بيلىكتەگى «نۇر وتان» پارتياسى وتكىزىپ جاتقان تۇسىنىكسىز ناۋقان پرايمەريز تۋرالى پىكىر سۇراعاندار بولدى. وسى كەزگە دەيىن جاۋاپ بەرمەي كەلگەنمىن، سەبەبى بۇل تۋرالى جەرىنە جەتكىزىپ ايتقان مامانداردان اسىرىپ ەشتەڭە دەي الماسپىن. دەگەنمەن وسى تاقىرىپقا قاتىستى كەيبىر جەكە ويلارىمدى تەزيس كۇيىندە قايىرعاندى ءجون كوردىم.
1. «پرايمەريز» دەگەن ءسوزدى الۋ ساياسي تۇرعىدان دا، تىلدىك تۇرعىدان دا قاتە بولدى. اقش-تاعى جانە باسقا دا پارتيالىق باسەكە تاريحى تەرەڭگە كەتكەن ەلدەردەگى پرايمەريز بەن بىزدەگى ناۋقاندى بىردەي سوزبەن بەرۋ كۇلكىلى. ونىڭ ۇستىنە، وزگە مادەنيەتتe, باسقا تاريحي كونتەكستىدە، باسقا مازمۇنمەن وتەتىن دودانىڭ سول ەلدەردە قالىپتاسقان تاريحي اتاۋىن اكەلىپ «سوۆوك» پارتيانىڭ ناۋقانىنا جاپسىرا سالۋ قوعامدىق پىكىر تۇرعىسىنان دا ساۋاتسىز ارەكەت بولدى. «نۇر وتان» حالىقتىق پارتيا دەسەك، پارتيانىڭ ەلەكتوراتى ساياساتتان الىس قاراپايىم ادامدار دەسەك، ولاردىڭ دۇنيەتانىمى باتىستان «كوپي-پاست» جاسالعان تۇسىنىكسىز تەرميندى قابىلداي ما؟ ونىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، ول پرايمەريز بەن بۇل «پرايمەريزدى» سالىستىرىپ جۇرگەن ادامدى بايقامادىم.
2. «نۇر وتان» - وسىعان دەيىنگى ءجۇرىپ وتكەن جولىمەن-اق وزىنە ءوزى «جاقسى» جارناما جاساعان پارتيا. حالىقتىڭ كوبى ءۇشىن بيلىكتىڭ ۇلكەن ماشيناسى، جان كەرەك بولسا، بالا-شاعاڭدى اسىراعىڭ كەلسە، ونىڭ الدىنا شىقپاۋ كەرەك، تاپتاپ كەتەدى. مۇعالىمدەر، دارىگەرلەر، بيۋدجەت مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ونداعان جىل ىشىندە بيلىكتىڭ، سونىڭ ىشىندە «نۇر وتاننىڭ» شابارمانىنا اينالعان. سايلاۋلار كەزىندەگى بۇرمالاۋلاردان باستاپ بارلىق وقيعالار حالىقتىڭ كوز الدىندا. سوندىقتان قانشا جۇلدىزدى، ءانشى، سپورتشى، پسيحولوگ، ءجۋرناليستى قوسىپ، ميلليونداعان اقشا شاشىپ الاۋلاتىپ-جالاۋلاتسا دا ونىڭ «نۇر وتاننىڭ» ءيميدجى ءۇشىن كەرەمەت ناتيجەسى بولا قويماس.
3. ناتيجەسى بولمايدى دەۋگە نەگىز كوپ. سولاردىڭ ءبىرى – باسەكەسىز، تەجەۋ جانە تەڭگەرۋ مەحانيزمدەرىنسىز، جابىق، ەبەدەيسىز، پليۋراليزمنەن ادا ساياسي جۇيەنىڭ قالىپتاسۋى. بۇل ساياسي جۇيە ەركىن، اشىق، ادىلەتتى سايلاۋعا بەلسەندى تۇردە قاتىسۋ، ءوز ويىن ەركىن ءبىلدىرۋ، ءوز كانديداتىڭدى، ساياسي ۇيىمىڭدى قولداۋ دەگەن نارسەلەردى تەك كىتاپتا عانا بولاتىن ەرتەگىگە اينالدىردى، ياعني «ساياساتقا ارالاسۋ – ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزدى» دەگەندى سەزىنۋ مۇمكىندىگىنەن ايىردى. وپپوزيتسيا الدىمەن قۇبىجىققا اينالدىرىلدى، سوسىن بولشەكتەلدى، سوسىن قۋىرشاق باسەكەلەستەر جاسالدى. سونىڭ كەسىرىنەن سايلاۋشىلاردىڭ تۇتاس ءبىر بۋىنى بەيساياسيلانىپ كەتتى. ورتا جاستاعىلار مەن قارت ادامداردىڭ كوبى تىرشىلىك قامى ءۇشىن شابارمان بولعانىمەن، جاسىرىن داۋىس بەرۋگە كەلگەندە «بيلىكتەن باسقا كەز كەلگەن ادام جەڭسىن» دەگەن پرينتسيپكە سۇيەنەدى. بىلتىرعى «قوسانوۆ فەنومەنى» وسىنى دالەلدەدى.
4. سايلاۋشىلاردىڭ جاڭا بۋىنى ءوسىپ-جەتىلدى، ولارعا «نۇر وتاننىڭ» جارناماسى وتپەيدى. ولار كەزىندە ساۆوستينا، قاجىگەلديندەر باستاپ، كەيىن بولات ابىلەۆ، مارقۇم التىنبەك سارسەنبايۇلى سياقتى قايراتكەرلەر وتكەن «تار جول، تايعاق كەشۋدى» كورگەن جوق. ال «نۇر وتان» ول كەزدەگىدەن دە الپاۋىت، ول كەزدەگىدەن دە ءامىرشىل «سوۆوكقا» ترانسفورماتسيالاندى. ەڭ بەلسەندى، جالىندى، اڭعال بىراق ءبىلىمدى دە قايراتتى، دەموكراتياشىل جاستاردى «پرايمەريز» دەگەن «مودنىي» ءسوزدىڭ ەلىتە الماعانى بايقالادى. الەۋمەتتىك جەلىدەگى جاستار پىكىرىنىڭ اۋانىنان ونى بايقاۋ قيىن ەمەس. سايلاۋعا بەلسەندى تۇردە باراتىن، باقىلاۋشى بولاتىن، قۇقىقتارىن قورعايتىن جانە بيلىكتى دەموكراتيالىق جولمەن وزگەرتۋگە بولادى دەپ سانايتىن دا وسىلار. پرايمەريزشىلەر بۇل توپ ىشىنەن كوپ قولداۋشى ىزدەپ شىعىندالماي-اق قويسا دا بولادى.
5. «نۇر وتان» وزىنەن باسقا ەشكىم جوق بايگەدە وزىپ جۇرگەن «سايگۇلىككە» ۇقسايدى. ەقىۇ-نىڭ دەموكراتيا جانە ادام قۇقىقتارى بيۋروسىنىڭ ميسسياسى سياقتى تاۋەلسىز باقىلاۋشىلار «نۇر وتان» قاتىسقان سايلاۋلاردىڭ ەشقايسىسىن دەموكراتيا تالاپتارىنا ساي اشىق، ءادىل سايلاۋ دەپ تانىعان جوق.
«نۇرى» جوق «وتان» بولعان 2000-جىلدارى قازاقستاننىڭ پارتيالىق ومىرىندە باسەكە نىشاندارى بايقالعان. بيلىكتىڭ ءوز ىشىندە دە «اسار» سياقتى جوبالار، «اق جول»، رەسپۋبليكالىق حالىقتىق پارتيا، كوممۋنيستىك پارتيا سياقتى ءتۇرلى يدەولوگيالىق باعىتتاردى قولدايتىن ساياسي ۇيىمدار، تۇلعالار بولعان. 2004 جىلعى ءماجىلىس سايلاۋىندا ناعىز وپپوزيتسيا بولا بىلگەن «اق جول» پارتياسى «وتاننان» كەيىنگى ەكىنشى ورىندى يەلەنگەن. 2005 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا وپپوزيتسيا ورتاق كانديداتىن ۇسىنعان، ءتىپتى بولاشاق ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىن جاساقتاپ، جاڭا كونستيتۋتسيا جوباسىن دا ۇسىنعان.
سول ساياسي پليۋراليزمنەن قازىر ەشتەڭە دە قالمادى دەسە بولادى. 12 پايىز داۋىس العان وپپوزيتسياعا ماجىلىستە ءبىر-اق ورىن بەرىلدى. وپپوزيتسيا وكىلدەرى تەرەزەدەن دە سەكىردى، قۋدالاندى، اكىمشىلىك جازاعا دا كەسىلدى. ءىرى تۇلعالار جۇمباق جاعدايدا قازا بولدى. مۇنىڭ سوڭى جۇيەلى، سالماقتى، تەگەۋرىندى وپپوزيتسيالىق كۇشتەردىڭ ىدىراۋىنا الىپ كەلدى.
ءتىپتى بيلىك ماڭىنداعى پارتيالاردىڭ ءوزى «نۇر وتانعا» ءوتىپ، نازارباەۆتى قولداۋشىلاردىڭ اراسىندا دا باسەكە قالمادى.
پارتيالىق باسەكەنىڭ بۇلايشا قۇلدىراۋىنا، قازىرگى «دودانىڭ» ناعىز ساياسي جارىسقا ۇقساماي تۇرعانىنا سول كەزدەن بەرى بيلىكتە وتىرعان، سايلاۋ تۋرالى، پارتيا تۋرالى زاڭداردى قاراستىرعان، وسىنىڭ بارلىعىنىڭ يدەولوگياسىن جاساعان «نۇر وتان» مورالدىق تۇرعىدا جاۋاپتى.
ەندى ساياسي الاڭدا جالعىز قالعان بيلىك پارتياسىنىڭ «پرايمەريز» دەپ جاڭالىق اشىپ، يدەيالار باسەكەسىنە، اشىق پىكىرتالاسقا شاقىرۋى قانشالىق ورىندى؟
مۇحتار سەڭگىربايدىڭ جازباسىنان
