بۇگىن، ياعني وسىدان 115 جىل بۇرىن (1905 ج.) قىزىلوردا وبلىسىنىڭ سىرداريا اۋدانىندا اقىن، جازۋشى اسقار توقماعامبەتوۆ دۇنيەگە كەلدى. ىبىراي جاقاەۆ ءومىرىن بەينەلەيتىن «قىران تۇعىردان ۇشادى»، قازان توڭكەرىسىنىڭ قارساڭىنداعى اۋىل ءومىرىن سۋرەتتەيتىن «اقمونشاق» (و.بودىقوۆپەن بىرگە), «قاربالاستا» پوۆەستەرى مەن روماندارىنىڭ، «جىر كۇمبەزى» اتتى تاريحي روماننىڭ اۆتورى. «ەكى زاڭ»، «سايلاۋ»، «الدار كوسە»، «ءبىر سەميا» اتتى پەسالارى بار. س.ءاينيدىڭ «قۇلدار» رومانىن قازاقشاعا اۋداردى. قازان توڭكەرىسى، ءى دارەجەلى وتان سوعىسى، ءۇش رەت ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندەرىمەن جانە مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ءوز ورنى بار تۇلعانىڭ تۋعانىنا 115 جىل تولۋىنا وراي "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى اقىن ءومىرى جايلى جازىلعان ەستەلىكتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى. ەستەلىك qazaqadebietiندە جاريالانعان.
اقىن 1983 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا قايتىس بولعان.
1970 جىلعى مامىر ايىنىڭ ءۇشىنشى ونكۇندىگىنەن باستاپ اقىن اسقار توقماعامبەتوۆ وڭتۇستىك ءوڭىر باسشىلارىنىڭ شاقىرۋىمەن التىن ايماققا شىعارماشىلىق ساپارعا شىقپاقشى بولدى. ءتۇس الەتىندە اسەكەڭ تەلەفون شالدى. «ناعاشى، (ول مەنى بالاسىنباي كەيدە وسىلاي اتايتىن) دايىندال، شىمكەنت جاعىنا جولساپارعا شىعامىز. وبكومعا دەيىن ايتىپ، سەنى ءبىر ايعا سۇراپ الدىم. مەنىڭ شىعارماشىلىعىم جونىندە سەنىڭ دايىندىعىڭ بارىن بىلەمىن. بىرسۇكۇنى جۇرەمىز».
اتاقتى اقىنمەن قىدىرعاندى كىم جەك كورسىن، ادەپكىدە قۋانسام دا، ارتىنان ءجۇرەكسىندىم. داڭقى بار ادام، – ويىنان شىقسام جاقسى، وقىس ۇناماي قالىپ ءجۇرسەم ۇيات باسام-اۋ. بۇرىننان بىلەم – ول كەيبىر قالامداستارى سەكىلدى كىرپياز ەمەس، ءىشىمدىككە جوق. داستارحاندا كۇي تاڭدامايدى، ءازىل-قالجىڭمەن وتىرىستىڭ ءپارىن اشىپ وتىرادى. وندايدا جىعىلىپ وتىرىپ جىعىپ كەتە بەرەدى.
سونىمەن جولعا شىقتىق. كۇن ىستىق. تۇركىستاندا تۇستەنىپ، كۇن اۋا كەنتاۋعا بەت تۇزەدىك. ءبىر سايكەدەن وتىسىمەن شوفەر «ۆولگانى» قۇتىرتا جونەلىپ ەدى، كىشكەنە قارا مىسىق الدىمىزدان كەسىپ وتەمىن دەپ دوڭگەلەكتىڭ استىنا ءتۇستى. اسەكەڭ مىسىق ءتىرى قالدى دەپ ويلادى بىلەم:
– كەسەدى جولدى نەگە قارا مىسىق؟
كارى مە، الدە، بالا مىسىق –
دەپ ىڭىلدادى.
مەن ولەڭدى جالعاي قويدىم:
– قالبالاقتاپ ءوزى ۇرىندى دوڭگەلەككە،
ءسىرا، ءوزى السا كەرەك اراق ءىشىپ…
– ادەمى ايتتىڭ! – دەپ اسەكەڭنىڭ جۇزىنە جىلى سىزىق جۇگىردى. – سوسىن ءتىرى قالدى ما؟ – دەپ سۇرادى. شوفەر اسقار (ونىڭ اتى دا اسقار ەدى): – قايداعى ءتىرى، مىج-مىجى شىقتى، – دەپ ەدى، اقىن قاباعى قاتۋلانا قالدى.
ءجۇرىپ كەتتىك. ءبىر توقال توبەنى اينالا بەرگەنىمىزدە شوفەر كىلت توقتادى. باللون تەسىلىپتى. جۇرگىزۋشىنىڭ جۇمىسى قىزدى. ءبىز تىسقا شىعىپ، اۋا جۇتتىق. اقىن كوڭىلسىز تۇر. وسى ءسات تاۋەكەلگە باردىم دا، اقىن ويىن اۋدارعىم كەلىپ:
– قالبالاقتاپ قارا مىسىق كەسىپ ءوتتى،
ءوزى ءولدى ماشينانىڭ نەسى كەتتى، –
دەدىم داۋىستاڭقىراپ. اقىن ءىلىپ اكەتتى:
– مىنا اسقار اجالىنا سەبەپ بولىپ،
وبالى دوڭگەلەگىن تەسىپ ءوتتى! –
دەپ مىرس ەتتى.
– تاماشا! اقىن سۇيسىنگەندە قولداناتىن وسى ءسوزدى ەكى رەت قايتالادىم. اقىن اسقار قاعىتپانىڭ اياعىن ءساتتى تۇيگەنىنە شاتتاندى، جۇرگىزۋشى اسقار ۇيالىپ، ءجۇزىن جاسقاي بەردى.
اسەكەڭ قوناقتا ۇزاق وتىرۋدى، مىلجىڭ توست ايتۋدى ۇناتپايدى ەكەن. شاقىرعان جەرگە قانشا ۋاقىت وتىراتىنىن الدىن الا ەسكەرتەدى. ادەبي كەشتەن سوڭ داڭ-دۇڭعا جانى قاس. كەشكە قاراي جەڭىل تاماقتانادى دا، قوناق ۇيگە تارتادى. سوسىن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن گازەت-جۋرنال سۇزەدى، كىتاپ وقيدى. جازۋ جازعان كۇنى ۇزاق وتىرىپ قالادى. جازۋ جازعاندا كۇي دە تاڭدامايدى ەكەن. توسىننان كەلىپ قالعان ۇشقىر جولداردى، ءازىل-سىقاقتى گازەت جيەگىنە جازا سالاتىنى بار.
سارىاعاش كۋرورتىندا ءبىر جۇما دەمالدىق. وسى جەردە ءبىر توپ ولەڭ جازدى. اراگىدىك مەنى دە شىمشىپ قويادى. ءبىر كۇنى تۇندە بولمەمە كەشتەۋ ورالدىم. كەلسەم، جاستىعىمنىڭ ۇستىندە ءبىر پاراق ولەڭ جاتىر. اسەكەڭ جۇمباق جازىپ كەتىپتى. قايتا-قايتا وقىدىم:
– تۇنىمەن قايدا ءجۇرسىڭ، سايتان بالا؟
كۋرورتىن سارىاعاشتىڭ «سايقالداما».
قويماساڭ اۋىل جاققا ورالعان سوڭ،
قىلمىسىڭدى كەلىنگە ايتام بالا.
جەم سالعان ايدىڭ كولدىڭ شاباعىنا
قىزىعىپ ءتۇن قىدىرعان تالابىڭا.
قىز قۋعان نايساپ نايمان ويلانسىن دەپ،
مىناداي جۇمباق جازدىم جانابىڭا.
ءبىر قوزى ءتۇرلى ءتۇستى دوپ-دومالاق،
جوق ونىڭ باسى، كوزى – قۋ قۇمالاق.
اۋزى جوق اس ىشەتىن، اياعى جوق،
پانا بوپ كوك جاپىراق تۇر قورالاپ.
باسى جوق بولسا-داعى تۇمسىعى بار،
سىرتىندا مايدا تىكەن – قىلشىعى بار.
تۇمسىقتان شىققان كىندىك جەرگە سىڭگەن،
اڭداساڭ سول كىندىكتىڭ ءبىر سىرى بار.
سول قوزى ەمشەكپەن دە جۇمىسى جوق،
(جەتىم جان دۇنيەدە تۋىسى جوق).
ءبىر ورنىندا جاتىپ-اق بۋاز بولار،
ەركەك پە، ۇرعاشى ما، جىنىسى جوق.
تورسيار جاڭبىر تيسە جاڭباسىنا
كۇن تيسە گۇمپيەدى ارقاسىنا.
باعلان بوپ 40 كۇندە ءپىسىپ تۇرار
شارۋانىڭ ەرتە تۋعان مارقاسى ما؟
قىزىعىپ وتىراسىڭ قولىڭا الىپ،
اقتارساڭ ودان ءارى ءىشىن جارىپ.
سۇيەكسىز بىلەم-بىلەم اق مايدى اساپ
دامىنە وتىراسىڭ قايران قالىپ.
ىشىنەن ءۇش شارانا تاعى شىعار،
ۇستاساڭ ەرىپ كەتەر مايدالانىپ.
جۇمباعىم وسىمەنەن ءتامامدالدى،
شەشە الماي ءجۇرسىن دەدىم نايمان نالىپ.
اسەكەڭ مەنى سىناۋ ءۇشىن قايراپ وتىرعانىن جاقسى ءتۇسىندىم. بىرەر كۇن باتىلىم بارماي ءجۇردىم دە، اقىرى جاۋاپ جازدىم:
– اسەكە، ءتيدى قولعا ءۇشبۋ حاتىڭ،
اقىنسىڭ التى الاشقا ءماشھۇر اتىڭ.
وقىسام ناعاشىڭدى سويىپ ساپسىڭ،
بار تاعى ويلاندىرار جۇمباق-زاتىڭ.
ەتەككە ناماز وقىپ وسپەپسىز عوي،
قوزىپتى جاستا تالاي ماحابباتىڭ.
جاسپىن عوي جىگىتتىكتىڭ بۋىمەن
قىدىرىپ كەتىپ ەدىم كەشكە جاقىن.
شاشاۋسىز اپارمىن اۋىلعا امان،
وللاھي، كەلىنىڭىزدىڭ اماناتىن.
جيەن اعا، حالىق حاردار ەسىمىڭە،
ءوسىپ ەڭ ولەڭ-جىردىڭ بەسىگىندە.
ازىلمەن ازىلىڭە جاۋاپ قاتىپ،
كەلەيىن جۇمباعىڭنىڭ شەشىمىنە.
قوزىڭنىڭ قارنى دا جوق، باسى دا جوق.
ىشەتىن دايار تۇرعان اسى دا جوق.
جىنىسى جوق، سوندا دا بۋاز بولعان،
قاسىندا ۇرىقتانار اشىنا جوق.
جۇمباعىڭ قايران ەتەر ادامزاتتى،
كىم كورگەن مۇنداي قوزى – ماقۇلقاتتى.
ءومىرى قىرىق-اق كۇندىك جانە ءوزىنىڭ،
بال-شىرىن كورىنەدى ەتتى ءتاتتى.
شەشۋى بۇل جۇمباقتىڭ قاۋىن ەكەن،
قورەگى كۇن مەن ىلعال جاۋىن ەكەن.
ىشىنەن شىقسا تاعى ءۇش شارانا،
ول ۇرىق، ءوسىپ-ونەر قاۋىم ەكەن.
جيەن اعا، تاماقساۋلاۋ تابەتىڭىز،
جەمىسكە اشقاراقتىق ادەتىڭىز.
تۇينەكتى جۇمباق ەتپەي بۇدان كەيىن،
ناعاشىڭنان اسىل تاعام دامەتىڭىز.
اسەكەڭ جاۋابىمدى وقىپ كوردى دە «تا-ما-شا!» دەپ كوڭىلىمدى كوتەرىپ قويدى.
وتەگەن جاپپارحان.
قىزىلوردا.
