربىتتى.
«ەسەپ» قاينار باستاۋىن الاش يدەياسىنان الدى
–بۇركىت ىسقاقۇلى 1924 جىلى 4 قاراشادا قاراعاندى وبلىسىنىڭ نۇرا اۋدانىنا قاراستى كوكمولدىر دەگەن جەردە تۋعان. جاستايىنان اتاسى يبراگيمنىڭ ءتالىم-تاربيەسىن كورىپ، ساۋاتتى اناسى نۇرجامالدان قيسا-داستاندار مەن اباي ولەڭدەرىن جاتتاپ وسەدى. اكەسى ىسقاققا سۇلتان-احمەت مەكتەبىندە قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى ساكەن سەيفۋللين مەن ابدوللا اسىلبەكوۆ ساباق بەرگەن. بالا بۇركىت وسى مەكتەپتەن وقىپ، ساۋاتىن اشقان. اكەسى ىسقاق «كىشى قازان» توڭكەرىسى زارداپتارى، قولدان جاسالعان اشتىق، بايلاردى تاركىلەۋ قيىن ۋاقىتتاردى باسىنان كەشىرىپ وتىرسا دا، بۇركىتتى قاراعاندىدا جامبىل اتىنداعى قازاق مەكتەبىندە, ودان كەيىن نۇرا اۋدانىنداعى كازگورودوك (قازىرگى كەرتىندى) مەكتەپ ينتەرناتىندا ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاسايدى. بىلىمگە قۇشتار بۇركىت وقۋشىلاردىڭ باسىن قوسىپ، «جاس ادەبيەتشى» ۇيىرمەسىن مەكتەپ قابىرعاسىندا قۇرادى.
قازاق دالاسىندا پەدوگوگ كادرلاردى دايىنداۋعا بايلانىستى كەڭەس ۇكىمەتى 1938 جىلى قاراعاندى قالاسىندا وقىتۋشىلار ينستيتۋتىن اشادى. بۇركىت ىسقاقۇلىنىڭ تۇلعالىق قاسيەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا 1940-1942 جىلدارى قاراعاندى مەملەكەتتىك وقىتۋشىلار ينستيتۋتىندا (قازىرگى اكادەميك ە.ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى) وقۋى ءوزىنىڭ اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. ينستيتۋت ستۋدەنتتەرىنىڭ ادەبي ورتاسىندا ءجۇرىپ ءوزى دە اقىنجاندى بۇركىت قازاق ادەبيەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى ايتباي نارەشۇلى باسشىلىعىمەن قۇرىلعان «جاس قالام» ۇيىرمەسىنىڭ بەلدى مۇشەسى اتانادى. وسى ۇيىرمەنىڭ مۇشەسى بولعان وڭايبەك قۇدىشەۆ: «ۇيىرمەگە باحمەت جاناحمەتوۆ، دۇيسەنباي مىرزاحمەتوۆ، قيناش ىدىرىسوۆ، جاپپار ومىربەكوۆ، بۇركىت ىسقاقوۆ، دۇيسەنباي تۇرعانبەكوۆ سياقتى ولەڭ-جىر جازۋعا قابىلەتى بار، تالانتتى دا تالاپتى جاستار قاتىسادى ەكەن. ۇيىرمەدە ءتىل شەبەرلىگى، ولەڭ-جىر ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى وي-پىكىر ورتاعا سالىنىپ، جاس قالامگەرلەردىڭ تۋىندىلارى تالقىلاناتىن. سول كەزدە ماحامبەتتىڭ، ابايدىڭ، سۇلتانماحمۇتتىڭ، ماعجاننىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتۋ داستۇرىمىزگە اينالعان. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ءتۇپ-نۇسقاسىن وقىماساق تا، ەڭ ءنارلى، اسەم شۋماقتارى ەسىمىزگە ساقتالاتىن دا،بىردەن-بىرگە اۋىسىپ اۋىزشا ايتىلا بەرەتىن. ساتەنينا فيليپوۆنا ماميكونيان باسقاراتىن ورىس ادەبيەتى، كونستانتين يوسيفوۆيچ مەدەلەتس باسقاراتىن تاريح ۇيىرمەسى دە نازارىمىزدان تىس قالمايتىن»، – دەگەن جازباسىنان ءتۇرلى ۇيىرمەلەرگە قاتىسقان ستۋدەنتتەر الاش ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسىپ، ۇيىرمەدە تالداپ-تالقىلاپ جۇرگەنىن كورەمىز. ارحيۆ قۇجاتتارىندا ينستيتۋتتا رەسەيدىڭ ورتالىق قالالارىنان ماسكەۋدەن, لەنينگرادتان، ساراتوۆتان تاعى باسقا دا جەرلەردەن جەر اۋدارىلعان نەمەسە ايدالىپ كەلگەن پروفەسسسورلار مەن دوتسەنتتەر: «1939-1940جىلدار ارالىعىندا قاراعاندى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەگەن مۇعالىمدەر ءتىزىمى: رىمارەۆ، ماميكونيان، كوبىلياتسكي، ابيشەۆ، تكاچەنكو، نارەشەۆ، سپاسيبەنكو، بايتاسوۆ، رومانوۆسكايا، ك.مەدەلەتس، ناۋموۆ، تابىشەۆا، بوگوسلوۆسكي»، – ءدارىس وقۋلارى ينستيتۋت ستۋدەنتتەرىنىڭ جان-جاقتى جاھاندىق جاعدايدا ءبىلىم الۋلارى ءۇشىن زور مۇمكىندىك بولاتىن. وسى ۇستازداردىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى بىلىمدەرى مەن قاجىر-قايراتتارى ستۋدەنتتەردىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرۋ جولىندا ەڭبەكتەرى ەش كەتپەي، ەسەپ پارتياسىنىڭ تاريحى وسى جوعارعى وقۋ ورنى قابىرعاسىندا قالانادى.
ستۋدەنت بۇركىتتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جاستاردىڭ استىرتىن ساياسي ۇيىمى ەسەپ پارتياسى 1941 جىلى اقپاندا كەڭەستىك كەزەڭدە قۇرىلعان بولاتىن. ەسەپ پارتياسى – قاينار باستاۋىن الاش يدەياسىنان الدى. قاراعاندى وقىتۋشىلار ينستيتۋتىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ماماندىعىن ءبىتىرءىپ، «سوۆەتتىك قاراعاندى» (ورتالىق قازاقستان) گازەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قان مايدانىنا اتانادى.
ءدىن مەن ءتىلدىڭ قورعاۋشىسى
–ەسەپ پارتياسى – جاستاردىڭ استىرتىن ساياسي ۇيىمى. ونىڭ ماقساتى – تاۋەلسىز ەل بولۋ. پارتيا ءوز باعدارلاماسىن دا جاساعان.راسىندا، جاستاردىڭ استىرتىن ساياسي ۇيىمى ۇلتتىق مادەنيەت پەن ادەبيەت، ءدىن مەن ءتىل قورعاۋشىسى بولا ءبىلدى. سونداي-اق، ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا «جاس قالام» ادەبيەت ۇيىرمەسىن ۇيىمداستىرىپ، قابىرعا گازەتىن شىعاردى. ۇيىم مۇشەلەرى قاراعاندى قالاسىندا وقۋشىلارمەن ۇنەمى بايلانىستا بولىپ، ولارمەن رۋحاني كەزدەسۋلەر وتكىزىپ وتىرعان.
ەۋروپانىڭ قۇلىسىڭ...
ءبىر كۇنى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى قابزاكىر بايتاسوۆ ستۋدەنت بۇركىتكە ساباقتا: «سەن، شىن اقىن بولساڭ، وسى كارتاعا قاراپ تۇرىپ، ەش ويلانباستان ءبىر اۋىز ولەڭ شىعارشى»، – دەيدى. كوپ ويلانباستان:
ۋا، ازيا، ۇلىسىڭ،
ۇلىلىعىڭ قۇرىسىن.
قۇرىسىن دەمەي نە دەيىن؟
ەۋروپانىڭ قۇلىسىڭ! – دەپ ءبىر شۋماق ولەڭدى توگىپ-توگىپ جىبەرگەنءىن ماحمەت تەمىرۇلىنىڭ ەستەلىگىنەن بىلەمىز. كەڭەستىك قاتال ساياساتتىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان شاقتا، ساياسي تاقىرىپتا وسىنداي ولەڭ شىعارۋدىڭ ءوزى ۇلكەن باتىرلىق ەدى..
ەسەپ پارتياسى جانە الاش يدەياسى
–ەسەپ پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرى قۇرعان الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىمەن سالىستىرا تالداساق:
بىرىنشىدەن, ەسەپ پارتياسى الاش يدەياسىنان ءنار الىپ، تاريحي ساباقتاستىقپەن ءجىبىن ۇزبەي تاۋەلسىزدىككە جەتكىزدى، الاش پارتياسىنىڭ ءىزباسارلارى بولدى;
ەكىنشىدەن, ەسەپ پارتياسى باعدارلاماسىندا حالىقتىق مەملەكەتتى قۇرۋدى كوزدەسە، الاش پارتياسى روسسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ فەدەراتسيالىق ءبىر اعزاسى بولۋدى قالادى;
ءۇشىنشىدەن, ەسەپ پارتياسى باعدارلاماسىندا ءبىزدى ارعى شىققان تەگى ءبىر دۇنيەجۇزىندەگى تۇركى تىلدەس حالىقتار قولدايدى. بۇل تۋىسقان حالىقتارمەن تاعدىرلاسپىز دەسە، الاش پارتياسى رەتى كەلسە، قازاق اۆتونومياسى سىبايلاس جۇرتتارمەن ازىرگە بىرلەسە تۇرۋدى قالادى;
تورتىنشىدەن, ەسەپ پارتياسى باعدارلاماسىندا ءبىزدىڭ قۇرمەتتەپ ۇستايتىن ءدىنىمىز – يسلام ءدىنى دەپ كورسەتىلسە، الاش پارتياسىندا ءدىن ءىسى مەملەكەت ىسىنەن بولەك قارالادى;
بەسىنشىدەن، ەسەپ پارتياسى باعدارلاماسىندا جاستاردى جيناپ تۋعان جەر، تۋعان حالقىڭ ءۇشىن جانىڭ قۇربان دەپ كورسەتىلسە، الاش پارتياسى باعدارلاماسىندا ەلدى قورعاۋ ءۇشىن اسكەر ۇستاۋ كوزدەلگەن.
الاش قوزعالىسىنىڭ ايتىلماي جۇرگەن جاڭا تاريحي كەزەڭى
–الاشتانۋشى عالىمدار الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحناماسىن حح عاسىردىڭ باسىنان – حح عاسىردىڭ 30 جىلدار ارالىعىندا قاراستىرادى. ولار نەگىزىنەن الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىن جوعارىدا كورسەتىلگەن تاريحناما شەڭبەرىنەن شىعا الماي كەلەدى. ءا. بوكەيحان باستاعان الاش ۇلت قايراتكەرلەرى كەڭەستىك توتيلاتارلىق بيلىكتىڭ قۋعىن-سۇرگىنىن باستان كەشىرىپ، ەلى ءۇشىن قۇربان بولعانىمەن دە ۇلت زيالىلارىنىڭ الاش يدەياسى تاريحي ساباقتاستىق بارىسىندا قازاق ەلىن تاۋەلسىزدىككە جەتكىزگەندىگىنە اسا ءمان بەرىلمەي كەلەدى.
الاش يدەياسى ءۇشىن كۇرەستى كەڭەستىك بيلىك جاعدايىندا جالعاستىرعان قوعامدىق ۇيىمدار مەن جەكە ازاماتتاردىڭ قىزمەتى ارقاسىندا تاۋەلسىزدىككە جەتۋدىڭ جولدارى جاتىر. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ارحيۆ قۇجاتتارىن سارالاساق، حح ع. 30 جىلداردىڭ اياعى مەن حح ع. 90 جىلداردىڭ ارالىعىندا جاستاردىڭ، سونىڭ ىشىندە جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتەرى مەن مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ الاش يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرۋ نيەتتەرىن كورەمىز. الاش يدەياسىنىڭ ماقساتىن رەسمي تىركەلمەگەن ساياسي-قوعامدىق ۇيىمدار جانە پارتيالار قۇرىپ جۇزەگە اسىرۋعا تالاپتاندى. نەگىزىن حح عاسىر باسىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىسۋ ارقىلى ءوز بويلارىنا دارىتقان. كەڭەستىك قاتال جۇيە تۇسىندا وقىلۋعا تىيىم سالىنعان ۇلت زيالى قاۋىمنىڭ شىعارمالارىمەن جۇزدەسۋ ساتتەرىن سىيلاعان ۇلت بولاشاعىن ويلاعان وقىتۋشىلار قۋعىن-سۇرگىننىڭ شەت جاعاسىن بىلسە دە جاسىرىن تۇردە باعىت-باعدارلارىن بەرىپ وتىرعان.
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ الدىڭعى جانە كەيىنگى بۋىنىنىڭ ويلاعان ويى، ىسكە اسىرامىن دەگەن ارماندارى ۇزىلمەي جەتكەن تاريحي ساباقتاستىق ارقىلى قاراعاندىدا «ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى»، باتىس قازاقستاندا «قازاق حالقىن قورعاۋشىلار وداعى»، قاراعاندىدا «جاس قازاق»،ماسكەۋدەگى «جاس تۇلپار»، كەرەكۋدەگى «جاس ۇلان»، حاسەن قوجا-احمەت قۇرماق بولعان «جاس قازاق»سەكىلدى ۇيىمدارمەن جاڭعىرىپ جانە سوڭى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ۇلاسىپ، تاۋەلسىزدىككە جەتتىك.بۇل الاش قوزعالىسىنىڭ ايتىلماي جۇرگەن جاڭا تاريحي كەزەڭى دەپ سانايمىز. بۇگىنگى ۇرپاق جوعارىدا ايتىپ وتكەن جاستاردىڭ استارتىن ساياسي ۇيىمدارىن زەرتتەمەي، ءتاۋەلسىزدىك يدەياسىن تۇسىنە المايدى دەپ ويلايمىز.
رۋحانيات پەن مادەنيەتكە جاۋاپتى تۇلعالار قارالارىن كورسەتپەيدى
–كۇنى كەشە ءبىزدىڭ باستامامىزبەن بۇركىت ىسقاقۇلىنىڭ قايراتكەرلىگى مەن شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋعا ارنالعان «ەلىن سۇيگەن ەردىڭ ءىزى» ون كۇندىگى نۇرا اۋدانىنىڭ ماعجان جۇماباەۆ اتىنداعى جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىندە بولىپ ءوتتى. مەكتەپ ۇجىمى ءىس-شاراعا كارانتين جاعدايىندا بولسا دا، تىڭعىلىقتى دايىندالعانى كورىنىپ تۇردى. وقۋشىلار مەن ۇستازدار قاۋىمى وتە ۇلكەن جۇمىس جاساعان. بۇركىت ىسقاقۇلى ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى نۇرا كەنتىندە قايتا جاڭعىردى.بۇركىتتانۋدىڭ العاشقى جىلىندا ون كۇندىك اياسىندا كوپتەگەن ءىس-شارالار ءوتىپ جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا قۇيىلدى. اتاپ وتەر بولساق، مۋزەي ستەند، سۋرەتتەر كورمەسى، ەڭ باستىسى ءداستۇرلى اۋداندىق «بۇركىت وقۋلارى» جىل سايىن وتكىزىلەتىن ءىس-شاراعا اينالادى. وكىنىشكە قاراي، ۇلت رۋحانياتىنا سۇبەلى ۇلەس قوسىلعان كۇندە وبلىستىق رۋحانيات پەن مادەنيەتكە جاۋاپتى تۇلعالار ءوز قاراسىن كورسەتپەدى.
«بۇركىتتانۋ» عىلىمىنىڭ جاڭا بەلەسى
–الداعى ۋاقىتتا مەكتەپ باسشىلىعى مەن ۇستازدارى «بۇركىتتانۋ» اياسىندا وقۋشىلارعا فاكۋلتاتيۆتى كۋرس ەنگىزۋدى جوسپارلاپ وتىر. ءبىز «بۇركىتتانۋ» وقۋ كۋرسىنىڭ باعدارلاماسىن بىرگە جاساۋعا كەلىسىپ كەتتىك. وسىنداي يگى جۇمىستار وتاندىق تاريح پەن ادەبيەتتە «بۇركىتتانۋ» عىلىمىنا جاڭا تولقىن، جاڭا لەپ اكەلگەندىگىن كورسەتەدى.
اڭگىمەلەسكەن ديانا اسان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
