بۇگىنگى تاڭدا الەمنىڭ ءار تاراپىندا، اتاپ ايتقاندا اقش-تا، كانادادا، ۇلىبريتانيادا، فرانتسيادا، گەرمانيادا، بەلگيادا، نورۆەگيادا، شۆەتسيادا، يتاليادا، رەسەيدە، تۇركيادا، قىرعىزستاندا، وزبەكستاندا، قىتايدا، موڭعوليادا نەمەسە وزگە دە مەملەكەتتەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وتانداستارىمىز بەن قانداستارىمىزدىڭ تاعدىر-تالايى تۋرالى بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلە بەرمەيدى. ولاردىڭ اراسىندا شەبەر كاسىپكەرلەر دە، ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەت جانە ونەر قايراتكەرلەرى دە، ايتۋلى ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءدارىس وقىپ جۇرگەن عالىم-پروفەسسورلار مەن زەرتتەۋشىلەر دە، ساۋدا-ونەركاسىپ سالاسىنىڭ كاسىبي ماماندارى دا، قوعام قايراتكەرلەرى دە، مەديتسينا سالاسىنىڭ بىلىكتى ماماندارى دا، ينجەنەر-ديزاينەرلەر دە، بوگدە ەلدەردە قازاق قوعامداستىقتارىنىڭ نەگىزىن قالاپ، سولارعا جەتەشىلىك ەتىپ جۇرگەن ۇلتجاندى ازاماتتار دا، بىرەگەي كيىم برەندىنە يەلىك ەتىپ جۇرگەن تالانت يەلەرى دە، رەستوراتورلار دا، فەرمەرلەر دە، ساۋلەت ونەرى مەن قىلقالام شەبەرلەرى دە بارشىلىق.
مىنە، سول سۇحبات-كىتاپتى ءبىر دەمدە وقىپ شىعىپ، سونداعى بىرەگەي دارىندى توپتىڭ ىشىنەن گۇلنار كەندىربايدىڭ ءوزى جايلى مالىمدەگەن مىنا ءبىر اقپاراتى ەرەكشە اسەر قالدىرعانىن جاسىرمايمىن: «مەن جۇمىسسىز قاراپ وتىرا المايتىن، وتە تىنىمسىز اداممىن. ءتۇرلى ەكسپەريمەنتتەردى، تاۋەكەلدەردى ءوزىم ىزدەپ تاۋىپ جۇرەمىن، وڭاي سۇراقتاردىڭ كۇردەلى جاۋاپتارىن ىزدەيمىن. قورشاعان ورتا مەن ءوز ومىرىمدە بولىپ جاتقان ءتۇرلى قۇبىلىستاردى ءتۇسىندىرۋدىڭ جاڭاشا ءادىس-تاسىلدەرىن قاراستىرامىن. ۇزدىكسىز ءوزىمدى-ءوزىم تانۋ ۇستىندەمىن. كەز كەلگەن دۇنيەگە كوز جۇما سەنە سالمايمىن، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، زەرتتەپ-زەردەلەيمىن. بۇل ومىرىمدە عانا ەمەس، جۇمىسىمدا دا ماعان كوپ كومەكتەسەدى. مەنىڭ بۇكىل ءومىرىم ءبىلىم الۋمەن بايلانىستى. «ازاتتىق» راديوسىنىڭ مۇراعاتىندا دا جۇمىس ىستەپ ءۇلگەردىم. سول جەردە جۇرگەندە جاي ادامعا تاپتىرماس اقپاراتتارمەن تانىستىم. ءتىپتى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ وتانىنا قايتۋدان قورقىپ، سول جاقتا قالىپ قويعان كەڭەستىك اسكەري تۇتقىندارمەن دە سويلەستىم...».
سونىمەن، اتالعان تۋىندىنى تارازىلاي كەلە، تىلگە تيەك بولىپ وتىرعان وسى ماقالانى بۇگىنگى تاڭدا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ نيۋ-يورك قالاسىندا تۇراتىن، كەزىندە وتاندىق تاريحشى عالىمداردىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، ولاردان وق بويى وزىق كەتكەن ىرگەلى عالىم ءارى جاھاندىق گەوساياسات سالاسىنىڭ مايتالمان مامانى ءارى نيۋ-يورك قالاسىنداعى مارتەبەسى كۇللى الەمگە ايگىلى كولۋمبيا عىلىمي-زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى گۇلنار كەندىرباي ەسىمدى قازاقتىڭ ءبىرتۋار قىزىنا ارناعاندى ءجون كوردىك. ويتكەنى بۇل شەشىمگە تۇرتكى بولعان سەبەپتىڭ ەندى ءبىرى «جاس قازاق» گازەتى مەن «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قىزمەتكەرى قۋانىشبەك قاري ەسىمدى جۋرناليسكە پروفەسسور گۇلنار كەندىربايدىڭ 2020 جىلعى 8 ءشىلدەدە بەرگەن تۇشىمدى سۇحباتى بولاتىن.
دەي تۇرعانمەن، گۇلنار كەندىربايدىڭ ءومىر جولى مەن عالىمدىق بولمىس-ءبىتىمىن ەڭ الدىمەن ونىڭ بيىك نىسانالى زەرتتەۋلەرىنىڭ وزەگىنە ورىلگەن ەلىمىزدىڭ XVI عاسىردان بەرگى تاريحي اقتاڭداقتارىنىڭ اشىلماي قالعان سىرىن اقتارۋعا باعىتتالعان ىرگەلى عىلىمي مونوگرافياسى ەكەنى ەش كۇمان تۋدىرمايدى. ەندەشە، ەندىگى اڭگىمەنىڭ اۋانىن دا وسى باعىتقا بۇرا وتىرىپ وربىتەلىك.
بىرىنشىدەن، جوعارىدا اتالعان مالىمەتتەردەن بەلگىلى بولىپ وتىرعانداي، گۇلنار كەندىربايدىڭ دۇنيە ەسىگىن اشقان قۇتتى مەكەنى – الماتى قالاسى. سوندا ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، الدىمەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە (قازۇۋ) ءتۇسىپ، ودان سوڭ رەسەيدىڭ م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ءماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە اۋىسىپ، ۇزدىكتەردىڭ ءبىرى بولىپ، ساپالى ءبىلىم العان.
ەكىنشىدەن، گۇلنار كەندىرباي ەلگە ورالعان سوڭ، ۇستازدىق جولىن ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە باستاپ، عىلىمعا جەتە دەن قويىپ، اسپيرانتۋرانى ۆەنگريادا ءتامامداپ، العاشقى عىلىمي ديسسەرتاتسياسىن دا سول ەلدە قورعاعان. ەلگە كەلگەن سوڭ، ەڭبەك جولىن قازۇۋ-دە قايتا جالعاستىرعان. الايدا ىزدەنىمپاز عالىم مۇنىمەن عانا شەكتەلىپ قالماي، ءبىلىمى مەن بىلىگىن جەتىلدىرە ءتۇسۋ ءۇشىن گەرمانياعا اتتانعان. ءسويتىپ، تيۋبينگەن ۋنيۆەرسيتەتىندە ەكىنشى ديسسەرتاتسياسىن قورعاعاننان كەيىن، سول ەلدە سەگىز جىل تۇراقتاپ، نەمىس ءتىلىن تەرەڭ يگەرۋمەن قاتار، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن دا ۇزبەي جالعاستىرا وتىرىپ، ءوز ديسسەرتاتسياسىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان العاشقى عىلىمي تۋىندىسىن دا سوندا جارىققا شىعارعان.
ۇشىنشىدەن، عىلىمنىڭ سوڭىنا تۇسكەن تالانتتى عالىم ەندىگى جەردە امەريكالىق Fulbright cتيپەندياسىن جەڭىپ الىپ، نيۋ-يوركتەگى كولۋمبيا عىلىمي-زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىمىن جالعاستىرىپ، اعىلشىن ءتىلىن جەتە مەڭگەرە ءجۇرىپ تەرەڭ تاريحي زەرتتەۋلەرگە بەت بۇرادى. سوسىن اتالعان ستيپەنديا شەڭبەرىندە ۇستازدىقتى دا قاتار جۇرگىزىپ، سونىڭ ارقاسىندا ستيپەنديا مەرزىمى اياقتالعان كەزدە ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعىنان تۇسكەن ۇسىنىسقا سايكەس، كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىسىن جالعاستىرۋعا دا، سونداعى كىتاپحانادا جيناقتالعان باي كىتاپ قورلارىن ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ، ءوز وتانىنىڭ شىنايى تاريحىنىڭ كومەسكى داۋىرلەرىنىڭ سىرىن اشۋعا باعىتتالعان عىلىمي جۇمىستارىمەن تۇبەگەيلى اينالىسۋعا دا ۇلكەن ءمۇمكىندىككە يە بولادى.
ءدال وسى تۇستا وقىرماندارعا كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتى جونىندە دە از-كەم اقپارات بەرە كەتسەك ارتىق بولماس. ويتكەنى بۇل عىلىمي-زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى ءوزىنىڭ مارتەبەسى جاعىنان اقش-تىڭ ەڭ بيىك ءمارتەبەلى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنەن كەيىنگى ەكىنشى ورىندى يەلەنەدى. سوسىن بۇل ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەڭ ايگىلى تۇلەكتەرىنىڭ ىشىندە «امەريكانىڭ نەگىزىن قالاعان اتالارى» اتانعان بىرنەشە الىپ تۇلعالارمەن قاتار اقش پرەزيدەنتتەرى تەادور رۋزۆەلت، فرانكلين د.رۋزۆەلت جانە باراك وباما، سول سياقتى وزگە دە 29 مەملەكەتتىڭ كوشباسشىلارى جانە كينو ونەرىنىڭ ايتۋلى تۇلعالارىنا تاعايىندالاتىن «وسكار» سىيلىعىنىڭ 29 لاۋرەاتىنىڭ، سونداي-اق اقش-تىڭ جوعارعى سوتىنىڭ 9 ءمۇشەسىنىڭ ەسىمدەرى اتالادى. ءتىپتى، بۇل ۋنيۆەرسيتەت تۇلەكتەرىنىڭ ىشىندە وندا ءدارىس وقىعان نەمەسە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن، حالىقارالىق نوبەل سىيلىعىنىڭ 94 لاۋرەاتى، جۋرناليستيكا، ادەبيەت، پوەزيا جانە تەاتر ونەرىنىڭ شىڭىنا شىققان قايراتكەر تۇلعالارعا تاعايىندالاتىن پۋليتسەر سىيلىعىنىڭ جۇزدەن اسا لاۋرەاتى، سول سياقتى 20 ميللياردەر بار.
دەمەك، اتاعىنان ات ۇركەتىن بۇل مارتەبەلى ۋنيۆەرسيتەتتە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىساتىن نەمەسە ۇستازدىق ەتەتىن عالىمداردىڭ اراسىندا بىردە-ءبىر وسال تۇلعا جوق. ەندەشە، سول عۇلاما عالىمدار شوعىرىنىڭ ورتاسىندا ءوز عىلىم پيراميداسىنىڭ شىنار شىڭىنا شىققان گۇلنار كەندىرباي سىندى بىلىكتى تاريحشى عالىمنىڭ ءجۇرۋى كۇللى قازاق ەلىنىڭ زور ماقتانىشى دەۋگە تولىق نەگىز بار. بۇل پىكىرىمىز جاي عانا قۇرعاق ءسوز ەمەس. ويتكەنى، تىلگە تيەك بولىپ وتىرعان قازاق قىزىنىڭ عۇلاما عالىم ەكەندىگىن ونىڭ وسى 2020 جىلى ۇلىبريتانيانىڭ ايگىلى «Routledge» باسپاسىنان اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن «Russian Practices of Governance in Eurasia: Frontier Power Dynamics, Sixteenth Century to Nineteenth Century» («ون التىنشى عاسىردان ون توعىزىنشى عاسىرعا دەيىنگى ەۋرازيادا ۇستەمدىك جۇرگىزۋدىڭ رەسەيلىك تاجىريبەسى: شەكارا بيلىگىنىڭ ديناميكاسى») اتتى پروفەسسور گۇلنار كەندىربايدىڭ تومەندەگى عىلىمي-ساراپتامالىق مونوگرافياسىنان تايعا تاڭبا باسقانداي مەنمۇندالاپ تۇر.
ماسەلەن، گۇلنار كەندىربايدىڭ مىنا پايىمدارىن جوعارىدا ايتىلعان پىكىرىمىزدىڭ ناقتى دالەلى دەسەك، شىندىقتان ەش الىس كەتپەيمىز:
– «...تاريح قاشاندا يدەولوگيالىق ىقپالعا تۇسەدى. كەڭەس وداعىندا كوپتەگەن وقيعا سول كەزەڭنىڭ يدەولوگياسىنا ساي ءتۇسىندىرىلدى. ءبىر بەلگىلى تاريحشى ايتىپ ەدى: «كەڭەس وداعىندا الدىن الا بولجاپ ءبىلۋگە بولمايتىن دۇنيە بولسا، ول – ونىڭ تاريحى».
– «...كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىندا جينالعان جاڭا دەرەككوزدەردى پايدالانۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعىم كەلمەدى. ول جەردە ءتۇرلى تىلدەردەگى، ءتىپتى، قازاق تىلىندەگى كىتاپتار، جۋرنالداردىڭ قورى وتە مول، ولاردى قازاقستاننان تابا المايسىز. ەگەر وسى جەردە العان اقپارات دەرەكتەرىم بولماسا، ەكىنشى كىتابىمدى جازىپ شىعا الماس ەدىم. كەڭەس وداعى تاراعان سوڭ تاريح قايتا جازىلا باستادى. سول ءۇشىن دە باتىسقا اتتاندىم. سونداعى عالىمداردىڭ قازاقستان، ورتالىق ازيا، كەڭەس وداعى تۋرالى جازعان ءادىل ساراپتامالارىمەن تانىستىم. كەزىندە ولاردىڭ ۇستىنەن باقىلايتىن يدەولوگيالىق قاتاڭ قاداعالاۋ بولعان جوق، سوندىقتان دا ول عالىمداردىڭ جازعاندارى الدەقايدا وبەكتيۆتى بولاتىن. ءوز ەلىمنىڭ تاريحىن ءتۇسىنىپ، كاسىبي تۇرعىدان ءوسۋ ءۇشىن، وسى ەڭبەكتەردىڭ بارلىعىن قاراپ، زەردەلەپ شىعۋىم قاجەت بولدى. ءبىزدىڭ ءوڭىر تۋرالى مۇلدە جاڭاشا كوزقاراستى كەزدەستىردىم. سونىڭ ارقاسىندا، ماعان دەيىن ەشبىر قازاقستاندىق تاريحشى كورسەتپەگەن دەرەكتەرگە تولى ەكىنشى كىتابىمدى جازىپ شىقتىم»...
– «...كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنە «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا قازاقتار ۇنەمى كەلىپ تۇرادى. سوڭعى جىلدارى مەن ءوز توبىمنان ولكەمىزدىڭ تاريحىن زەرتتەۋدى قالايتىن قازاقستاننان كەلگەن ستۋدەنتتەردىڭ كوبەيگەنىن بايقادىم. ولاردىڭ ىشىندە قازۇۋ-ءدىڭ اسپيرانتتارى دا بار، ولارعا دا مەن جەتەكشىلىك ەتەمىن. ولار مەنىڭ كۋرستارىما دا قاتىستى. ءوزارا قازاقشا سويلەسەمىز. ۇلتتىق مۇراعات قىزمەتكەرلەرىمەن دە بەلسەندى سەرىكتەسپىز»...
– «جالپى، امەريكالىقتار ءۇشىن قازاقستان بۇرىنعىداي ەكزوتيكالىق ايماق ەمەس دەپ ايتا الامىن. جەرگىلىكتى جاستار ءبىزدىڭ ەلىمىزگە قىزىعۋشىلىق تانىتادى، ولار مادەنيەت، تاريح تۋرالى كوبىرەك ءبىلگىسى كەلەدى. ستۋدەنتتەر وزبەك جانە قازاق تىلدەرىن ۇيرەنۋ كۋرستارىن وزدەرى ۇيىمداستىردى... قازاقتاردىڭ مادەني جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى – قوناقجايلىق. اس ۇيدە دوستارىممەن جانە تۋىستارىممەن بىرگە اڭگىمەلەسىپ وتىراتىن كەزدەرىمدى اڭسايمىن. تاۋلارىمدى ساعىندىم، ويتكەنى مەن الماتىدا دۇنيەگە كەلدىم عوي. تاۋلار مەنىڭ قورشاعان ورتام مەن دۇنيەتانىمىمنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى بولاتىن. ءار ادام ءوزىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن تەك ءوز حالقى ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە الەمدىك مادەنيەتتى جۇتاڭداتپاۋ ءۇشىن ساقتاۋعا تىرىسۋى كەرەك. ءتىپتى، كىشىگىرىم ەتنيكالىق مادەنيەتتى جوعالتۋدىڭ وكىنىشى كوپ بولادى. ويتكەنى ولاردىڭ ارقايسىسى بىرەگەي جانە ءوزارا ءبىرىن-ءبىرى بايىتادى»...
– «Routledge» باسپاسىنان جارىق كورگەن مونوگرافيام وقىرماندارعا ۇنايدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ول كىتاپ قازاقستاننىڭ رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنا قالاي كىرگەنىن باياندايدى... كىتاپتا قازاقستاننىڭ رەسەي يمپەرياسىنا ءوز ەركىمەن قوسىلۋ تۇجىرىمداماسىن قايتا قاراستىردىم. ءدال وسى تۇجىرىمدامانى كەزىندە كەڭەس تاريحشىلارى ايتقان، ويتكەنى ول تۇجىرىمداما سول كەزدەگى يدەولوگيامەن ۇندەس بولاتىن. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن بۇل ءماسەلەگە تاريحشىلاردىڭ كوزقاراستارى ءتۇبەگەيلى وزگەردى. سوندىقتان مەن ءوز كىتابىمدا بۇل تاريحي كەزەڭدى رەسەي تاراپىنان قازاق جەرىن جاۋلاپ الۋ دا ەمەس جانە قازاقتار تاراپىنان رەسەي يمپەرياسىنا ەرىكتى قوسىلۋ دا ەمەس ەكەندىگىن دالەلدەۋگە تىرىستىم».
ايتسا، ايتقانداي-اق پروفەسسور گۇلنار كەندىربايدىڭ Routledge باسپاسىنان لوندون جانە نيۋ-يوركتە 2020 جىلى اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن كولەمدى عىلىمي مونوگرافياسىنىڭ اتى دا، زاتى دا وتە ەرەكشە. ويتكەنى مونوگرافيانىڭ اۆتورى – گۇلنارا كەندىرباي اتالعان تۋىندىسىندا قازاق تاريحىنىڭ XVI-XIX عاسىرلار اراسىنداعى اقتاڭداق داۋىرلەردىڭ ناقتى سىرىن ايقارا اشىپ كورسەتەدى. مونوگرافياداعى «رەسەيدىڭ پروتەكتوراتتىق ينستيتۋتى: بيلىك پەن باسقارۋ ۇلگىلەرى; رەسەيدىڭ ۇلىس ساياساتى»; «پروتەكتوراتتىق قالماق-رەسەي قارىم-قاتىناستارى»; «قازاقتاردى رەسەيدىڭ قامقورلىققا الۋى»; «رەسەي جانە تسين يمپەريالارىنىڭ اراجىگىندە»; «يمپەريا شەبىندە» اتتى بەس تاراۋدىڭ وزەگىنە ورىلگەن 11 تاراۋشالارىندا ەلىمىزدىڭ جوعارىدا اتالعان داۋىرلەردەگى مەملەكەتتىگى مەن ءتول تاريحىنىڭ بۇگىنگى تاڭعا دەيىن كۇڭگىرت تە بۇلىڭعىر بولىپ كەلگەن تۇستارىنىڭ تۇيتكىلدى تۇيىندەرىن بۇلتارتپايتىن شىنايى عىلىمي دەرەك كوزدەرىنىڭ كومەگىمەن وتە دالەلدى تارقاتادى. اتاپ ايتقاندا اۆتور رەسەي يمپەرياسىنىڭ الىپ ەۋرازيا كەڭىستىگىن مەكەندەگەن كوشپەلى حالىقتاردىڭ، ولاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە، بوكەي ورداسى رەسەيگە قوسىلعاننان باستاپ، رەسەي يمپەراتورلارىنىڭ قازاق جانە جوڭعار كوشباسشىلارىمەن جۇرگىزگەن پاتروناجدىق جانە پروتەكتوراتتىق ساياساتىنىڭ شىنايى استارى مەن يمپەريالىق ماقسات-مۇددەلەرىن دايەكتى دە دالەلدى ءارى عىلىمي ىرگەتاسقا نەگىزدەي وتىرىپ، تۇبەگەيلى ساراپتاپ بەرگەن.
مونوگرافيانىڭ قۇندىلىعىن ارتتىراتىن وزگە فاكتورلار دا جەتىپ ارتىلادى. ماسلەن، بۇل تۋىندىنى جازۋ ءۇشىن، پروفەسسور گۇلنار كەندىرباي 1033 عىلىمي دەرەك كوزىن تەرەڭ زەرتتەپ-زەردەلەگەن. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى شەت تىلدەرىندە جارىق كورگەن، سوندىقتان كەز كەلگەن قازاق ءتىلدى تاريحشىنىڭ ءتىسى باتا بەرمەيدى. بىراق ولاردىڭ ءبارى – قازاق تاريحى ءۇشىن اۋاداي قاجەت وبكتيۆتى شىندىققا نەگىزدەلگەن تۋىندىلار. ءماسەلەن، امەريكالىق عالىم ميحايل حودوركوۆسيدىڭ «رەسەيدىڭ دالا فرونتى: وتارلىق يمپەريانىڭ قالىپتاسۋى، 1500-1800» (Michael Khodorkovsky. «Russia’s steppe frontier: the making of a colonial empire»، 1500-1800») اتتى تۋىندىسىندا XVII, XVIII, XIX عاسىرلاردا اينالىمعا تۇسكەنىمەن، وتە سيرەك كەزدەسەتىن گەوگرافيالىق كارتالار تىركەلگەن. سول سياقتى نەمىستىڭ ەنتسيكلوپەديست-عالىمى، ناتۋراليست ءارى ساياحاتشى ءارى رەسەيدىڭ ءسىبىر جانە وڭتۇستىك ايماقتارىنا جاساعان عىلىمي ەكسپەديتسيالارىمەن ايگىلى بولعان پەتر سيمون پاللاستىڭ (P.S.Pallas) 1775-1801 جىلدارى رەسەيدىڭ سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى يمپەراتور عىلىم اكادەمياسىنان «موڭعوليا حالىقتارى تۋرالى تاريحي جاڭالىقتار جيناعى» («Sammlungen historischer Nachrichten über die Mongolischen Völkerschaften») اتتى ايدارمەن نەمىس تىلىندە جارىق كورگەن ەكى تومدىق تۋىندىسىنا ەنگەن، سونداي-اق تەك قالماقتار عانا ەمەس قازاق، جوڭعار حاندىقتارىنىڭ دا، رەسەي يمپەرياسىنىڭ دا، ورتا ازيانىڭ دا، تسين يمپەرياسىنىڭ دا جانە كۇللى ەۋرازيانىڭ تاريحىنا دا تىكەلەي قاتىسى بار وتە قۇندى دەرەكتەر توپتاستىرىلعان.
بۇل مونوگرافيانىڭ ەڭ قاستەرلى قۇندىلىعى مىنادا: پروفەسسور گۇلنار كەندىرباي قازاق حالقىنىڭ، سولتۇستىگىمىزدەگى كورشى مەملەكەتتىڭ ەڭ جوعارى لاۋازىمدى ساياساتكەرلەرىنىڭ بىلمەستىكپەن نەمەسە قاساقانا مۇقاتۋ ءۇشىن «قازاق حالقىنىڭ ەشقاشان مەملەكەتتىگى بولماعان نەمەسە ولارعا جەردى ءبىز بەرگەنبىز»، دەپ وتىرىكتى شىنداي، شىندىقتى قۇداي ۇرعانداي ەتىپ، جالعان قاۋەسەت تاراتۋشىلارىنىڭ اۋزىنا قۇم قۇياتىن تاريحي شىندىقتى كولدەنەڭ تارتا كەلىپ، ءوز حالقىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ساياسي بيلىك جۇيەسىنىڭ دە، ءوز جەرىنىڭ دە بولعاندىعىن تولىق دالەلدەي وتىرىپ، ءابىلقايىر، نۇرالى، بوكەي، تاۋكە، ەسىم، جانىبەك، ايشۋاق، ابىلاي جانە ءۋالي سىندى قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى تەك سىرتقى ساياساتتا عانا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ۇستانىمىنا جۇگىنسە، ەلدىڭ ىشكى ساياساتىن جۇرگىزۋدە ولاردىڭ رەسەي يمپەرياسىنا دا، تسين يمپەرياسىنا دا مۇلدە تاۋەلدى بولماعانىن، ياعني دەربەس مەملەكەتكە ءتان دەربەس ىشكى ساياساتى مەن ديپلوماتياسىنىڭ بولعاندىعىن شىنايى عىلىمي ىرگەتاسقا نەگىزدەي وتىرىپ، دالەلدى دە دايەكتى سيپاتتايدى.
گۇلنار كەندىربايدىڭ كوپ جىلعى ءارى تەرەڭ دە ناتيجەلى عىلىمي ىزدەنىستەرىنىڭ نەگىزىندە، ءارى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس جارىق كورگەن اتالعان عىلىمي تۋىندىسى تەك تاريحي تۇرعىدان عانا ەمەس، گەوساياسات، گەوگرافيا، ەتنوگرافيا، ءمادەنيەت، ديپلوماتيا جانە لينگۆيستيكا تۇرعىسىنان دا وتە قۇندى دەرەكتەرگە تولى. ماسەلەن، سۇڭعىلا عالىم گۇلنار كەندىرباي XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن رەسەي يمپەرياسى مەن تسين يمپەرياسىنىڭ كۇللى ەۋرازيا كەڭىستىگىندە جۇرگىزگەن گەوساياساتىمەن قاتار، وزدەرىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق ىقپالىن دا قوسا العا تارتا وتىرىپ، ءوز بيلىگىنە باعىندىرۋ نەمەسە ۇستەمدىك ەتۋ ماقساتىندا موڭعول، جوڭعار جانە قازاق حاندىقتارىمەن جۇرگىزگەن سان ءتۇرلى گەوساياساسي جانە ديپلوماتيالىق ايلا-ءتاسىلدەرگە جۇگىنگەنىن دە وتە دايەكتى ءارى دالەلدى ايقىندايدى.
لينگۆيستيكالىق دەرەكتەر دەمەكشى، عۇلاما تاريحشى گۇلنار كەندىرباي بۇل كۇندە ءتىلىمىزدىڭ سوزدىك قورىندا تۇرعانىمەن، ارحايزمگە اينالا باستاعان ۇلىس، امانات، تولەڭگىت نەمەسە نوكەر، جاساق سەكىلدى سوزدەردىڭ جەر//ايماق، كەپىلدىك، وققاعار، سالىق دەگەن ۇعىمداردىڭ اتاۋلارى ەكەنىن دە ءدال تۇيىندەيدى.
مونوگرافيا اۆتورىنىڭ كەڭ ارنالى دەرەك كوزدەرىنەن كەلتىرگەن تاريحي سۋرەتتەردىڭ ەتنوگرافيالىق ءمانى دە ەرەكشە. بوياۋى قانىق ول سۋرەتتەردەن جوعارىدا اتالعان داۋىرلەردەگى قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ جانە وزگە دە بيىك لاۋازىم يەلەرىنىڭ رەسمي نەمەسە ءداستۇرلى كيىم كيۋ ۇلگىلەرى دە ايقىن كورىنىپ تۇر. ولاردىڭ اراسىندا رەسەي يمپەراتورى الەكساندر ەكىنشىنىڭ 1856 جىلى 26 تامىزدا (7 قىركۇيەك) ماسكەۋدە تاققا وتىرۋ سالتاناتىنا ارنالعان راسىمگە قاتىسقان سۇلتان ءارى گەنەرال-مايور بايمۇحامەدوۆ پەن يمپەراتور سارايىنا شاقىرىلعان وزگە قازاق سۇلتاندارى مەن بيىك لاۋازىم يەلەرىنەن قۇرالعان دەلەگاتسيا مۇشەلەرىنىڭ سۋرەتتەرى دە كوزگە وتتاي باسىلادى.
ءسوز سوڭىن تۇيىندەي كەلە، ايتارىمىز مىناۋ: عۇلاما تاريحشى، ۇلتجاندى ءارى پاتريوت عالىم گۇلنار كەندىربايدىڭ تىلگە تيەك بولىپ وتىرعان ءومىر جولى مەن عىلىمي الەۋەتىن ايعاقتايتىن مونوگرافياسى ەلىمىزدەگى ءبىرتۋار عالىمدارعا تاعايىندالاتىن ەڭ بيىك تە مارتەبەلى ماراپاتقا ابدەن لايىق. ەگەر مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى تەز ارادا قولعا الىپ، ەلىمىزدىڭ ءۇش عاسىرلىق تاريحي اقتاڭداقتارىنىڭ ورنىن تۇبەگەيلى تولتىرىپ تۇرعان، اسا قۇندى عىلىمي تۋىندىنى قازاق جانە ورىس تىلدەرىنە بارىنشا تەز اۋدارىپ، ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىمىز بەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ تاريح فاكۋلتەتتەرىنە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى قولداۋ كورسەتىپ، ەڭ تاڭداۋلى وقۋلىق رەتىندە ەنگىزسە، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. ەندەشە، قازاقتىڭ عالىم قىزىنا راحمەت ايتا وتىرىپ، اق جول تىلەيىك، زيالى قاۋىم!
ءادىل احمەتوۆ،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
حالىقارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسورى
