Бүгін, яғни осыдан 115 жыл бұрын (1905 ж.) Қызылорда облысының Сырдария ауданында ақын, жазушы Асқар Тоқмағамбетов дүниеге келді. Ыбырай Жақаев өмірін бейнелейтін «Қыран тұғырдан ұшады», Қазан төңкерісінің қарсаңындағы ауыл өмірін суреттейтін «Ақмоншақ» (О.Бодықовпен бірге), «Қарбаласта» повестері мен романдарының, «Жыр күмбезі» атты тарихи романның авторы. «Екі заң», «Сайлау», «Алдар Көсе», «Бір семья» атты пьесалары бар. С.Айнидің «Құлдар» романын қазақшаға аударды. Қазан төңкерісі, І дәрежелі Отан соғысы, үш рет Еңбек Қызыл Ту ордендерімен және медальдармен марапатталған. Қазақ әдебиеті тарихында өз орны бар тұлғаның туғанына 115 жыл толуына орай "Адырна" Ұлттық порталы ақын өмірі жайлы жазылған естелікті назарларыңызға ұсынады. Естелік qazaqadebietiнде жарияланған.
Ақын 1983 жылы Қызылорда қаласында қайтыс болған.
1970 жылғы мамыр айының үшінші онкүндігінен бастап ақын Асқар Тоқмағамбетов Оңтүстік өңір басшыларының шақыруымен алтын аймаққа шығармашылық сапарға шықпақшы болды. Түс әлетінде Асекең телефон шалды. «Нағашы, (ол мені баласынбай кейде осылай атайтын) дайындал, Шымкент жағына жолсапарға шығамыз. Обкомға дейін айтып, сені бір айға сұрап алдым. Менің шығармашылығым жөнінде сенің дайындығың барын білемін. Бірсүкүні жүреміз».
Атақты ақынмен қыдырғанды кім жек көрсін, әдепкіде қуансам да, артынан жүрексіндім. Даңқы бар адам, – ойынан шықсам жақсы, оқыс ұнамай қалып жүрсем ұят басам-ау. Бұрыннан білем – ол кейбір қаламдастары секілді кірпияз емес, ішімдікке жоқ. Дастарханда күй таңдамайды, әзіл-қалжыңмен отырыстың пәрін ашып отырады. Ондайда жығылып отырып жығып кете береді.
Сонымен жолға шықтық. Күн ыстық. Түркістанда түстеніп, күн ауа Кентауға бет түзедік. Бір сәйкеден өтісімен шофер «Волганы» құтырта жөнеліп еді, кішкене қара мысық алдымыздан кесіп өтемін деп дөңгелектің астына түсті. Асекең мысық тірі қалды деп ойлады білем:
– Кеседі жолды неге қара мысық?
Кәрі ме, әлде, бала мысық –
деп ыңылдады.
Мен өлеңді жалғай қойдым:
– Қалбалақтап өзі ұрынды дөңгелекке,
Сірә, өзі алса керек арақ ішіп…
– Әдемі айттың! – деп Асекеңнің жүзіне жылы сызық жүгірді. – Сосын тірі қалды ма? – деп сұрады. Шофер Асқар (оның аты да Асқар еді): – Қайдағы тірі, мыж-мыжы шықты, – деп еді, ақын қабағы қатулана қалды.
Жүріп кеттік. Бір тоқал төбені айнала бергенімізде шофер кілт тоқтады. Баллон тесіліпті. Жүргізушінің жұмысы қызды. Біз тысқа шығып, ауа жұттық. Ақын көңілсіз тұр. Осы сәт тәуекелге бардым да, ақын ойын аударғым келіп:
– Қалбалақтап қара мысық кесіп өтті,
Өзі өлді машинаның несі кетті, –
дедім дауыстаңқырап. Ақын іліп әкетті:
– Мына Асқар ажалына себеп болып,
Обалы дөңгелегін тесіп өтті! –
деп мырс етті.
– Тамаша! Ақын сүйсінгенде қолданатын осы сөзді екі рет қайталадым. Ақын Асқар қағытпаның аяғын сәтті түйгеніне шаттанды, жүргізуші Асқар ұялып, жүзін жасқай берді.
Асекең қонақта ұзақ отыруды, мылжың тост айтуды ұнатпайды екен. Шақырған жерге қанша уақыт отыратынын алдын ала ескертеді. Әдеби кештен соң даң-дұңға жаны қас. Кешке қарай жеңіл тамақтанады да, қонақ үйге тартады. Сосын түннің бір уағына дейін газет-журнал сүзеді, кітап оқиды. Жазу жазған күні ұзақ отырып қалады. Жазу жазғанда күй де таңдамайды екен. Тосыннан келіп қалған ұшқыр жолдарды, әзіл-сықақты газет жиегіне жаза салатыны бар.
Сарыағаш курортында бір жұма демалдық. Осы жерде бір топ өлең жазды. Арагідік мені де шымшып қояды. Бір күні түнде бөлмеме кештеу оралдым. Келсем, жастығымның үстінде бір парақ өлең жатыр. Асекең жұмбақ жазып кетіпті. Қайта-қайта оқыдым:
– Түнімен қайда жүрсің, сайтан бала?
Курортын Сарыағаштың «сайқалдама».
Қоймасаң ауыл жаққа оралған соң,
Қылмысыңды келінге айтам бала.
Жем салған айдың көлдің шабағына
Қызығып түн қыдырған талабыңа.
Қыз қуған найсап Найман ойлансын деп,
Мынадай жұмбақ жаздым жанабыңа.
Бір қозы түрлі түсті доп-домалақ,
Жоқ оның басы, көзі – қу құмалақ.
Аузы жоқ ас ішетін, аяғы жоқ,
Пана боп көк жапырақ тұр қоралап.
Басы жоқ болса-дағы тұмсығы бар,
Сыртында майда тікен – қылшығы бар.
Тұмсықтан шыққан кіндік жерге сіңген,
Аңдасаң сол кіндіктің бір сыры бар.
Сол қозы емшекпен де жұмысы жоқ,
(Жетім жан дүниеде туысы жоқ).
Бір орнында жатып-ақ буаз болар,
Еркек пе, ұрғашы ма, жынысы жоқ.
Торсияр жаңбыр тисе жаңбасына
Күн тисе гүмпиеді арқасына.
Бағлан боп 40 күнде пісіп тұрар
Шаруаның ерте туған марқасы ма?
Қызығып отырасың қолыңа алып,
Ақтарсаң одан әрі ішін жарып.
Сүйексіз білем-білем ақ майды асап
Дәміне отырасың қайран қалып.
Ішінен үш шарана тағы шығар,
Ұстасаң еріп кетер майдаланып.
Жұмбағым осыменен тәмамдалды,
Шеше алмай жүрсін дедім Найман налып.
Асекең мені сынау үшін қайрап отырғанын жақсы түсіндім. Бірер күн батылым бармай жүрдім де, ақыры жауап жаздым:
– Асеке, тиді қолға үшбу хатың,
Ақынсың алты Алашқа мәшһүр атың.
Оқысам нағашыңды сойып сапсың,
Бар тағы ойландырар жұмбақ-затың.
Етекке намаз оқып өспепсіз ғой,
Қозыпты жаста талай махаббатың.
Жаспын ғой жігіттіктің буымен
Қыдырып кетіп едім кешке жақын.
Шашаусыз апармын ауылға аман,
Оллаһи, келініңіздің аманатын.
Жиен аға, халық хардар есіміңе,
Өсіп ең өлең-жырдың бесігінде.
Әзілмен әзіліңе жауап қатып,
Келейін жұмбағыңның шешіміне.
Қозыңның қарны да жоқ, басы да жоқ.
Ішетін даяр тұрған асы да жоқ.
Жынысы жоқ, сонда да буаз болған,
Қасында ұрықтанар ашына жоқ.
Жұмбағың қайран етер адамзатты,
Кім көрген мұндай қозы – мақұлқатты.
Өмірі қырық-ақ күндік және өзінің,
Бал-шырын көрінеді етті тәтті.
Шешуі бұл жұмбақтың қауын екен,
Қорегі күн мен ылғал жауын екен.
Ішінен шықса тағы үш шарана,
Ол ұрық, өсіп-өнер қауым екен.
Жиен аға, тамақсаулау тәбетіңіз,
Жеміске ашқарақтық әдетіңіз.
Түйнекті жұмбақ етпей бұдан кейін,
Нағашыңнан асыл тағам дәметіңіз.
Асекең жауабымды оқып көрді де «та-ма-ша!» деп көңілімді көтеріп қойды.
Өтеген ЖАППАРХАН.
Қызылорда.
