قازاقcتان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆقا حات
اسا مارتەبەلى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ!
ەڭ الدىمەن ەل تىزگىنىن ۇستاعان پاراساتتى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆقا جانە قارا ورمانداي قازاقستان حالىقىنا جالىندى سالەم جولدايمىن!!!
مەنىڭ قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆقا حات جازۋداعى ماقساتىم: ەلىمىزدە مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى- حالىق دەپ ايتىلىپ كەلەدى. ءبىر ەلدىڭ اتا زاڭىنىڭ كەمەلدى-كەمەلسىز بولۋى سول ەلدىڭ مەملەكەتىنىڭ تاعدىرنا تىكە بايلانىستى بولادى. ادام ساپاسىنىڭ جوعارى-تومەن بولۋى سول ەلدەگى ۇلت پەن ەتنيكالىق توپتاردىڭ تەگى،قان تازالىعىنا بايلانىستى ەكەنىن قازىرگى زامانعى گەنەتيكا عىلىمىنىڭ دامۋى دالەلدەپ وتىر.
قازاق حالقى وتە ەرتەدەن تارتىپ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن زاڭ رەتىندە قابىلداپ كەلگەن ەدى. جازبا تاريحي دەرەكتەردە ايتىلۋىنشا جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ زاڭى ءاز-جانىبەك تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ زاڭى رەتىندە قابىلدانعان ەكەن. جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ زاڭىن العاش رەت ورتاعا قويعان XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن شيپاگەر،مەديتسينا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى عالىم وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى ەدى. كۇندەردىڭ ءبىرى ءاز-جانىبەك حاننىڭ اقىلشىسى جيرەنشە شەشەن قاتتى اۋىرىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. سودان حان جەر-جەرگە ات شاپتىرىپ تالاي-تالاي ەمشى،باقسى-بالگەرلەردى شاقىرتىپ ەمدەتسە دە اۋرۋدىڭ بەتى قايتپايدى. سودان حان ەل ىشىنەن وتەيبويداقتى شاقىرتىپ اكەلىپ، جيرەنشەنى ەمدەتەدى. وتەيبويداق ەمىنەن كەيىن جيرەنشە دەرتتەن ايىعادى. ءاز-جانىبەك شيپاگەرگە قاتتى ريزا بولىپ بىرنەشە سۇراۋ قويادى. سول سۇراۋدىڭ بىرىندە حان :
–قانداي اۋرۋدى ەمدەۋ ەڭ قىيىن؟
–تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋدى ەمدەۋ ەڭ قىيىن.
–ول اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا بولاما؟
–بولادى، جەتى اتاعا تولماي جاقىن تۋىستاردىڭ ءوزارا قىز الىسۋىنا بولمايدى. حان ەكە ، ءسىز وسى تۋرالى زاڭ شىعارىپ،جارلىق ءتۇسىرىڭىز!
سودان ءاز-جانىبەك حان ەل جۇرتىن جيىپ الىپ:
–كىمدە-كىم ءوز تۋىستارىمەن جەتى اتاعا تولماي ۇيلەنسە، ءولىم جازاسى بەرىلەدى،–دەپ جارلىق جاريالادى. وسىدان كەيىن قازاق حاندىعى جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ زاڭىن قابىلدادى. بۇل ءداستۇر « قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» ، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعى زاڭىندا» دا ءوز ءرولىن ايتارلىقتاي اتقارىپ كەلدى. جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداسۇرى قازىرگە دەيىن قازاق قوعامىندا قۇنىن جويعان جوق. وسى ءداستۇر ءالى كۇنگە دەيىن قازاق ەلدى مەكەندەردە ءوزىنىڭ جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى.
2005 جىلى قىتايدىڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتى قازاقتىڭ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن جەرگىلىكتى اتا زاڭ رەتىندە قابىلدادى. تەكتىلىككە،قان تازالىعىنا ءمان بەرگەن قازاقتىڭ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرى قىتاي عالىمدارى مەن زيالىلارىنىڭ نازارىن وزىنە قاتتى اۋدارىپ، ول تۋرالى ماقالالار جازىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزدى.
سودان كەيىن مەن دە قازاقتىڭ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن زەرتتەۋگە كىرىستىم. جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن ءبىز قالاي تۇسىنەمىز، ءبىز ەڭ الدىمەن وسى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الايىق.
مىسالى، جەتى اتا: 1.ءوزىڭ 2. اكە 3. اتا 4. ارعى اتا 5. بابا 6. ءتۇپ اتا 7. تەك اتا.
جەتى ۇرپاق: 1. بالا 2. نەمەرە 3. شوبەرە 4. شوپشەك 5. نەمەنە 6. جۇرەجات 7. تۋاجات.
جەتى اتا جانە جەتى ۇرپاق اتاۋى وڭىرلىك ەرەكشەلىككە قاراي ءار ءتۇرلى اتالادى. دەسەدە جەتى اتا مەن جەتى ۇرپاق قوس جەتىلىك ۇعىم قالىپتاستىرادى. قوس جەتىنى ءوزارا قوسساق 14 اتا بولادى. قازاق قوعامىندا 14 اتاعا تولعاندا ءبىر رۋلى ەل ەسەپتەلەدى. 15-ءشى اتاعا بارعاندا اقسارباس قوي، بوز بيە سويىپ قولىن قانعا ماتىرىپ قۇدا بولىپ، ءوزارا قىز الىسۋ ءداستۇرىن وتەيدى. جەتى اتاعا تولىپ 8-ءشى اتاعا برعاندا قىز الىسۋعا بولادى دەگەن وتە قاتە ۇعىم، ويتكەنى 15-ءشى اتاعا بارعاندا تۋىستىق قانداستىق جويىلىپ،ءوزارا قۇدا-جۇرات بولىپ قىز الىسۋعا بولادى. بۇل تۋرالى وسى حاتپەن بىرگە سىزگە ءوزىم جازعان «قازاقتىڭ جەتى اتا جانە جەتى ۇرپاق تانىمى» دەگەن ماقالامدى قوسا جىبەردىم. بۇل ماقالا قىتايدا «مۇرا»جۋرنالىندا،قازاقستاندا «اقيقات» جۋرنالىناد جاريالانعان.
اسا مارتەبەلى قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ، قازاقستان سەنات توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆ ت.ب. لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ قازاق حالىقىنىڭ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتا زاڭىنىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە قابىلدانۋىن ءۇمىت ەتەمىن!!!
قۇرمەتپەن :نۇرلان توقتاسىنۇلى سارسەنباەۆ
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى،تاريحشى،ەتنوگراف
الماتى قالاسى
14 قىركۇيەك، 2020 جىل
نۇرلان سارسەنباەۆ،
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى، ەتنوگراف
قازاقتىڭ جەتى اتا جانە جەتى ۇرپاق تانىمى
1
قازاق ۇلتى – قانداستىقتى نەگىز ەتىپ، رۋ-تايپا، ارىس، ۇلىس سياقتى ۇلكەندى-كىشىلى قاۋىمداستىقتاردان قۇرالعان حالىق. اتا-بابالارىمىز «قىرىق رۋلى ەلمىز، قارعا تامىرلى قازاقپىز» دەگەن تۋىسقاندىقتى، قانداستىقتى، بەرەكە مەن سىيلاستىقتى دارىپتەپ كەلگەن. قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەجىرەسىندە اتا-تەكتى قۋىپ ەركەك كىندىكتى، قانداستىقتى، تۋىسقاندىقتى نەگىز ەتىپ شەجىرە تاراتىپ، ءۇش جۇزگە كەڭەيتىپ تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ اتاتەك شەجىرەسىن قالىپتاستىرادى. ءيىسى قازاق بالاسى ءبىر-بىرىمەن كەزىككەندە «قاي جەردىڭ ادامىسىڭ؟» دەپ سۇرامايدى. «قايسى ەلسىڭ؟» دەپ سۇرايدى. بۇلاي اتا-ءجون سۇراۋ اتا-بابالارىمىزدان قالعان سالت-ءداستۇر.
قازاق بالاسى ءوز ۇرپاقتارىنا جەتى اتاسىن ءبىلۋ تاربيەسىن جۇرگىزىپ وتىرعان. بۇل تالاپتى قازاق قوعامىنىڭ بارلىق مۇشەسى بىلۋگە ءتيىستى پارىز ساناعان. ءاربىر قوعام مۇشەسى جەتى اتاسىن بىلمەۋدى ۇيات، ار-نامىس دەپ بىلگەن، تەك اتا-انا تاربيەسىن كورمەگەن، جەتىم بولماسا جەتى اتاسىن بىلۋگە ءتيىس دەپ ساناعان.
حالقىمىزدىڭ جەتى اتا تاربيەسى – جەتى اتاسىنىڭ اتىن ايتىپ بەرۋمەن بىرگە ءوز جەتى اتاسىنىڭ اتا-مەكەنىن، ءورىس-قونىستارىن، ەلگە اتى كەڭ جايىلعان بي-شەشەن، شەجىرەشىلەرىن، باتىرلارىن، اقىن-جىراۋلارىن، تاڭبا-ۇراندارىن، سالت-داستۇرلەرىن ايتىپ بەرەتىن الىپپەلىك ساۋاتى بولۋدى تالاپ ەتەدى.
ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جەتى اتا دەگەن ۇعىم نەنى بىلدىرەدى، بۇنىڭ جەتى ۇرپاق اتاۋىمەن قانداي قاتىناسى بار؟ بۇل قازاق شەجىرەسىندەگى كۇردەلى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى شەجىرەسىندە بۇرىننان بەرى قوس جەتىلىك اتا تارالىم جالپىلاسىپ كەلگەن. بۇل تۋرالى مورقان كەمەلقانۇلى «قىتايلاردا جازۋ ونەرى ەرتە قالىپتاسقاندىقتان، كوپ نارسەلەردى ەرتە باستان جازىپ-سىزىپ تاريحي مۇراعات جاساي الدى. ال، قازاق ۇلتى قوس جەتىلىك ۇعىم قالدىردى. قازاق ۇلتىنىڭ نەكەلىك زاڭى جالاڭ نەكەلىك كوزقاراس نەگىزىندە ەمەس، تاريحي قاندىق كىرشىكسىزدىك، گەندىك تازالىق جۇيەسىنە قۇرىلعان، رۋ ونىڭ ناقتى قۇرىلىمدىق جۇيەسى» («قازاق حالقىنىڭ شەجىرەلىك جۇيەسى تۋرالى»، «شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى، 2010 جىلى 3-سان، 35-بەت) دەگەن كوزقاراسىن ايتادى.
ءبىز بۇل ماقالانىڭ نەگىزگى ارقاۋى بولعان، قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەجىرەسىندە بۇرىننان ايتىلىپ كەلە جاتقان جەتى اتا جانە جەتى ۇرپاقتى، ياعني وسى قوس جەتىلىك ۇستانىمدى وقىمىستى، عالىم، زەرتتەۋشىلەردىڭ جازعان عىلىمي ەڭبەكتەرىنەن مىسال كەلتىرە وتىرىپ ءتۇسىندىرۋدى ءجون كوردىك.
جەتى اتا شەجىرەسى ـ رۋ-تايپا، ۇلىستار شەجىرەسىنىڭ التىن باستاۋى، ياعني قازاق حالقىنىڭ شەجىرەسىن قالىپتاستىراتىن ءتۇپ نەگىز بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ەڭ الدىمەن جەتى اتا اتاۋىنا قاراي ات باسىن بۇرالىق. تومەندەگى مىسالدار جەتى اتا اتاۋىن ءتۇسىنۋدىڭ ناقتى دالەلى بولا الادى.
- كوزقاراس (راحىمەتوللا اپشەۇلى): «1. ءوزى. 2. اكەسى. 3. ۇلكەن اكەسى. 4. ۇلى اكەسى. 5. باباسى. 6. چوڭ باباسى. 7. اتالىق» («شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى، 2003 جىلى، 1-سان، 97-بەت).
- كوزقاراس (نىعىمەت مىڭجاني): «1. اكە. 2. اتا. 3. بابا. 4. ۇلى اتا، 5. ۇلى بابا. 6. ابا بابا. 7. اتا تەك» («شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى، 2003 جىلى. 1. سان. 97-بەت).
- كوزقاراس (ماقسۇتبەك نيازبەكوۆ): «1. اكەسى. 2. اتاسى. 3. ارعى اتاسى. 4. باباسى. 5. ۇلى باباسى. 6. التىنشى اتا. 7. جەتىنشى اتا» («شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى، 2003 جىلى، 1-سان، 97-بەت).
- كوزقاراس (شىناي راحىمەتۇلى): «1. اكە. 2. اتا. 3. ءاز-اتا (بۇل ۇشەۋى اتالار). 4. بابا. 5. تەكتىن. 6. توركىن. 7. ءتۇپ-تۇقيان (بۇل تورتتەۋى بابالار). جوعارىداعى جەتەۋى بىرىگىپ «اتا-بابالار› دەلىنەدى» («مونعوليا قازاقتارىنىڭ اتاتەك شەجىرەسى»، بايانولگەي، 1997 جىل).
- كوزقاراس «1. بالا. 2. اكە. 3. اتا. 4. ارعى اتا. 5. بابا. 6. ءتۇپ اتا. 7. تەك اتا. («قىتاي ۇلتتارى» جۋرنالىنىڭ 2006 جىلعى 1-سانىندا جاريالانعان تۇرسىنحان داۋىتقازىقىزىنىڭ جيناقتاعان «ۇلاعاتتى ۇلتتىق ۇعىمدار» اتتى ماتەريالىنان).
- كوزقاراس (سەيىت كەنجeaحىمەتۇلى): «1. ءوزىڭ. 2. اكە. 3. اتا. 4. ارعى اتا. 5. بابا. 6. ءتۇپ اتا. 7. تەك اتا» (دۋمان جاقىپۇلى «جەتى اتا جانە شەجىرە»، «شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى، 2011 جىلى، 4-سان، 32-بەت).
- كوزقاراس (دۋمان جاقىپۇلى ماقالاسىندا جوعارىداعى 1-ءشى كوزقاراستان 6-شى كوزقاراسقا دەيىنگى جەتى اتا اتاۋىنا تالداۋ جاساي وتىرىپ ءوز كوزقاراسىن بىلاي باياندايدى): «1 . ءوزىڭ. 2. اكەڭ. 3. اتاڭ. 4. باباڭ. 5. ارعى اتاڭ. 6. ءتۇپ اتاڭ. 7. تەك اتاڭ.» («جەتى اتا جانە شەجىرە»، «شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى، 2011 جىلى، 4-سان، 32-بەت).
- كوزقاراس «جەتى اتا اكەدەن تومەن ەمەس، جوعارى تاراتىلادى. 1. بالا. 2. اكە. 3. اتا. 4. ارعى اتا. 5. بابا. 6. ءتۇپ اتا. 7. تەك اتا.» (ورتا مەكتەپ «ءتىل-ادەبيەت» تاڭدامالى وقۋلىعى، 4-ءبولىم، «شينجياڭ وقۋ-اعارتۋ باسپاسى»، 2009 جىلى، ماۋسىم، 35-بەت). وسى كوزقاراستاعى جەتى اتا تاراتۋ بارىسى بالادان باستالىپ تەك اتاعا تىرەلگەن. بۇل وقۋلىقتىڭ وزىندە ايتىلعان «جەتى اتا اكەدەن تومەن ەمەس، جوعارى تاراتىلادى» دەگەن سوزگە قايشى.
ءبىز جوعارىداعى عالىم، وقىمىستى، زەرتتەۋشىلەردىڭ كوزقاراستارىنان قازاق شەجىرەسىندەگى جەتى اتا اتاۋىنىڭ بىركەلكى ەمەس كوپ ۆاريانتتى، ءارى كۇردەلى ەكەنىن بايقاي الامىز.
قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەجىرەسىندە جەتى اتا اكەدەن باستاپ جوعارى سانالادى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەجىرەلىك كوزقاراسى بويىنشا جەتى اتانى «اتا-بابالار» دەپ اتايمىز. جەتى اتانى وزىڭنەن نەمەسە بالاڭنان باستاپ جوعارى ساناۋ دۇرىس ەمەس، بۇلاي ساناۋ جەتى اتاعا جاتپايدى. جەتى اتانى ءبىزدىڭ «اتا-بابالارىمىز» دەپ تۇسىنگەن ءجون. سوندىقتان جەتى اتانى اكەدەن باستاپ جوعارى ساناۋ كەرەك.
2
ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەجىرە مادەنيەتىندەگى جەتى اتا اتاۋى مەن جەتى ۇرپاق اتاۋى ەكەۋى ەكى باسقا ۇعىم. جەتى اتا اكەدەن باستاپ جوعارى سانالادى دا، جەتى ۇرپاق بالادان باستاپ تومەن سانالادى. مىنە، بۇل قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەجىرە مادەنيەتىندەگى قوس جەتىلىك ءتالىم بولىپ تابىلادى. جەتى اتا مەن جەتى ۇرپاقتى قوسقاندا جيىنى 14 اتا بولادى. وسى قوس جەتىلىك شارتقا تولعان ءبىر ءتۇپ-تۇقياننان تارالعان قانداستىق توپ رۋ دەپ اتالادى.
جەتى ۇرپاق نەمەسە 3 اعايىن اتاۋى تۋرالى
ءبىز جەتى ۇرپاق اتاۋى مەن 3 اعايىن اتاۋىنا مىسال كەلتىرە وتىرىپ تالداۋ جاسالىق.
- كوزقاراس (راحىمەتوللا اپشەۇلى): «1. بالاسى 2 . نەمەرەسى 3 .شوبەرەسى 4 . شوبەرەسى 5 .. شوپشەك6 . تۋاجات7 . جاۋ تانىماس» («شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى»، 2003 جىلى، 1-سان، 97 -بەت).
- كوزقاراس (نىعىمەت مىڭجاني): «1. بەل بالا2 . نەمەرە3 . شوبەرە4 . وبەرە5 . تۋاجات6 . قۋاجات7 . جاۋ تانىماس» («شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى»، 2003 جىلى، 1-سان، 97-بەت).
- كوزقاراس (داۋلەت جەلدىكباەۆ): «1. بالا2 . نەمەرە3 . شوبەرە4 . نەمەنە5 . شوپشەك6 . تۋاجات، 7. جۇرەجات، 8. جەگجات، 9. جۇراعات»: «سۇيىندىك تاريحي-شەجىرەسى»، (الماتى 2008 جىل، 6-بەت).
- كوزقاراس «1. اكە، 2. بالا، 3. نەمەرە، 4. شوبەرە، 5. شوپشەك، 6. كوگەنجات، 7. تۋاجات» («قىزاي-امان شەجىرەسى»، 1-كىتاپ، 2010 جىلى ناۋرىز، 13-بەت).
- كوزقاراس (ايىپ نۇسىپoقaسۇلى): «1. بالا. 2. نەمەرە. 3. شوبەرە، 4. شوپشەك، 5. نەمەنە، 6. تۋاجات، 7. جۇرەجات، 8. جەگجات» («اعاش بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن». «شينجياڭ جاستار-ورەندەر» باسپاسى، 2002 جىل، 218 -بەت).
- كوزقاراس «1. بەل بالا، 2. نەمەرە. 3. شوبەرە، 4. شوپشەك، 5. نەمەنە، 6. جۇرەجات، 7. تۋاجات»، (مۇقتار سادىقۇلى «سۋان شەجىرەسى»، 315-بەت).
- كوزقاراس ء(ابىش كەكىلبaەۆ): «1. اكە، 2. بەل بالا، 3. نەمەرە، 4. شوبەرە، 5. شوپشەك، 6. جۇرەجات، 7. تۋاجات» («ىلە جاستارى»، 1999 جىل، 3-سان، 19 -بەت).
- كوزقاراس ء(سالىمبaي Aحىمەتوۆ): «1. اكە، 2. بالا، 3. نەمەرە، 4. شوبەرە. 5. نەمەنە. 6. شوپشەك، 7. تۋاجات. 8. جەگجات. 9. جۇراعات» («ىلە جاستارى»، 1999 جىل. 3-سان، 19-بەت).
- كوزقاراس (شىناي راحىمەتۇلى): «1. بالا. 2. نەمەرە. 3. شوبەرە. 4. شوپشەك، 5. وبەرە. 6. تۋاجات، 7. جۇرەجات. 8. جەگجات. 9. جۇراجات.» («مونعوليا قازاقتارىنىڭ اتاتەك شەجىرەسى»، بايانولگەي، 1997 جىل، 6-بەت. )
- كوزقاراس (دۋمان جاقىپۇلى): «1. بالا. 2. نەمەرە. 3. شوبەرە. 4.شوپشەك. 5. كوگەنجات. 6. تۋاجات. 7. جۇرەجات» («شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى»، 2011 جىل، 4-سان، 34-بەت).
جوعارىداعى جەتى ۇرپاق تۋرالى ايتىلعان اتاۋداعى كوزقاراستار نەگىزگى جاعىنان ۇقساس بولعانمەن ۇرپاقتاردىڭ رەت تارتىبىندەگى اتاۋلاردا ۇقساماستىق بايقالىپ جاتادى. مىسالى، جەتى ۇرپاق اتاۋىنداعى 4-ءشى ۇرپاقتى (وبەرە، نەمەنە، شوبەرە، شوپشەك), 5-ءشى ۇرپاقتى (شوپشەك، تۋاجات، نەمەنە، وبەرە، كوگەنجات), 6-شى ۇرپاقتى (تۋاجات، جۇرەجات), 7-ءشى ۇرپاقتى (جاۋتانىماس، جۇرەجات، قۋاجات) دەپ ءار الۋان اتايدى. مىنە، بۇدان جەتى ۇرپاق اتاۋىنىڭ كوپ ۆاريانتتى ءارى كۇردەلى حالىقتىق اتاۋ ەكەنىن بىلەمىز.
قازاق ۇلتى تىلگە باي حالىق. اتا شەجىرەمىزگە زەر سالساق «جاۋ تانىماس»، «قۋاجات»، «كوگەنجات» سياقتى وڭىرلىك ەرەكشەلىككە يە جەرلىك اتاۋلاردى بايقاي الامىز. ال كوپتەگەن شەجىرەلەردە قولدانىپ جۇرگەن 5-ءشى ۇرپاق اتاۋى بولعان «نەمەنە»-ءنى ەشقانداي قانداستىقتى، تۋىسقاندىقتى بىلدىرمەيدى. بۇل اتاۋ ەشقانداي ماعىنا بەرمەيدى دەپ جەتى ۇرپاق اتاۋىنان وپ-وڭاي شىعارىپ تاستاۋعا دا كەلمەيدى. قازاق شەجىرەسى بارلىققا كەلگەننەن بەرى قولدانىپ كەلە جاتقان «نەمەنە» ءسوزى جالپىلاسقان حالىقتىق اتاۋ. سوندىقتان «نەمەنە» اتاۋىن جالعاستى زەرتتەپ، ءتىل ماماندارى مەن تاريحشىلاردىڭ ساراپتاۋىنان وتكىزۋ كەرەك دەپ قارايمىن. جەتى اتا مەن جەتى ۇرپاق اتاۋىن ءتىل ماماندارىنىڭ ەنشىسىنە قالدىرىپ، ءوزىمىز ءسوز ەتكەن تاقىرىپقا قايتا ورالايىق. مونعوليالىق تاريح-شەجىرەشى شىناي راحىمەتۇلى 3 اعايىن، 15 ۇرپاقتى بىلاي تاراتادى: «نەمەرە اعايىن: 1. بالا، 2. نەمەرە، 3. شوبەرە، 4. شوپشەك، 5. وبەرە. جاماعايىن: 6. تۋاجات، 7. جۇرەجات، 8. جەگجات، 9. جۇراعات، 10. جاماعات. قالىس اعايىن: 11. وركەن، 12. اۋلەت، 13. ءزاۋزات، 14. جاران، 15. قالىس» («مونعوليا قازاقتارىنىڭ اتاتەك شەجىرەسى»، بايانولگەي. 1997 جىل). مىنە، بۇدان شىناي راحىمەتۇلى قازاق شەجىرەسىندەگى تۋىستىق اتاۋلارعا جۇيەلى، عىلىمي ىزدەنىس جاساعانىن اڭعارامىز.
قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەجىرەسىندەگى قانداستىقتى، تۋىسقاندىقتى بىلدىرەتىن جەتى اتا جانە جەتى ۇرپاق اتاۋى تۋرالى ءتىل ماماندارى مەن تاريح زەرتتەگەن عالىمدارىمىزدىڭ بايىرعى تۋىستىق اتاۋلارىمىزدى الا-قۇلالىقتان ارىلتىپ، ءبىر ارناعا ءتۇسىرۋىن، جۇيەگە كەلتىرۋىن ءۇمىت ەتەمىز.
جيناقتاپ ايتقاندا، قازاق شەجىرەسىندەگى جەتى اتا اكەدەن باستاپ جوعارى قاراي ءتۇپ-تۇقيانعا دەيىن تاراسا، جەتى ۇرپاق بالادان باستاپ تومەن قاراي جۇرەجاتقا دەيىن تاراتىلىپ، قوس جەتىلىك اتا ۇستانىم قالىپتاستىرادى. مۇندا اكە جەتى اتاعا ۋاكىلدىك ەتسە، بالا جەتى ۇرپاققا ۋاكىلدىك ەتەدى. شەجىرەشىلەر ايتىپ جۇرگەن «ءوزىم»، «ءوزى»، «ءوزىڭ» دەگەن اتاۋ جەتى اتا نەمەسە جەتى ۇرپاق اتاۋىندا كەزدەسپەيدى. سوندىقتان مۇنداي اتاۋدى حالىقتىڭ بايىرعى تۋىستىق اتاۋىندا قولدانباعان ءجون.
3
قازاق حالقىنىڭ ايگىلى جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆ: «قازاق تاريحى تۋرالى قاي كەزەڭدە كىمدەر جازسا دا، ءبىر ماسەلەگە تالاس جوق سياقتى. ول –ـ قازاق حالقىنىڭ كونە زاماندارداعى كوشپەلى رۋلاردان قۇرالۋى» دەگەن دانا كوزقاراسىن ايتقان ەدى.
قازاق ۇلتى 200-دەن استام رۋ-تايپالاردان قۇرالعان حالىق. ول ءوز ىشىندە ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز جانە تورە، قوجا سياقتى رۋ-تايپالاردى قامتيتىنى بارشاعا بەلگىلى.
كورنەكتى تاريح عالىمى ماناش قوزىباەۆ «رۋ دەگەن ءسوز – باۋ، سان، تايپا، تۇقىم، تەك، ارىس، ءجۇز، جۇرت، ەل، وتان سياقتى حالىقتىڭ بارشا تاريحىن كورسەتەر كاتەگوريالاردى بىلدىرەدى» («ارمىسىڭ، اتا تاريح ـ اڭىراقاي»، الماتى، 2011 جىل، 27 ـ، 28 ـ بەت), – دەيدى.
قازاق حالقى قان تازالىعىن، ۇرپاقتارىنىڭ ساپالى، اقىلدى بولۋىن ەرەكشە دارىپتەپ جەتى اتا ارالاماي قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋدى قاتاڭ شەكتەۋمەن بىرگە ءبىر رۋدىڭ ادامدارى ءوزارا قىز الىسپايدى. قازاق فولكلورىندا كوپ ايتىلاتىن عاشىقتار ەڭىلىك پەن كەبەك، قالقامان مەن مامىر حالقىمىزدىڭ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ سىندى قانداستىق سالت-ءداستۇردى بۇزعاندىعى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلعان ەكەن.
قان تازالىعى اقىل-ويى جەتىلگەن ادامزات بالاسى عانا ەمەس، جانۋارلاردىڭ دا ۇرپاق ساپاسىن جاقسارتادى. قازاق جىلقى تۇلىگىن وتە اقىلدى جانۋار دەپ قارايدى. سوندىقتان «جاقسى ات ەر قاناتى» دەپ ءوزىنىڭ سەنىمدى سەرىگىنە بالايدى. تاريحتا قان كەشكەن سوعىستاردا باتىرلاردىڭ تۇلپارلارى قۋسا جەتەتىن، قاشسا قۇتىلاتىن سەنىمدى سەرىگى سانالعان. جىلقى تۇلىگىنىڭ اقىلدىلىعى تۋرالى مىنا ءبىر تاريحي دەرەككە نازار سالايىق: «ورىس جىل ساناۋى بويىنشا 32 نە 42 جىلى دۇنيەگە كەلگەن عالىم گ.پليني سەكۋند عۇنداردىڭ (سكيفتەردىڭ) ەرەۋىل اتتارىن وتە جوعارى باعالايدى. ءبىر حانزادا جاۋمەن جەكپە-جەك سوعىستا قازا تابادى. جەڭىمپاز وعان جاقىن كەلىپ، ۇستىندەگى ساۋىت- سايماندارىن الماقشى بولعاندا، ولگەن باتىردىڭ اتى ونى تىستەپ، تەپكىلەپ ولتىرگەن ەكەن. ەندى ءبىر عۇن باتىرىنىڭ تۇلپارى كوزىندەگى قالقانىمەن بيەگە شابادى، كوزىندەگى قالقانىن العاندا، تۇلپار ول بيەنىڭ ءوز ەنەسى ەكەنىن تانيدى، سودان ول تۇلپار جاردان قۇلاپ، جان تاپسىرادى» («ىلە پەداگوگيكا ينستيتۋتى عىلىمي جۋرنالى»، 2009 جىلى 1-سان). مىنە، بۇل مىسالدان جىلقى تۇلىگىنىڭ ءوز يەسىنە ادالدىعى، سونىمەن بىرگە حالقىمىزدىڭ «جاقسى ايعىر جاتىرىنا شاپپايدى» دەگەن ءسوزى ويىمىزعا ورالادى.
قازاقتىڭ رۋلىق جۇيەسى تۋرالى شىناي راحىمەتۇلى «تۋىستار نەمەسە كورشىلەس بىرنەشە وتباسى ءبىر قونىستا وتىرسا – اۋىل، اۋىلداس، كورشى; ىرگەلەس الشاقتاۋ بولسا ـ جەرلەس; قانداس جەتى اتادان قۇرالعاندار ء(بىر اتانىڭ كىندىگىنەن تاراعان) ءبىر اتا، 13 اتادان اسسا – رۋ; بىرنەشە رۋ قانداستىقپەن، يا ءبىر مۇددەمەن بىرىكسە – تايپا; بىرنەشە تايپا قوعامداسىپ، ءجۇز بولىپ قاۋىمداسادى... ءتىلى مەن ءداستۇرى، مادەنيەتى، وزىندىك مەكەن-جەرى، الەۋمەتتىك رۋح، جىگەرى، ەتنيكالىق ەرەكشەلىگى ورتاقتاسىپ، دارالانسا ۇلت بولادى» («مونعوليا قازاقتارىنىڭ اتا شەجىرەسى»، بايانولگەي، 1997 جىلى، 3-, 6-بەت) دەپ وتە جاقسى تالداۋ جاساعان.
ال ءبىزدىڭ ءبىر ءبولىم شەجىرە جازۋشىلارىمىز قازاقتىڭ جەتى اتا ارالاماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن ءالى تۇسىنبەي كەلەدى، جەتى اتاعا تولدىق، 8-ءشى اتادان باستاپ قىز الىسۋعا بولادى دەپ جاڭساق ۇعىم تۋدىرىپ كەلەدى، بۇلاي ايتساق ۇرپاق شاتاسادى. جەتى اتا نەمەسە جەتى ۇرپاق سىندى قوس جەتىلىك اتاۋ ۇستانىمعا قايشى كەلەمىز. حالقىمىز «شالا مولدا ءدىن بۇزار» دەگەن اقىليا ءسوزىن تەكتەن-تەك ايتپاعان. سوندىقتان «جەتى اتا ارالاماي، جەتى وزەن اتتاماي قىز الىسىپ، قىز بەرىسپەۋ» ءداستۇرىن بەرىك ساقتاۋىمىز كەرەك. قازاقتا اتالاس تۋىستار رۋ دارەجەسىنە كوتەرىلمەي كەلسە-كەلمەس ۇيلەنە سالماعان. حالقىمىزدىڭ «جەتى اتا زاڭى» بۇعان قاتاڭ تىيىم سالىپ وتىرعان.
قازاقتىڭ قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋ ءداستۇرى تۋرالى تاريحشى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتىڭ «جەتى جۇرتتى كۋاعا تارتىپ، ياعني جەتى رۋدان كىسى شاقىرىپ، الا ارقان كەرىپ، الا ءجىپ اتتاپ، بوز بيە شالىپ اتالاستىعىمىزدى ۇمىتپايىق دەپ بارماقتارىن قانعا مالىپ، ەلدىك ۇران مەن تاڭبا بەلگىلەسەتىن بولعان» (جاقىپ ءجۇنىسۇلى. «شەجىرە تۋرالى تولعانىس»، «ىلە تاريحي ماتەريالدارى»، قۇلجا، 2013 جىلى قازان، 30-سان، 74-بەت) – دەگەن ءسوزى «جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ زاڭىنىڭ» (جەتى اتا مەن جەتى ۇرپاقتى قامتيدى) ءتىپتى، قاتاڭ ەكەنىن راستاي تۇسەدى.
قازاقتا جەتى اتاسىنىڭ اتىن بىلمەيتىن ادام وتە از كەزىگەدى. ادام ءناسىلىن جاقسارتۋ ءۇشىن اتا-بابالارىمىز «جەتى اتا زاڭى» سىندى وزىق كوزقاراستاردى ەرتەدەن ورتاعا قويىپ قاندى بۇزباۋ، ۇرپاقتى ازدىرماۋ، ءوز ۇرپاقتارىنىڭ ساپالى، ساۋ دەنەلى، جارامدى بولۋدى تالاپ ەتەدى.
قازاق سالت-ءداستۇرىن تانۋشى كامۇنا جانبوزۇلى قازاقتىڭ رۋلىق اتاۋى تۋرالى «قازاق اۋىلى قازاق قوعامىنداعى ەڭ شاعىن بىرلىك. قازاق قوعامىندا تۋىسى جاقىن ون شاقتى ءتۇتىن ءبىر اۋىل، ال، جەتى اتادان تاراعان بىرنەشە اۋىل ءبىر اتا (ايماق) ەسەپتەلگەن. ون ءۇش نە ون بەس اتادان قوسىلاتىن ايماقتار ءبىر رۋ بولدى» («قازاق سالت-ءداستۇرىن تانۋ»، «شينجياڭ حالىق باسپاسى»، 2013 جىلى قاڭتار، 114-بەت) – دەيدى. كوپتەگەن ماماندار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ كوزقاراسىنا قاراعاندا حالىق شەجىرەسىندەگى رۋ دەگەنىمىز – ءبىر اتادان تارالعان قانداس تۋىستاردىڭ ون ءۇش نەمەسە ون بەس اتاعا بارعاندا قالىپتاسقان توپ دەگەن قورىتىندى شىعارۋعا بولادى.
قازاقتىڭ «جەتى اتا زاڭى» سوناۋ ءاز-جانىبەك حان زامانىندا كەمەلدەنىپ، قازاق مەملەكەتىنىڭ اتا زاڭى رەتىندە مويىندالىپ اتقارىلعان. بۇل «جەتى اتا زاڭىن» ەڭ العاش ورتاعا قويعان عۇلاما عالىم، قارا ۇزگەن شيپاگەر، XV عاسىردىڭ ۇلى دانىشپانى، قازاق تانۋ عىلىمىنىڭ اتاسى وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى ەدى. ول شامامەن 1458 جىلدان باستاپ 1472 جىلدار ارالىعىندا ءاز-جانىبەك حاننىڭ جارلىعىمەن حاننىڭ اق ورداسىنداعى ارناۋلى سارايىندا «شيپاگەرلىك بايان» اتتى اسا كەسەك عىلىمي ەڭبەگىن جازىپ شىققان، عالىم جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ كوزقاراسىن ءاز-جانىبەك حانعا ءدات ايتۋ ارقىلى تۇتاس حالقىنا جارلىق ءتۇسىرتىپ، بولاشاق ۇرپاقتارىنىڭ ساپالى، اقىلدى، ساۋ دەنەلى بولۋ شارتىن قويىپ، ادامزات تاريحىندا گەنەتيكا عىلىمىنىڭ العاشقى نەگىزىن قالادى. وتەيبويداق اتامىز ءوز شىعارماسىندا «وتىز اتادان كەيىن قىز السا، ۇرپاق اقىلدى تۋادى» دەگەن ەڭ وزىق كوزقاراسىن ورتاعا قويعان.
حالقىمىز جاقىن تۋىستار ءوزارا قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋگە قاتاڭ تىيىم سالعان، بۇعان قازاق قاۋىمىنداعى حان دا، قارا دا شارتسىز بويسۇنىپ وتىرعان. تاريحتاعى قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولى»، ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولى»، تاۋكە حان بيلىك قۇرعان زامانداعى «جەتى جارعى زاڭىندا» ءوز جالعاسىن تاۋىپ قازىرگى زامانعا دەيىن تەرەڭ تامىر تارتىپ حالقىمىزدىڭ اسىل سالت-داستۇرىنە اينالىپ كەتتى.
نۇرلان توقتاسىنۇلى سارسەنباەۆتىڭ قىسقاشا ءومىر بايانى
نۇرلان توقتاسىنۇلى سارسەنباەۆ 1962 جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى شىڭجان ىلە وبلىسىنىڭ مۇڭعىلكۇرە اۋدانىنا قاراستى اقدالا اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.
1980-1982 جج. ىلە پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىندا وقىعان.
1982-1986 جج. تۋعان جەرىندە وقىتۋشى بولعان.
1986-1988 جج. ىلە وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىندە وقىعان.
1988-1994 جج. مۇڭعىلكۇرە اۋداندىق وقىتۋشىلار تەحنيكۋمىندا مۇعالىم بولعان.
1995-2003 جج. اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىندە قىزمەت ىستەگەن.
2004 جىلدىڭ قاڭتارىنان قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ساياسي-ءماسليحات كەڭەسىندە قىزمەت اتقارادى.
قالامگەردىڭ تىرناقالدى شىعارماسى «كىتاپ» اتتى ولەڭى 1983 جىلى «ىلە ايدىنى» جۋرنالىندا جاريالاندى. سودان بەرى تىنباي ىزدەنىپ، ادەبي شىعارماشىلىق جۇمىسىن جەتىلدىرۋ ناتيجەسىندە عىلىمي كاسىپتىك-زەرتتەۋدىڭ باعىتىنا ءتۇسىپ، كوركەم ادەبيەتىمىزدە كەنجەلەپ قالعان عىلىمي-فانتاستيكالىق جانردىڭ جاندانۋىنا بەرىلە ەڭبەكتەنىپ كەلەدى. قازىرگە دەيىن 60-تان استام ولەڭ-تولعاۋلارى، 70-كە جۋىق اڭگىمە-پوۆەستەرى، 200-دەن استام ادەبيەتكە، تاريحقا قاتىستى ماتەريالدارى كوپشىلىك وقىرمان قاۋىممەن قاۋىشقان.
قالامگەر نۇرلان سارسەنباەۆتىڭ «جۇمباق تاس»اڭگىمە-پوۆەستەر جيناعى (2007 ج. قحر پەكين، ۇلتتار باسپاسى), «كودەك اقىن» (مونوگرافيا، 2007 ج. قحر ىلە حالىق باسپاسى), «اتا تەك جالعاعان – التىن شىنجىر» (2010 ج. قحر ىلە حالىق باسپاسى، 2016 ج. «ءتورت ءبورى» باسپاسى،الماتى), «عاسىرلار سۋىرتپاعى» (2013 ج. قحر ىلە حالىق باسپاسى), «مۇقاعالي كەرۋەنى» (2016 ج. قحر پەكين، ۇلتتار باسپاسى، 2017 ج «ان ارىس» باسپاسى، الماتى) قاتارلى كىتاپتارى باسپادان شىقتى.
نۇرلان سارسەنباەۆتىڭ قۇراستىرۋىنداعى «كودەك شىعارمالارى» (2005 ج. «شىڭجان حالىق باسپاسى»), «اقىن قويدىم» (2010 ج. «شىڭجان جاستار-ورەندەر» باسپاسى), «قازاق ۇلتىنىڭ سالت-ءداستۇر مادەنيەتى» (2015 ج. «شىڭجان حالىق باسپاسى») سىندى كىتاپتارى جارىق كورگەن.
تالانتتى جازۋشى، زەرتتەۋشى نۇرلان سارسەنباەۆ قىتاي قازاقتارىنىڭ ادەبيەتىن وركەندەتۋ ءۇشىن وتكىزىلىپ كەلە جاتقان عىلىمي-كونفەرەنتسيالارعا قاتىناسقان.
قارىمدى قالامگەردىڭ «قازاقتىڭ ادەبيەت جانە مادەنيەتى تۋرالى» زەرتتەۋ ماقالالارى بىرنەشە ۇلكەن كىتاپقا تاڭدالىپ ەنگىزىلگەن. 2016 جىلى اقپان ايىندا قالامگەردىڭ «اۋىلىڭنىڭ اتىن ۇمىتساڭدا، سالتىن ۇمىتپا» اتتى كولەمدى شىعارماسى ەكىنشى كەزەكتى «ىلە ادەبيەت-كوركەمونەر» سىيلىعىن ەنشىلەدى.
قالامگەردىڭ ەسىمى مەن ەڭبەكتەرى «وسى زامان قىتاي-قازاق ادەبيەت سوزدىگى» جانە «حح عاسىر قىتاي-قازاق جازۋشىلارى» سەكىلدىباسىلىمداردا تانىستىرىلدى.
نۇرلان سارسەنباەۆ – قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، شىڭجان جازۋشىلار قوعامىنىڭ، شىڭجاڭ قازاق مادەنيەت قوعامىنىڭ، ىلە وبلىستىق جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى. سونداي-اق ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىقساياسي-ءماسليحات كەڭەسىنىڭ جانىنان شىعاتىن «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» اتتى الماناحتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى.
