قازاق سپورتى تاريحى مەن الەم سپورتىندا اتتارى التىن ارىپپەن اتالىپ قالعان جۇلدىزدى سپورتشىلار جەتەرلىك. سولاردىڭ ءبىرتۋماسى ءالجان جارمۇحامەدوۆ ەكەنىن ەل جاقسى بىلەدى. ءالجان اتامىزدىڭ باسكەتبول سپورتىندا جەتكەن جەتىستىكتەرى قازاق حالقى ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش. ويتكەنى، وليمپيادانىڭ چەمپيونى مەن قولا جۇلدەسىن جەڭىپ العان ايگىلى اتامىزدىڭ تەگى قازاق، رۋى – جاپپاس. يا، شەتتە ءجۇرىپ جاتسا دا جۇرەگى قازاق دەپ سوعاتىن سپورت الەمىنە اتى ماشقۇر جاننىڭ تۋعان ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ەرەكشە. ەلىن، جەرىن اڭساپ ءجيى كەلىپ كەتىپ تۇرادى. مىنە، ءالجان مۇسىربەكۇلىنىڭ قازاق جەرىنە تاعى دا تابانى ءتيىپ، ەل ءىشىن ارالاپ، قانشاما كەزدەسۋلەر وتكىزىپ قۋانتىپ كەتتى. سالتاناتتى كەزدەسۋلەرىنىڭ ءبىرىن ءالجان اتامىز الماتىداعى ، ك.احمەتوۆ اتىنداعى وليمپيادا رەزەرۆىنىڭ رەسپۋبليكالىق مامانداندىرىلعان مەكتەپ-ينتەرنات-كوللەدجىنىڭ شاڭىراعىندا وتكىزگەن ەدى. بۇل كەزدەسۋگە ايتۋلى مەكتەپ ۇجىمى كوپتەن بەرى جوعارى دەڭگەيدە دايىندىقپەن كەلگەن بولاتىن. وررمميك قابىرعاسىندا وليمپيادا چەمپيوندارىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزۋ دəستۇرگە اينالعان. ال بۇل جولى، كەڭەس وداعىنىڭ اتاقتى باسكەتبولشىلارى، 1972 جىلى ميۋنحەندە وتكەن وليمپيادانىڭ چەمپيوندارى، يۆان يۆانوۆيچ ەدەشكو مەن تۇڭعىش ۇلتى قازاق وليمپيادا چەمپيونى Əلجان مۇسىربەكۇلى جارمۇحامەدوۆپەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرىلدى. اتالمىش ءىس-شارانىڭ وتۋىنە زور ىقپال ەتكەن، ك.احمەتوۆ اتىنداعى وليمپيادا رەزەرۆىنىڭ رەسپۋبليكالىق مامانداندىرىلعان مەكتەپ-ينتەرنات-كوللەدجىنىڭ ديرەكتورى، قر «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى، پروفەسسور قاراقوۆ سەيلحان باقتىعاليۇلى ەدى. نەگىزى وسىنداي ات جىبەرىپ الدىرا المايتىن اتتارى اڭىزعا اينالعان ارداگەر سپورتشىلاردى مەكتەپ قابىرعاسىنا شاقىرتىپ الىپ كەلۋ وڭاي ەمەس ەكەنى ءمالىم. ويتكەنى، ول كىسىلەردىڭ قازاقستانعا كەلگەن ساپارلارىنىڭ ءاربىر قادامى ساعاتپەن، مينۋتپەن ولشەنىپ بەلگىلەنىپ قويادى ەمەسپە. دەگەنىمەندە مەكتەپ-وقۋشىلارىنڭ اتتارى اڭىز اتالارىنىڭ ءجۇزىن كورىپ، عيبرات الۋى ۇلكەن ونەگە دەپ بىلگەن بىلگىر باسشى سەيىلحان باقتىعاليۇلى قاراقوۆ مىرزا، جولىن تاۋىپ وسىنداي كەرەمەت تاريحي كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرۋعا ۇيىتقى بولعان ەكەن. مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ وقۋشىلارى ءۇشىن ومىرلەرىندە بۇل كەزدەسۋ ۇمىتىلماستاي اسەر قالدىرىپ قالعىندىعىنا ءسوز جوق.
باسكەتبولدان ميۋنحەن وليمپياداسىنىڭ (1972 ج) چەمپيونى، مونرەال وليمپياداسىنىڭ (1976 ج) قولا جۇلدەگەرى، 3 دۇركىن ەۋروپا چەمپيونى، الەم چەمپيوناتىنىڭ بىرنەشە دۇركىن جۇلدەگەرى، سسسر-ءدىڭ 10 دۇركىن جەڭىمپازى، سسسر ەڭبەگى سىڭگەن سپورت شەبەرى ءالجان مۇسىربەكۇلى جارمۇحامەدوۆپەن كەزدەسۋ ءساتى.
كەزدەسۋدەگى نەگىزى قوزعالعان اڭگىمە سول ءبىر 1972 جىلى وتكەن وليمپيادا ويىندارىنداعى اقش پەن كسرو قۇراماسى اراسىنداعى اقتىق كەزدەسۋ بولدى. «Əلەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ءۇش سەكۋند» دەپ اتالعان ماتچ، وسىدان 45 جىل بۇرىن ميۋنحەندە وتكەن وليمپيدادا باسكەتبولدان كسرو قۇراماسى اقش قۇراماسىن 51:50 ەسەبىمەن جەڭگەندىگىمەن ەستە قالدى. ماتچ سوڭىنا بار-جوعى ءۇش سەكۋند قالعاندا امەريكا قۇراماسى 49:50 ەسەبىمەن جەڭىپ كەلدى. دəل وسى ءۇش سەكۋند باسكەتبول əلەمىن مəڭگىگە كۇرت وزگەرتتى. ميۋنحەن قالاسىنىڭ رۋدي-زەدلمايەر حالل ارەناسىندا وتكەن دراماعا تولى سول كەزدەسۋدە باسكەتبول تاريحىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعانى ءمالىم.سوڭعى ءۇش سەكۋند ىشىندە ويىن تاعدىرىن شەشىپ كەتكەن كسرو قۇراماسى وليمپيادا چەمپيونى اتانادى. امەريكالىقتار تورەشىنىڭ قاتەلىگى دەپ جەڭىستى مويىنداماي ءتىپتى ماراپاتقا دا شىقپاي قويعان ەكەن. باسكەتبول سپورتى 1936 جىلدان بەرى وليمپيادا ويىندارىنىڭ باعدارلاماسىنا ەنگەلى بەرى، اقش قۇراماسى ءبىر-دە ءبىر رەت فينالدا جەڭىلمەي كەلگەن الەمدەگى ەڭ ۇزدىك كوماندا بولعان. دەگەنىمەندە، 1972 جىلى كسرو قۇراماسى ولاردىڭ بۇل جەڭىستى جولىن توقتاتىپ باسكەتبولدا تاريحي وزگەرىس جاسايدى.الەمدەگى ەكى الىپ مەملەكەتتىڭ اسكەري -ساياسي تەكە-تىرەستەرى سول جىلدارى ناعىز كۇشىنە ەنگەن كەزى بولاتىن. كسرو ميۋنحەن وليمپياداسىنداعى تاريحى جەڭىسى امەريكالىقتاردىڭ كەزەنگەن قارۋىن ءسال تۇسىرۋىنە اكەلىپ سوقتى دەسە بولادى.
سونىمەن حوش، وتكەن تاريحتان بۇگىنگى كۇنگە ورالساق. اتاقتى سپورتشىلاردى مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى اياعىنان تىك تۇرا قوشەمەتپەن قارسى الدى. كەزدەسۋ جىلى دوستىق ىرعاقتا وتكىزىلدى. سۇحبات بارىسىندا وقۋشىلار قوناقتاردىڭ سپورتتىق ومىرىنەن قۇلاعدار بولدى، ولارعا سۇراقتار قويدى، ال قوناقتار وقۋشىلارعا جاۋاپ بەرىپ، ولارعا كəسىپقوي سپورتشى رەتىندە: «ەشقاشان جەڭىلمەڭدەر، سوندا باسقالاردىڭ جەڭىلگەنىن كورەسىڭدەر»، «تابىسقا جەتۋدىڭ جولى – نيەت ەتۋ، زەيىن قويۋ، ەرىك-جىگەر جəنە ەڭبەك» دەپ باعالى وسيەتتەرىن ايتتى. يۆان ءيۆانوۆيچتىڭ ايتۋىنشا: «جوعارى نəتيجەگە جەتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن دارىندىلىق پەن ەڭبەك سۇيگىشتىك قاجەت. سونداي-اق، پسيحولوگيالىق بەتالىس، ويىن الاڭىنا كىم جəنە نە ءۇشىن شىعاتىنىڭدى تەرەڭ ءتۇسىنۋ قاجەت». قوناقتاردىڭ سويلەگەن سوزدەرىندە قۋاتتى ىنتالاندىرۋ، جەڭىسكە ۇرانداۋ، ءوزى اينالىساتىن سپورت تۇرىنە دەگەن ادالدىق جəنە وتانىنا دەگەن شەكسىز ماحاببات سەزىلدى. ءىس-شارا سوڭىندا قوناقتارعا مەكتەپ باسشىلىعى اتىنان ەستەلىك سىيلىقتارى تاپسىرىلدى، وقۋشىلار اتاقتى سپورتشىلاردى جان-جاعىنان قورشاپ، ەستەلىككە سۋرەتكە ءتۇستى جəنە ولاردىڭ قولتاڭبالارىن الدى.
ءالجان اتامىز 1976 جىلى وتكەن وليمپيادانىڭ قولا جۇلدەسىندە مويىنىنا تاققان قازاقتان شىققان ۇلى باسكەتبول شەبەرى. ءالجان اتامىزدىڭ از-كەم ءومىر تاريحىنان ءسوز ەتكەندە، الدىمەن تۋعان جەرى وسكەن ورتاسىن ەسكە الاتىنىمز زاڭدى. دارىندى سپورتشى وزبەكستان مەن ىرگەلەس جاتقان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى،تاباقساي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلەدى. اكەسى مۇسىربەك پەن اناسى ۋكراينادان اشتىق جىلدارى اۋىپ كەلگەن پراسكوۆيا جەرونكينا بالاسى ءالجاندى زامانداستارىنان قالدىرماي تاربيە بەرىپ وسىرەدى.ورتا مەكتەپتى اياقتاعاننان كەيىن، جالىن اتقان جاس ءالجان زاۋودتقا شەرشەككە كەلىپ جۇمىسقا تۇرىپ، ەڭبەك ەتەدى. زاۋادتتا ءجۇرىپ ەكى ساۋساعىن ستانوك جۇلىپ الىپ كەتەدى. دەگەنىمەندە تالانتتى تاني بىلگەن سول كەزدەگى اۋەسقوي كوماندانىڭ باپكەرى، رومان سالەتدينوۆ سوڭىنان قالماي ءجۇرىپ جاتتىعۋعا الادى. يا، بويى ەكى مەتردەي دارا تۇلعانى ءوز كومانداسىنان كورۋگە اسىق باسكەتبول ماماندارى ول كەزدە جەتەرلىك ەدى. نەگىزى العاشقى باپكەرى ءالجان اتامىزدىڭ باعىن اشقان جان بولىپ تاريحتا قالعان ەكەن.دارىندى باسكەتبولشى وسە كەلە ءبىلىم قۋىپ، وزبەكستانداعى مەملەكەتتىك دەنەشىنىقتىرۋ جانە سپورت ينيستيتۋتىن ءتامامداپ بىتىرەدى. سودان سوڭ، ءوزى جانى قالاعان سپورتىنا ءبىرجولا باعىن سىناۋدى دۇرىس دەپ ساناپ، الدىمەن تاشكەنتتەگى «سكا» كومانداسىندا ونەر كورسەتە باستايدى. مىنە، وسى كوماندا ارقىلى كوپتىڭ كوزىنە ءتۇسىنىپ، سسسر قۇراما كومانداسىندا ويناۋ باعىنا يە بولادى. بيىك ادامدى الاسا جەرگە وتىرعىزساڭ دا بيىك، الاسا ادامدى بيىككە وتىرعىزساڭ دا الاسا-دەمەكشى،بويىنان باعى بۇلقىنىپ شىعا الماي جۇرگەن دارىندى سپورتشى سسسر قۇرامىسىندا تاماشا ونەر كورسەتىپ،تارتىستى ويىنى ارقىلى ميلليونداعان جانكۇيەرلەرىنىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ، 1967 جىلى ەۋروپا چەمپيونى اتانادى.سسسر قۇراماسىندا 18 جىل باس جاتتىقتىرۋشىسى بولعان اتى ايگىلى الەكساندر گومەلسكي تسسكا كومانداسى مەن وداقتىڭ باس قۇراماسىنا ءالجان اتامىزدى لايىق كورمەگەن ەكەن. مۇمكىن، سول شوۆينسيتىك سولاقاي ساياساتتىڭ سول كەزدە ءداۋىرى دۇركىرىپ تۇرعان كەزى ەمەسپە ەدى كىم ءبىلسىن. وسىلايشا، 1968 ج مەحيكو وليمپياداسى مەن 1969 ج وتكەن الەم چەمپيوناتىنان ۇلى باسكەتبولشى قۇراماعا الىنباي شەتتەلىپ قالادى. دەگەنىمەن كسرو قۇراماسىنىڭ سول كەزدە تىزگىنىن جاڭادان ۇستاعان وتە ايلاكەر،بىلىكتى مامان ۆلاديمير كوندراشين ءوز كومانداسىنىڭ قۇرامىنان ءالجان مۇسىربەكۇلىن كورۋدى ءجون كورىپ، كومانداسىنا الادى. ول قادامى دۇرىس ەكەنىن بىلىكتى باپكەر كەيىن بارىپ بىلسە كەرەك. سول كەزدەگى كسرو باسكەتبول فەدەراتسياسى مەن شەن-شەكپەندى بيلىك باسىنداعىلار ءالجان اتامىزدى ىلگەرىدە وزبەك دەپ كەلگەن ەكەن. قانى قازاق دارىندى سپورتشى الماتىداعى «بۋرەۆەستنيك» كومانداسىنا ەكى مارتە كەلگىسى كەلەدى. وزبەكستان مەن قازاقستان ەلىنىڭ ەكى ورتاسىندا قالعان سپورتشىنىڭ تاعدىرىن ماسكەۋ شەشىپ بەرىپ وتىرعان ەكەن. ونى «تسسكا» كومانداسىنا العاندا وزبەك دەپ ەسەپتەيدى. قۋانىشىمىزعا وراي،1972 جىلعى وليمپيادا ويىندارىندا چەمپيون بولعان سوڭ، كەڭەس وداعىنداعى سپورت تاقىرىبىندا قالام تارتاتىن بەلدى اقپارات قۇرالادارى ونى قازاق دەپ جازا باستاعان. ۇلكەن سپورتتاعى داڭعىل جولى اياقتالعاننان كەيىن، ءالجان مۇسىربەكۇلى گەرمانيادا سوۆەت ارمياسىنىڭ قاتارىندا باپكەر بولىپ 5 جىلداي جۇمىس جاساپ كەلەدى.كەيىنىرەك، ماسكەۋدەگى گۋممانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ەرلەر مەن ايەلدەر كومانداسىن جاتتىقتىرادى. رەسەي سول ءبىر اقش قۇرامىسىن جەڭگەن تاريحي كەزدەسۋ تۋرالى «دۆيجەنيە ۆۆەرح»-دەگەن كوركەم فيلم ءتۇسىرىپ شىعاردى. ءالجان اتامىزدىڭ بۇل فيمدەگى ءرولىن الەكساندر رياپولوۆ سومدايدى. ەكى ۇلى ۆلاديسلاۆ پەن سەرگەي اكەسىنىڭ جولىن قۋىپ باسكەتبول سپورتىمەن كاسىبي تۇردە اينالىسىپ، رەسەيدىڭ كوپتەگەن بەلدى كلۋباتاردا ونەر كورسەتەدى. دەگەنىمەندە ۇلى سپورتشىداي بيىككە جەتە الماعان. وزىڭدەي بولىپ جان تۋماس-دەگەن مۇمكىن وسى شىعار. اتى ايگلى اپتامىز جۋىردا ومىرىندەگى 76 كۇزىن قارسى الدى.
ءالجان اتامىز قازىر ماسكەۋدە تۇرىپ جاتىر. تۋعان جەردەي جەر بولماس،تۋعان ەلدەي ەل بولماس-دەمەكشى، كىندىك قانى تامعان التىن بەسىك تۋعان جەرىن ساعىنارى بەلگىلى. اركىمنىڭ تامىر جايعان توپىراعى ول تۋعان جەرى دەپ بىلەمىز. اللا ولشەپ بەرگەن بەسكۇندىك ومىردە جاقسى مەن جايساڭدارىمىزدىڭ جانىمىزدا ءجۇرىپ،قازىنالى قارتتارىمىزدىڭ عيباراتىن الىپ وسكەننەن ارتىق نە بار. يا،اتى ايگىلى باسكەتبولشى تۋرالى قىسقاشا وسىلاي قوزعادىق.تەگى قازاق جانى قازاق ايگىلى سپورتشى قازاق ەلىنە ءجيى كەلىپ تۇرادى.تۋعان ەلگە جەرگە دەگەن ماحابباتىنىڭ ايىرىقشا ەكەنىن جوعارىدا ايتقانىمىزداي ك.احمەتوۆ اتىنداعى مەكتەپ-ينتەرناتقا كەلگەن كەزدە ەستىپ بىلدىك. قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ باسكەتبول سپورتىنىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن جاقسى بەلەمىز. ەلىمىزدەگى ءىرى كلۋباتر شەت ەلدىك لەگيونەر ويىنشىلارمەن ورىندارى تولىپ تۇر. «استانا» كلۋبى بىرىككەن ۇلتتار ليگاسىندا ونەر كورسەتەدى. “سامۇرىق –قازىنا’’ ۇلتتىق قايرىمدىلىق قورى 11 سپورت ءتۇرىن قارجىلايدى. سول قارجىنىڭ ءبىر اعىنى «استانا» بك قۇيىلىپ جاتىر. بۇل اۋلاداعى جايقالا وسكەن كوپ اعاشتىڭ ىشىنەن تاڭداپ الىپ بىرەۋىن ۇزبەي سۋعارىپ، قالعانى قۋارىپ تۇرعان سەكىلدى ماعان اسەر قالدىرادى. قوماقتى قارجالار سۇراۋسىز ءبىر كلۋبقا قۇيىلىپ جاتقان سەكىلدى. يا، «استانا» بك ناتجەرلەرى جامان ەمەس. ۆتب ليگاسىندا پلەي-وففقا دەيىن جەتكەن كەزدەرى بولدى. دەگەنىمەندە، بۇل ۋاقىت كولەمىندەگى جۇمىستار. ال، ەرتەڭگى بولاشاق وتاندىق تالانتتى قازاق باسكەتبولشىلارى ءۇشىن نە جاسالماق. وڭىرلەردەگى باسكەتبول سپورتى مەن جاسوپىرىمدەردىڭ سپورت مەكتەپتەرىندەگى ءومىر جولى سول باياعى جۇدەۋ دە جابىرقاۋ كۇيىندە قالا بەرمەك پە قالاي؟. مىنە، وسى ماسەلە وزەكتىلىگىن ءالى جوعالتقان جوق دەپ ويلايمىن. ارينە، باسكەتبول مەن ۆولەيبول سپورتىنا بويى بيىك جاستاردى تاڭداپ الىنادى. بىزدە ءالجان اتامىز سەكىلدى ەلىمىزدىڭ شالعاي جاقتاعى مەكەندەردەن تالانتار نەگە شىقپاي جاتىر. عاسىردىڭ ۇزدىك ويىنشىسى 30000 ۇپاي يەلەنگەن شاكيل و نيل سەكىلدى تاريحي تۇلعالى ويىنشىلار شىعۋ ءۇشىن جاعدايدى وڭىرلەرگە جاساۋدان باستاۋ كەرەك. وتاندىق قازاق جاستارىنىڭ بۇل سپورت تۇرىندە كوپ كەزدەستىرە المايمىز. ۆولەيبول سپورتىندا دا وسىنداي ۋشىقتى ماسەلە ورىن الىپ تۇرعانى جاقسى ءمالىم. ءالجان جارمۇحامەدوۆ سەكىلدى الەم تانىعان ۇلى سپورتشى ەلگە ورالىپ،ۇلتتىق قۇرامىنىڭ تىزگىنىن ۇستاسا نە بولماسى داناگوي تاجىربيەلى كەڭەسشى رەتىندە قىزمەتكە كەلىپ جاتسا، باسكەتبول سپورتىمىزدا قان جۇگىرىپ،الەم اراناسىنا شىعار ناتيجەلەر كورىنەتىن بولار. مۇمكىن ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلار شەت جاققا تاراپ كەتكەن ءالجان اتامىز سەكىلدى ۇلى تۇلعالاردى ەلگە الىپ كەلۋدىڭ جولىن تابىتىن كەز كەلگەن شىعار. ءبىز ەندى قىزىل يمپەريانىڭ كەزىندەگىدەي ماسكەۋگە ات شاپتىرىپ،سۇراۋ سالىپ ءوتىنىش بىلدەرەتىندەي جاعدايدا ەمەسپىز. ءبىز ەگەمەندە ەلمىز. تاۋەلسىز ۇلى مەملەكەت رەتىندە تالانتتى تۇلعالاردى ەلگە الىپ كەلىپ جاتساق جوعىمىز تابىلىپ، وشكەنىمىز جانار ما ەدى دەگەن ءبىر ءۇمىت كوڭىلدىڭ تۇبىنەن قىلاڭ بەرەدى.
اقىن وردابايۇلى،
الماتى وبلىسى
