–اتاقتى رەجيسسەر شاكەن ايمانوۆتىڭ جۇرت جاپپاي كورەتىن «ءبىزدىڭ سۇيىكتى دارىگەر» فيلمىندەگى دارىگەر لاۆروۆتىڭ بەينەسى ەستەرىڭىزدە بولار؟! مەن دە نۇر-سۇلتان قالاسى، ساۋران 9 كوشەسىندە ورنالاسقان «دەن ستوموتولوگياعا» اياق باسقاندا دارىگەر لاۆروۆتىڭ قۇيىپ قويعان كوشىرمەسىن كورگەندەي بولدىم. تەك بۇل دارىگەر – جاي دارىگەر ەمەس، ءتىس دارىگەرى سەرىكباي اعا ەدى. ءتىس دارىگەرلىك سالادا 37 جىلدىق ءوتىلى بار سەرىكباي اعاعا تىستەرىمدى ەمدەتىپ قانا قويماي، سۇقبات الىپ قايتتىم. ەندەشە ءتىس كۇتىمىنىڭ قىر-سىرىنا قانىق بولعىڭىز كەلسە، سۇبەلى اڭگىمەمىزدەن سۋسىنداڭىز.
–بۇل دۇنيەدە ادام ەمدەۋدەن ارتىق ونەر جوق شىعار، ءسىرا؟ قيىن دا كۇردەلى ءتىس دارىگەرلىك ماماندىعىنا قالاي كەلدىڭىز؟
–ستوماتولوگيانى بىردەن تاڭدادىم دەپ سەنىمدى تۇردە ايتا المايمىن. بالا كۇنىمنەن ساۋساقتارىم مايىسىپ، ءتۇرلى دۇنيەلەر جاساۋعا كەلگەندە ەپتى ەدى. قولىمنىڭ قابىلەتتىلىگىنە قاراپ، توكار نەمەسە پلوتنيك بولامىن دەپ ويلايتىنمىن. تىپتەن ۇساق دۇنيەلەردىڭ ءوزىن اسقان قىزىعۋشىلىقپەن، بايىپپەن جاسايتىنمىن. ال، ستوماتولوگيا – سول ۇساق تۇيەككە جاقىن جۇمىس ەمەس پە؟! مەديتسينالىق ينستيتۋتقا حيرۋرگ بولامىن دەپ بارىپ، بالىم جەتپەي ستوموتولوگياعا توپ ەتە قالدىم. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن كورمەيسىز بە؟ ءاۋ باستان جۇرەكپەن قالاپ، جانىممەن اڭساعانىم وسى سالا ەكەن عوي.
ء–تىس ساۋلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن قانداي تاماقتاردان باس تارتقان ءجون؟
–ءبىرىنشى، ارينە، تاتتىلەر. ەكىنشىسى، ۇننان جاسالعان تاعامدار. ءۇشىنشى، فاست-فۋد. جالپى، ءتاتتى تاماقتار مەن ءتاتتى سۋسىنداردى كوپ تۇتىنباۋ كەرەك. بۇرىن بالالارعا ارنالعان ستوموتولوگيا جوق ەدى. قازىر سونىڭ فاكۋلتەتى اشىلدى. نەگە؟ كەشە عانا دۇنيەگە كەلگەندە بالادا تىسكە كەلگەندە قانداي ماسەلە تۋىنداۋى مۇمكىن؟ نەگە تىستەرى شىعا سالىپ، قارايىپ كەتەدى، سىنىپ قالادى؟! ارينە، بۇنىڭ ءبارى دۇرىس تاماقتانباۋدان، ەكولوگيادان. تىسكە زيانى جوق ءوزىمىزدىڭ قىمىزىمىز بەن ەتىمىزدى تۇتىنعان ءجون. ءسۇت ونىمدەرىن كوپ پايدالانۋ كەرەك. ءسۇت ءتىستى قاتايتادى. ءۆيتاميننىڭ ءبارى ەتتە. سول سەبەپتى ەت تە تىسكە پايدالى.
–ەكولوگيانىڭ دا تىسكە اسەرى بار ما؟
–تاماقتان بولەك، ەكولوگيا دا تىسكە اسەر ەتەدى. كولىكتەردىڭ كوپتىگى دە زيان. مىسالى، بىزدە اۋىلدا تۇراتىنداردا ءتىس جەگى(كاريەس) از كەزدەسەدى. دەمەك كاريەس ەكولوگياعا تىكەلەي بايلانىستى.
ء–تىسى قيسىق ادامداردىڭ بەتى قيسايىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟
–ءتىسى قيسىق ادامنىڭ جاعى قيسايادى، اۋزى قيسايادى. قازىر ءتىسى قيسىقتار وتە كوپ. سەبەبى قاتتى تاماقتار جەمەيدى. بۇرىن سۇيەك ءمۇجۋشى ەدىك، ناننىڭ قاتتىسىن جەۋشى ەدىك. قازىر ءبارى جۇمساق. شايناماي جۇتا بەرەسىڭ. ءتىس ءوز قىزمەتىن اتقارماعاندىقتان قيسايادى. سوندىقتان امالسىزدان برەكەتكە جۇگىنەمىز.
–برەكەتتى ەكىنىڭ ءبىرى سالدىرىپ جاتىر. وسى برەكەتتىڭ پايداسى مەن زيانىن ايتىپ بەرىڭىزشى.
–برەكەتتىڭ پايداسى – ءتىسىڭدى تۇزەتىپ بەرەتىندىگىندە. زيانى – برەكەتتەن جاعىڭىز، تاماق شايناۋ قابىلەتىڭىز بۇزىلادى. تۇرىڭىزگە دە اسەر ەتەدى. قازىر ءتىسىنىڭ قيسىق ەكەنىنە نامىستانادى. ارينە، تۇزەتكەن دۇرىس. ءتىسىڭىز ءتۇزۋ بولسا، بەت الپەتىڭىز دە، شايناۋ قابىلەتىڭىز دە دۇرىس بولادى.
–«اقىل ءتىس اقىل كىرگەندە عانا شىعادى» دەگەن اڭىز با، اقيقات پا؟
–اقىل كىرگەندە شىعادى دەگەن قىپ-قىزىل وتىرىك. اقىل ءتىس ادامنىڭ جاسى 20-دان اسقاندا شىعادى. كەيدە 30-40, ءتىپتى 70 جاستا دا شىعىپ جاتقانىن كورەمىز. اقىل ءتىس ەڭ شەتكى جاققا شىعادى. ول جاققا ءتىس تازالاعىش جەتپەيدى. سول سەبەپتى قۇرتتاۋعا بەيىم تۇرادى. ەڭ سوڭعى شىعاتىن ءتىس بولعاندىقتان، كەيدە باسقا تىستەردى ورىنىنان قوزعاپ، قيسايتىپ جىبەرەدى. ءتىستىڭ ءبارى ورنىندا تۇرسا، تاماق جەگەندە قاتىساتىن بولسا، ونى جۇلۋدىڭ قاجەتى جوق. اقىل ءتىستىڭ اۋىرتىپ، اۋىرتپاي شىعۋى جاققا بايلانىستى.
–سىزگە قاي ۋاقىتتا كەلسەك تە، اعىلىپ جاتقان ەمدەلۋشىلەردى كورەمىز. جالپى، ءتىس دارىگەرى جاقسى جالاقى الاتىن شىعار؟
–قازىر وسى جەردى جالعا الىپ، ايىنا 500 000-داي تولەپ وتىرمىن. ەكى دارىگەر، ەكى مەدبيكە جانە سانيتاركامىز بار. سولارعا دا جالاقى بەرەمىن. شۇكىر، جەتەدى.
–تاس ءتىستىڭ تۇبىنە ءجيى جينالىپ قالىپ جاتادى. بۇنىڭ تىسكە قانشالىقتى زيانى بار؟
–تاس ءتىستىڭ تۇبىنە جينالسا، ودان ءيىس شىعادى. قىزىل يەككە كۇن بەرمەيدى. قىزىل يەكتى ارى قاراي يتەرىپ، قاجاي بەرەدى. ودان ءتىسىڭ ءتۇسىپ قالادى. تاس بىرەۋدە تەز جينالادى، بىرەۋدە از. ونى مىندەتتى تۇردە جارتى جىل سايىن تازالاپ تۇرۋ كەرەك. ءتىس جۋعان كەزدە قىزىل يەك قاناسا، ول ءتىس اۋىرادى دەگەندى بىلدىرەدى.
ء–تىستى اعارتاتىن جاپسىرمالاردى قولدانعان ءجون بە؟
–ونى كوبىنە جاستار قولدانادى. بىزدە دە ءتىستى اعارتۋدىڭ تۇرلەرى بار.
تەك ستوماتولوگيادا ەمەس، سونىمەن قاتار سۇلۋلىق سالوندارىندا دا بۇل قىزمەت ءتۇرى كەزدەسەدى. قاجەتتىلىگىنە قاراي جاساتۋعا بولادى. بىراق، كوپ جاساتۋ زيان. ءتىستىڭ ەمالىن جۇقارتىپ جىبەرەدى.
– قانداي ءتىس پاستاسىن قولدانۋعا كەڭەس بەرەسىز؟
–ناقتى ايتا المايمىن. تەك ءبىر عانا ءتىس پاستاسىنا توقتاپ قالماي، ءتۇر-ءتۇرىن قولدانىپ كورگەن ءجون. دەگەنمەن ايىنا ءبىر رەت اس سوداسىمەن ءتىستى جۋىپ تۇرۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم. ول ءتىستى اعارتۋعا ىقپالى وراسان زور. ودان بولەك، بۇرىن اتا-بابالارىمىز تۇزبەن جۋعان. قازىر ونى عالىمدار دا مويىنداپ، تۇزبەن جۋعا كەڭەس بەرىپ جاتىر.
ء–تىستىڭ اۋرۋعا شالدىعۋى قاي اعزالارعا اسەر ەتەدى؟ جۇيكە-جۇيەسىنە اسەرى بار ما؟
–اس قورىتۋ–اۋىزدان باستالادى. تاماقتى جاقسىلاپ شايناپ، سۇيىق سۋ بولعان سوڭ بارىپ جۇت دەيدى. سول سياقتى اسقازانعا، كەلبەتكە، تۇرگە اسەر ەتەدى. ءتىسىڭ جوق بولسا جۇيكە-جۇيەڭ توزادى. جۇيكەڭە اۋىرىپ اسەر ەتپەسە، باسقاشا اسەر ەتپەيدى دەپ ويلايمىن.
– كەي ۇلكەن اتا-اپالارىمىزدىڭ تىستەرى مۇلدەم جوق نەمەسە ءبىر-ەكەۋى عانا بار. ولارعا جاساندى ءتىس قويۋ كەرەك پە? الدە وزگە ءتيىمدى ءادىس-ءتاسىلى بار ما؟
–قازىر ينپلانت دەگەن شىقتى. جاق سۇيەگىڭىزگە يمپلانتتى بۇراپ، ءتىس جاساتۋعا بولادى. بىراق، ول – قىمبات. ءبىر تىسكە يمپلانت جاساتۋ 150 000 تەڭگەدەن باستالادى. بۇرىننان كەلە جاتقان استى-ۇستىنە قويىلاتىن، المالى-سالمالى پروتەزدەر بار. جاعداي وزگەرمەسە، پروتەزدى سەرىك ەتۋگە تۋرا كەلەدى. يمپلانتتى جاسار الدىندا اناليز تاپسىرۋ كەرەك. كەي جاعدايدا دەنساۋلىق ونى كوتەرمەۋى مۇمكىن.
–جاڭا بوسانعان ايەلدەر تىستەرىن قالاي كۇتۋى كەرەك؟
–«اۋزىڭدى اشپا، جىلى ۇستا» دەپ باياعىدا ايتۋشى ەدى. جاڭا تۋعان ءسابي كالتسي، فتور مەن فوسفوردى اناسىنىڭ تىسىنەن الادى. سول سەبەپتى تىستەرى بوساپ، كوپ ايەلدەر تىستەرىنەن ايىرىلىپ قالادى. الدىن الۋ ءۇشىن اياعىڭ اۋىر بولماي تۇرىپ، تىستەردى ەمدەتىپ الۋ كەرەك.
"دەن ستومولوگيانىڭ" قىزمەتكەرى
–اۋىزدان ءيىس شىقپاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
–اۋىزدان ءيىس ءتورت جاعدايدا شىعادى. ءبىرىنشى، ءتىسى اۋىراتىن ادامداردان. ەكىنشى، قىزىل يەگى اۋىراتىن ادامداردان. ءۇشىنشى، تاماعى اۋىراتىن، انگيناسى بار ادامداردان. ءتورتىنشى، اسقازانى اۋىراتىن ادامداردان. ودان بولەك، گايموريت پەن بۇيرەگى اۋىراتىن ادامداردان دا ءيىس شىعادى. ءبىرىنشى وسىلارعا اناليز تاپسىرۋى قاجەت.
ء–تىستىڭ اۋرۋى ولىمگە الىپ كەلۋى مۇمكىن بە؟
–ءيا، ونداي جاعداي بولادى. ءبىز قازاق، ءتىسىمىز ءىسىپ كەتپەگەنشە، اۋىرعانشا جۇرە بەرەمىز. ول دۇرىس ەمەس. ودان ءتىس ىرىڭدەپ، كەي جاعدايدا ولىمگە الىپ كەلۋى دە مۇمكىن. سول سەبەپتى، الدىن الا تەكسەرتىپ، ەمدەلىپ تۇرۋ كەرەك.
–تىسكە بايلانىستى قىزىق وقيعاڭىزبەن بولىسسەڭىز؟
–وسىدان تالاي جىل بۇرىن اۋىلدا ءتىس دارىگەرى بولىپ جۇرگەن شاعىمدا ءبىر جىگىتتىڭ ءتىسى اۋىرعان. جانىڭداعى دوستارى «تەمەكى شەكسەڭ قويادى» دەيدى. ول تەمەكىنى شەگە-شەگە قويماعان سوڭ، اۋىلداستارى «ناسىباي پايدالانعان دۇرىس» دەگەن كەڭەس بەرەدى. ودان دا پايدا بولماعان سوڭ، بىرەۋلەرى «تۇز باس»، ەندى ءبىرى «اراق ءىش» دەيدى. ءبارىن ىستەپ كورەدى. اراق ءىشىپ، ماس بولعان سوڭ، دوستارى شاناعا سالىپ ماعان الىپ كەلدى. كرەسلوعا وتىرعىزىپ، ءتىسىن بىردەن جۇلا سالدىم. “ۋكول سالمايسىز با؟” دەپ دوستارى اڭتارىلا قاراپ تۇر. ۋكولدى باعانادان بەرى بەرىپ كەلە جاتىر ەكەنسىزدەر عوي،– دەپ كۇلدىم.
ء–تىس دارىگەرى بولۋ ءۇشىن قانداي قاسيەت كەرەك؟
–شىدامدىلىق كەرەك. ءتىس كانالدارىن ىزدەپ وتىرۋ وڭاي ەمەس. ءتىستىڭ وقۋىن وقىپ، تاستاپ كەتىپ جاتقاندار دا بار. ءبىرازى اقشاسىنا قىزىعادى. ماسەلە اقشادا ەمەس. ءبىلىمدى بولۋىڭ كەرەك. قولىڭنىڭ ەبى بولۋى كەرەك. ەڭبەكتەنىپ، ادامعا كومەكتەسۋگە نيەت بولۋى كەرەك.
اقگۇل ايداربەكوۆا،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
