Búgingi tańda álemniń ár tarapynda, atap aıtqanda AQSh-ta, Kanadada, Ulybrıtanııada, Franııada, Germanııada, Belgııada, Norvegııada, Shveııada, Italııada, Reseıde, Túrkııada, Qyrǵyzstanda, Ózbekstanda, Qytaıda, Mońǵolııada nemese ózge de memleketterde ómir súrip jatqan otandastarymyz ben qandastarymyzdyń taǵdyr-talaıy týraly bireý bilse, bireý bile bermeıdi. Olardyń arasynda sheber kásipkerler de, bilim, ǵylym, mádenıet jáne óner qaıratkerleri de, aıtýly ýnıversıtetterde dáris oqyp júrgen ǵalym-professorlar men zertteýshiler de, saýda-ónerkásip salasynyń kásibı mamandary da, qoǵam qaıratkerleri de, medıına salasynyń bilikti mamandary da, ınjener-dızaınerler de, bógde elderde qazaq qoǵamdastyqtarynyń negizin qalap, solarǵa jeteshilik etip júrgen ultjandy azamattar da, biregeı kıim brendine ıelik etip júrgen talant ıeleri de, restoratorlar da, fermerler de, sáýlet óneri men qylqalam sheberleri de barshylyq.
Mine, sol suhbat-kitapty bir demde oqyp shyǵyp, sondaǵy biregeı daryndy toptyń ishinen Gúlnar Kendirbaıdyń ózi jaıly málimdegen myna bir aqparaty erekshe áser qaldyrǵanyn jasyrmaımyn: «Men jumyssyz qarap otyra almaıtyn, óte tynymsyz adammyn. Túrli eksperımentterdi, táýekelderdi ózim izdep taýyp júremin, ońaı suraqtardyń kúrdeli jaýaptaryn izdeımin. Qorshaǵan orta men óz ómirimde bolyp jatqan túrli qubylystardy túsindirýdiń jańasha ádis-tásilderin qarastyramyn. Úzdiksiz ózimdi-ózim taný ústindemin. Kez kelgen dúnıege kóz juma sene salmaımyn, oı eleginen ótkizip, zerttep-zerdeleımin. Bul ómirimde ǵana emes, jumysymda da maǵan kóp kómektesedi. Meniń búkil ómirim bilim alýmen baılanysty. «Azattyq» radıosynyń muraǵatynda da jumys istep úlgerdim. Sol jerde júrgende jaı adamǵa taptyrmas aqparattarmen tanystym. Tipti, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan soń Otanyna qaıtýdan qorqyp, sol jaqta qalyp qoıǵan keńestik áskerı tutqyndarmen de sóılestim...».
Sonymen, atalǵan týyndyny tarazylaı kele, tilge tıek bolyp otyrǵan osy maqalany búgingi tańda Amerıka Qurama Shtattarynyń Nıý-Iork qalasynda turatyn, kezinde otandyq tarıhshy ǵalymdardyń arasynan sýyrylyp shyǵyp, olardan oq boıy ozyq ketken irgeli ǵalym ári jahandyq geosaıasat salasynyń maıtalman mamany ári Nıý-Iork qalasyndaǵy mártebesi kúlli álemge áıgili Kolýmbııa ǵylymı-zertteý ýnıversıtetiniń professory Gúlnar Kendirbaı esimdi qazaqtyń birtýar qyzyna arnaǵandy jón kórdik. Óıtkeni bul sheshimge túrtki bolǵan sebeptiń endi biri «Jas qazaq» gazeti men «Azattyq» radıosynyń qyzmetkeri Qýanyshbek Qarı esimdi jýrnalıske professor Gúlnar Kendirbaıdyń 2020 jylǵy 8 shildede bergen tushymdy suhbaty bolatyn.
Deı turǵanmen, Gúlnar Kendirbaıdyń ómir joly men ǵalymdyq bolmys-bitimin eń aldymen onyń bıik nysanaly zertteýleriniń ózegine órilgen elimizdiń XVI ǵasyrdan bergi tarıhı aqtańdaqtarynyń ashylmaı qalǵan syryn aqtarýǵa baǵyttalǵan irgeli ǵylymı monografııasy ekeni esh kúmán týdyrmaıdy. Endeshe, endigi áńgimeniń aýanyn da osy baǵytqa bura otyryp órbitelik.
Birinshiden, joǵaryda atalǵan málimetterden belgili bolyp otyrǵandaı, Gúlnar Kendirbaıdyń dúnıe esigin ashqan qutty mekeni – Almaty qalasy. Sonda orta mektepti bitirip, aldymen ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetine (QazUÝ) túsip, odan soń Reseıdiń M.V.Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetine aýysyp, úzdikterdiń biri bolyp, sapaly bilim alǵan.
Ekinshiden, Gúlnar Kendirbaı elge oralǵan soń, ustazdyq jolyn ál-Farabı atyndaǵy Ulttyq ýnıversıtetinde bastap, ǵylymǵa jete den qoıyp, aspırantýrany Vengrııada támamdap, alǵashqy ǵylymı dıssertaııasyn da sol elde qorǵaǵan. Elge kelgen soń, eńbek jolyn QazUÝ-de qaıta jalǵastyrǵan. Alaıda izdenimpaz ǵalym munymen ǵana shektelip qalmaı, bilimi men biligin jetildire túsý úshin Germanııaǵa attanǵan. Sóıtip, Tıýbıngen ýnıversıtetinde ekinshi dıssertaııasyn qorǵaǵannan keıin, sol elde segiz jyl turaqtap, nemis tilin tereń ıgerýmen qatar, ǵylymı-zertteý jumystaryn da úzbeı jalǵastyra otyryp, óz dıssertaııasynyń negizinde jazylǵan alǵashqy ǵylymı týyndysyn da sonda jaryqqa shyǵarǵan.
Úshinshiden, ǵylymnyń sońyna túsken talantty ǵalym endigi jerde amerıkalyq Fulbright ctıpendııasyn jeńip alyp, Nıý-Iorktegi Kolýmbııa ǵylymı-zertteý ýnıversıtetinde bilimin jalǵastyryp, aǵylshyn tilin jete meńgere júrip tereń tarıhı zertteýlerge bet burady. Sosyn atalǵan stıpendııa sheńberinde ustazdyqty da qatar júrgizip, sonyń arqasynda stıpendııa merzimi aıaqtalǵan kezde ýnıversıtet basshylyǵynan túsken usynysqa sáıkes, Kolýmbııa ýnıversıtetinde dárisin jalǵastyrýǵa da, sondaǵy kitaphanada jınaqtalǵan baı kitap qorlaryn tıimdi paıdalana otyryp, óz otanynyń shynaıy tarıhynyń kómeski dáýirleriniń syryn ashýǵa baǵyttalǵan ǵylymı jumystarymen túbegeıli aınalysýǵa da úlken múmkindikke ıe bolady.
Dál osy tusta oqyrmandarǵa Kolýmbııa ýnıversıteti jóninde de az-kem aqparat bere ketsek artyq bolmas. Óıtkeni bul ǵylymı-zertteý ýnıversıteti óziniń mártebesi jaǵynan AQSh-tyń eń bıik mártebeli Garvard ýnıversıtetinen keıingi ekinshi oryndy ıelenedi. Sosyn bul ýnıversıtettiń eń áıgili túlekteriniń ishinde «Amerıkanyń negizin qalaǵan atalary» atanǵan birneshe alyp tulǵalarmen qatar AQSh prezıdentteri Teador Rýzvelt, Franklın D.Rýzvelt jáne Barak Obama, sol sııaqty ózge de 29 memlekettiń kóshbasshylary jáne kıno óneriniń aıtýly tulǵalaryna taǵaıyndalatyn «Oskar» syılyǵynyń 29 laýreatynyń, sondaı-aq AQSh-tyń joǵarǵy sotynyń 9 múshesiniń esimderi atalady. Tipti, bul ýnıversıtet túlekteriniń ishinde onda dáris oqyǵan nemese ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizgen, halyqaralyq Nobel syılyǵynyń 94 laýreaty, jýrnalıstıka, ádebıet, poezııa jáne teatr óneriniń shyńyna shyqqan qaıratker tulǵalarǵa taǵaıyndalatyn Pýlıer syılyǵynyń júzden asa laýreaty, sol sııaqty 20 mıllıarder bar.
Demek, ataǵynan at úrketin bul mártebeli ýnıversıtette ǵylymı-zertteý jumysymen aınalysatyn nemese ustazdyq etetin ǵalymdardyń arasynda birde-bir osal tulǵa joq. Endeshe, sol ǵulama ǵalymdar shoǵyrynyń ortasynda óz ǵylym pıramıdasynyń shynar shyńyna shyqqan Gúlnar Kendirbaı syndy bilikti tarıhshy ǵalymnyń júrýi kúlli qazaq eliniń zor maqtanyshy deýge tolyq negiz bar. Bul pikirimiz jaı ǵana qurǵaq sóz emes. Óıtkeni, tilge tıek bolyp otyrǵan qazaq qyzynyń ǵulama ǵalym ekendigin onyń osy 2020 jyly Ulybrıtanııanyń áıgili «Routledge» baspasynan aǵylshyn tilinde jaryq kórgen «Russian Practices of Governance in Eurasia: Frontier Power Dynamics, Sixteenth Century to Nineteenth Century» («On altynshy ǵasyrdan on toǵyzynshy ǵasyrǵa deıingi Eýrazııada ústemdik júrgizýdiń reseılik tájirıbesi: shekara bıliginiń dınamıkasy») atty professor Gúlnar Kendirbaıdyń tómendegi ǵylymı-saraptamalyq monografııasynan taıǵa tańba basqandaı menmundalap tur.
Máselen, Gúlnar Kendirbaıdyń myna paıymdaryn joǵaryda aıtylǵan pikirimizdiń naqty dáleli desek, shyndyqtan esh alys ketpeımiz:
– «...Tarıh qashanda ıdeologııalyq yqpalǵa túsedi. Keńes Odaǵynda kóptegen oqıǵa sol kezeńniń ıdeologııasyna saı túsindirildi. Bir belgili tarıhshy aıtyp edi: «Keńes Odaǵynda aldyn ala boljap bilýge bolmaıtyn dúnıe bolsa, ol – onyń tarıhy».
– «...Kolýmbııa ýnıversıtetiniń kitaphanasynda jınalǵan jańa derekkózderdi paıdalaný múmkindiginen aıyrylǵym kelmedi. Ol jerde túrli tilderdegi, tipti, qazaq tilindegi kitaptar, jýrnaldardyń qory óte mol, olardy Qazaqstannan taba almaısyz. Eger osy jerde alǵan aqparat derekterim bolmasa, ekinshi kitabymdy jazyp shyǵa almas edim. Keńes Odaǵy taraǵan soń tarıh qaıta jazyla bastady. Sol úshin de Batysqa attandym. Sondaǵy ǵalymdardyń Qazaqstan, Ortalyq Azııa, Keńes Odaǵy týraly jazǵan ádil saraptamalarymen tanystym. Kezinde olardyń ústinen baqylaıtyn ıdeologııalyq qatań qadaǵalaý bolǵan joq, sondyqtan da ol ǵalymdardyń jazǵandary áldeqaıda obektıvti bolatyn. Óz elimniń tarıhyn túsinip, kásibı turǵydan ósý úshin, osy eńbekterdiń barlyǵyn qarap, zerdelep shyǵýym qajet boldy. Bizdiń óńir týraly múlde jańasha kózqarasty kezdestirdim. Sonyń arqasynda, maǵan deıin eshbir qazaqstandyq tarıhshy kórsetpegen derekterge toly ekinshi kitabymdy jazyp shyqtym»...
– «...Kolýmbııa ýnıversıtetine «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha qazaqtar únemi kelip turady. Sońǵy jyldary men óz tobymnan ólkemizdiń tarıhyn zertteýdi qalaıtyn Qazaqstannan kelgen stýdentterdiń kóbeıgenin baıqadym. Olardyń ishinde QazUÝ-diń aspıranttary da bar, olarǵa da men jetekshilik etemin. Olar meniń kýrstaryma da qatysty. Ózara qazaqsha sóılesemiz. Ulttyq muraǵat qyzmetkerlerimen de belsendi seriktespiz»...
– «Jalpy, amerıkalyqtar úshin Qazaqstan burynǵydaı ekzotıkalyq aımaq emes dep aıta alamyn. Jergilikti jastar bizdiń elimizge qyzyǵýshylyq tanytady, olar mádenıet, tarıh týraly kóbirek bilgisi keledi. Stýdentter ózbek jáne qazaq tilderin úırený kýrstaryn ózderi uıymdastyrdy... Qazaqtardyń mádenı jetistikteriniń biri – qonaqjaılyq. As úıde dostarymmen jáne týystarymmen birge áńgimelesip otyratyn kezderimdi ańsaımyn. Taýlarymdy saǵyndym, óıtkeni men Almatyda dúnıege keldim ǵoı. Taýlar meniń qorshaǵan ortam men dúnıetanymymnyń ajyramas bir bóligi bolatyn. Ár adam óziniń ulttyq ereksheligin tek óz halqy úshin ǵana emes, sonymen birge álemdik mádenıetti jutańdatpaý úshin saqtaýǵa tyrysýy kerek. Tipti, kishigirim etnıkalyq mádenıetti joǵaltýdyń ókinishi kóp bolady. Óıtkeni olardyń árqaısysy biregeı jáne ózara birin-biri baıytady»...
– «Routledge» baspasynan jaryq kórgen monografııam oqyrmandarǵa unaıdy dep úmittenemin. Ol kitap Qazaqstannyń Reseı ımperııasy quramyna qalaı kirgenin baıandaıdy... Kitapta Qazaqstannyń Reseı ımperııasyna óz erkimen qosylý tujyrymdamasyn qaıta qarastyrdym. Dál osy tujyrymdamany kezinde keńes tarıhshylary aıtqan, óıtkeni ol tujyrymdama sol kezdegi ıdeologııamen úndes bolatyn. Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin bul máselege tarıhshylardyń kózqarastary túbegeıli ózgerdi. Sondyqtan men óz kitabymda bul tarıhı kezeńdi Reseı tarapynan qazaq jerin jaýlap alý da emes jáne qazaqtar tarapynan Reseı ımperııasyna erikti qosylý da emes ekendigin dáleldeýge tyrystym».
Aıtsa, aıtqandaı-aq professor Gúlnar Kendirbaıdyń Routledge baspasynan London jáne Nıý-Iorkte 2020 jyly aǵylshyn tilinde jaryq kórgen kólemdi ǵylymı monografııasynyń aty da, zaty da óte erekshe. Óıtkeni monografııanyń avtory – Gúlnara Kendirbaı atalǵan týyndysynda qazaq tarıhynyń XVI-XIX ǵasyrlar arasyndaǵy aqtańdaq dáýirlerdiń naqty syryn aıqara ashyp kórsetedi. Monografııadaǵy «Reseıdiń protektorattyq ınstıtýty: bılik pen basqarý úlgileri; Reseıdiń ulys saıasaty»; «Protektorattyq Qalmaq-Reseı qarym-qatynastary»; «Qazaqtardy Reseıdiń qamqorlyqqa alýy»; «Reseı jáne ın ımperııalarynyń arajiginde»; «Imperııa shebinde» atty bes taraýdyń ózegine órilgen 11 taraýshalarynda elimizdiń joǵaryda atalǵan dáýirlerdegi memlekettigi men tól tarıhynyń búgingi tańǵa deıin kúńgirt te bulyńǵyr bolyp kelgen tustarynyń túıtkildi túıinderin bultartpaıtyn shynaıy ǵylymı derek kózderiniń kómegimen óte dáleldi tarqatady. Atap aıtqanda avtor Reseı ımperııasynyń alyp Eýrazııa keńistigin mekendegen kóshpeli halyqtardyń, olardyń ishinde, ásirese, Bókeı Ordasy Reseıge qosylǵannan bastap, Reseı ımperatorlarynyń Qazaq jáne Jońǵar kóshbasshylarymen júrgizgen patronajdyq jáne protektorattyq saıasatynyń shynaıy astary men ımperııalyq maqsat-múddelerin dáıekti de dáleldi ári ǵylymı irgetasqa negizdeı otyryp, túbegeıli saraptap bergen.
Monografııanyń qundylyǵyn arttyratyn ózge faktorlar da jetip artylady. Máslen, bul týyndyny jazý úshin, professor Gúlnar Kendirbaı 1033 ǵylymı derek kózin tereń zerttep-zerdelegen. Olardyń basym kópshiligi shet tilderinde jaryq kórgen, sondyqtan kez kelgen qazaq tildi tarıhshynyń tisi bata bermeıdi. Biraq olardyń bári – qazaq tarıhy úshin aýadaı qajet obktıvti shyndyqqa negizdelgen týyndylar. Máselen, amerıkalyq ǵalym Mıhaıl Hodorkovsııdiń «Reseıdiń dala fronty: otarlyq ımperııanyń qalyptasýy, 1500-1800» (Michael Khodorkovsky. «Russia’s steppe frontier: the making of a colonial empire», 1500-1800») atty týyndysynda XVII, XVIII, XIX ǵasyrlarda aınalymǵa túskenimen, óte sırek kezdesetin geografııalyq kartalar tirkelgen. Sol sııaqty nemistiń enıklopedıst-ǵalymy, natýralıst ári saıahatshy ári Reseıdiń Sibir jáne ońtústik aımaqtaryna jasaǵan ǵylymı ekspedıııalarymen áıgili bolǵan Petr Sımon Pallastyń (P.S.Pallas) 1775-1801 jyldary Reseıdiń Sankt-Peterbýrg qalasyndaǵy Imperator ǵylym akademııasynan «Mońǵolııa halyqtary týraly tarıhı jańalyqtar jınaǵy» («Sammlungen historischer Nachrichten über die Mongolischen Völkerschaften») atty aıdarmen nemis tilinde jaryq kórgen eki tomdyq týyndysyna engen, sondaı-aq tek qalmaqtar ǵana emes qazaq, jońǵar handyqtarynyń da, Reseı ımperııasynyń da, Orta Azııanyń da, ın ımperııasynyń da jáne kúlli Eýrazııanyń tarıhyna da tikeleı qatysy bar óte qundy derekter toptastyrylǵan.
Bul monografııanyń eń qasterli qundylyǵy mynada: professor Gúlnar Kendirbaı qazaq halqynyń, soltústigimizdegi kórshi memlekettiń eń joǵary laýazymdy saıasatkerleriniń bilmestikpen nemese qasaqana muqatý úshin «qazaq halqynyń eshqashan memlekettigi bolmaǵan nemese olarǵa jerdi biz bergenbiz», dep ótirikti shyndaı, shyndyqty qudaı urǵandaı etip, jalǵan qaýeset taratýshylarynyń aýzyna qum quıatyn tarıhı shyndyqty kóldeneń tarta kelip, óz halqymyzdyń memlekettik saıası bılik júıesiniń de, óz jeriniń de bolǵandyǵyn tolyq dáleldeı otyryp, Ábilqaıyr, Nuraly, Bókeı, Táýke, Esim, Jánibek, Aıshýaq, Abylaı jáne Ýálı syndy qazaq handary men sultandary tek syrtqy saıasatta ǵana Reseı ımperııasynyń ustanymyna júginse, eldiń ishki saıasatyn júrgizýde olardyń Reseı ımperııasyna da, ın ımperııasyna da múlde táýeldi bolmaǵanyn, ıaǵnı derbes memleketke tán derbes ishki saıasaty men dıplomatııasynyń bolǵandyǵyn shynaıy ǵylymı irgetasqa negizdeı otyryp, dáleldi de dáıekti sıpattaıdy.
Gúlnar Kendirbaıdyń kóp jylǵy ári tereń de nátıjeli ǵylymı izdenisteriniń negizinde, ári halyqaralyq standarttarǵa sáıkes jaryq kórgen atalǵan ǵylymı týyndysy tek tarıhı turǵydan ǵana emes, geosaıasat, geografııa, etnografııa, mádenıet, dıplomatııa jáne lıngvıstıka turǵysynan da óte qundy derekterge toly. Máselen, suńǵyla ǵalym Gúlnar Kendirbaı XVI ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap, XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysyna deıin Reseı ımperııasy men ın ımperııasynyń kúlli Eýrazııa keńistiginde júrgizgen geosaıasatymen qatar, ózderiniń saıası-ekonomıkalyq yqpalyn da qosa alǵa tarta otyryp, óz bıligine baǵyndyrý nemese ústemdik etý maqsatynda mońǵol, jońǵar jáne qazaq handyqtarymen júrgizgen san túrli geosaıasası jáne dıplomatııalyq aıla-tásilderge júgingenin de óte dáıekti ári dáleldi aıqyndaıdy.
Lıngvıstıkalyq derekter demekshi, ǵulama tarıhshy Gúlnar Kendirbaı bul kúnde tilimizdiń sózdik qorynda turǵanymen, arhaızmge aınala bastaǵan ulys, amanat, tóleńgit nemese nóker, jasaq sekildi sózderdiń jer//aımaq, kepildik, oqqaǵar, salyq degen uǵymdardyń ataýlary ekenin de dál túıindeıdi.
Monografııa avtorynyń keń arnaly derek kózderinen keltirgen tarıhı sýretterdiń etnografııalyq máni de erekshe. Boıaýy qanyq ol sýretterden joǵaryda atalǵan dáýirlerdegi qazaq handary men sultandarynyń jáne ózge de bıik laýazym ıeleriniń resmı nemese dástúrli kıim kııý úlgileri de aıqyn kórinip tur. Olardyń arasynda Reseı ımperatory Aleksandr Ekinshiniń 1856 jyly 26 tamyzda (7 qyrkúıek) Máskeýde taqqa otyrý saltanatyna arnalǵan rásimge qatysqan sultan ári general-maıor Baımuhamedov pen Imperator saraıyna shaqyrylǵan ózge qazaq sultandary men bıik laýazym ıelerinen quralǵan delegaııa músheleriniń sýretteri de kózge ottaı basylady.
Sóz sońyn túıindeı kele, aıtarymyz mynaý: ǵulama tarıhshy, ultjandy ári patrıot ǵalym Gúlnar Kendirbaıdyń tilge tıek bolyp otyrǵan ómir joly men ǵylymı áleýetin aıǵaqtaıtyn monografııasy elimizdegi birtýar ǵalymdarǵa taǵaıyndalatyn eń bıik te mártebeli marapatqa ábden laıyq. Eger memleketimizdiń Ulttyq Aýdarma bıýrosy tez arada qolǵa alyp, elimizdiń úsh ǵasyrlyq tarıhı aqtańdaqtarynyń ornyn túbegeıli toltyryp turǵan, asa qundy ǵylymı týyndyny qazaq jáne orys tilderine barynsha tez aýdaryp, Ulttyq ýnıversıtetterimiz ben joǵary oqý oryndarynyń tarıh fakýltetterine Bilim jáne ǵylym mınıstrligi qoldaý kórsetip, eń tańdaýly oqýlyq retinde engizse, quba-qup bolar edi. Endeshe, qazaqtyń ǵalym qyzyna rahmet aıta otyryp, aq jol tileıik, zııaly qaýym!
Ádil AHMETOV,
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri,
Halyqaralyq Joǵary mektep ǵylym akademııasynyń akademıgi,
fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professory