Bıliktegi «Nur Otan» partııasy ótkizip jatqan túsiniksiz naýqan praımerız týraly pikir suraǵandar boldy. Osy kezge deıin jaýap bermeı kelgenmin, sebebi bul týraly jerine jetkizip aıtqan mamandardan asyryp eshteńe deı almaspyn. Degenmen osy taqyrypqa qatysty keıbir jeke oılarymdy tezıs kúıinde qaıyrǵandy jón kórdim.
1. «Praımerız» degen sózdi alý saıası turǵydan da, tildik turǵydan da qate boldy. AQSh-taǵy jáne basqa da partııalyq báseke tarıhy tereńge ketken elderdegi praımerız ben bizdegi naýqandy birdeı sózben berý kúlkili. Onyń ústine, ózge mádenıette, basqa tarıhı kontekstide, basqa mazmunmen ótetin dodanyń sol elderde qalyptasqan tarıhı ataýyn ákelip «sovok» partııanyń naýqanyna japsyra salý qoǵamdyq pikir turǵysynan da saýatsyz áreket boldy. «Nur Otan» halyqtyq partııa desek, partııanyń elektoraty saıasattan alys qarapaıym adamdar desek, olardyń dúnıetanymy Batystan «kopı-past» jasalǵan túsiniksiz termındi qabyldaı ma? Onyń mánin túsinip, ol praımerız ben bul «praımerızdi» salystyryp júrgen adamdy baıqamadym.
2. «Nur Otan» - osyǵan deıingi júrip ótken jolymen-aq ózine ózi «jaqsy» jarnama jasaǵan partııa. Halyqtyń kóbi úshin bıliktiń úlken mashınasy, jan kerek bolsa, bala-shaǵańdy asyraǵyń kelse, onyń aldyna shyqpaý kerek, taptap ketedi. Muǵalimder, dárigerler, bıýdjet mekemeleriniń qyzmetkerleri ondaǵan jyl ishinde bıliktiń, sonyń ishinde «Nur Otannyń» shabarmanyna aınalǵan. Saılaýlar kezindegi burmalaýlardan bastap barlyq oqıǵalar halyqtyń kóz aldynda. Sondyqtan qansha juldyzdy, ánshi, sportshy, psıholog, jýrnalısti qosyp, mıllıondaǵan aqsha shashyp alaýlatyp-jalaýlatsa da onyń «Nur Otannyń» ımıdji úshin keremet nátıjesi bola qoımas.
3. Nátıjesi bolmaıdy deýge negiz kóp. Solardyń biri – básekesiz, tejeý jáne teńgerý mehanızmderinsiz, jabyq, ebedeısiz, plıýralızmnen ada saıası júıeniń qalyptasýy. Bul saıası júıe erkin, ashyq, ádiletti saılaýǵa belsendi túrde qatysý, óz oıyn erkin bildirý, óz kandıdatyńdy, saıası uıymyńdy qoldaý degen nárselerdi tek kitapta ǵana bolatyn ertegige aınaldyrdy, ıaǵnı «saıasatqa aralasý – eldiń bolashaǵy úshin mańyzdy» degendi seziný múmkindiginen aıyrdy. Oppozıııa aldymen qubyjyqqa aınaldyryldy, sosyn bólshekteldi, sosyn qýyrshaq básekelester jasaldy. Sonyń kesirinen saılaýshylardyń tutas bir býyny beısaıasılanyp ketti. Orta jastaǵylar men qart adamdardyń kóbi tirshilik qamy úshin shabarman bolǵanymen, jasyryn daýys berýge kelgende «bılikten basqa kez kelgen adam jeńsin» degen prınıpke súıenedi. Byltyrǵy «Qosanov fenomeni» osyny dáleldedi.
4. Saılaýshylardyń jańa býyny ósip-jetildi, olarǵa «Nur Otannyń» jarnamasy ótpeıdi. Olar kezinde Savostına, Qajygeldınder bastap, keıin Bolat Ábilev, marqum Altynbek Sársenbaıuly sııaqty qaıratkerler ótken «tar jol, taıǵaq keshýdi» kórgen joq. Al «Nur Otan» ol kezdegiden de alpaýyt, ol kezdegiden de ámirshil «sovokqa» transformaııalandy. Eń belsendi, jalyndy, ańǵal biraq bilimdi de qaıratty, demokratııashyl jastardy «praımerız» degen «modnyı» sózdiń elite almaǵany baıqalady. Áleýmettik jelidegi jastar pikiriniń aýanynan ony baıqaý qıyn emes. Saılaýǵa belsendi túrde baratyn, baqylaýshy bolatyn, quqyqtaryn qorǵaıtyn jáne bılikti demokratııalyq jolmen ózgertýge bolady dep sanaıtyn da osylar. Praımerızshiler bul top ishinen kóp qoldaýshy izdep shyǵyndalmaı-aq qoısa da bolady.
5. «Nur Otan» ózinen basqa eshkim joq báıgede ozyp júrgen «sáıgúlikke» uqsaıdy. EQYU-nyń demokratııa jáne adam quqyqtary bıýrosynyń mıssııasy sııaqty táýelsiz baqylaýshylar «Nur Otan» qatysqan saılaýlardyń eshqaısysyn demokratııa talaptaryna saı ashyq, ádil saılaý dep tanyǵan joq.
«Nury» joq «Otan» bolǵan 2000-jyldary Qazaqstannyń partııalyq ómirinde báseke nyshandary baıqalǵan. Bıliktiń óz ishinde de «Asar» sııaqty jobalar, «Aq jol», Respýblıkalyq halyqtyq partııa, Kommýnıstik partııa sııaqty túrli ıdeologııalyq baǵyttardy qoldaıtyn saıası uıymdar, tulǵalar bolǵan. 2004 jylǵy májilis saılaýynda naǵyz oppozıııa bola bilgen «Aq jol» partııasy «Otannan» keıingi ekinshi oryndy ıelengen. 2005 jylǵy prezıdent saılaýynda oppozıııa ortaq kandıdatyn usynǵan, tipti bolashaq úkimetiniń quramyn jasaqtap, jańa konstıtýııa jobasyn da usynǵan.
Sol saıası plıýralızmnen qazir eshteńe de qalmady dese bolady. 12 paıyz daýys alǵan oppozıııaǵa májiliste bir-aq oryn berildi. Oppozıııa ókilderi terezeden de sekirdi, qýdalandy, ákimshilik jazaǵa da kesildi. Iri tulǵalar jumbaq jaǵdaıda qaza boldy. Munyń sońy júıeli, salmaqty, tegeýrindi oppozıııalyq kúshterdiń ydyraýyna alyp keldi.
Tipti bılik mańyndaǵy partııalardyń ózi «Nur Otanǵa» ótip, Nazarbaevty qoldaýshylardyń arasynda da báseke qalmady.
Partııalyq básekeniń bulaısha quldyraýyna, qazirgi «dodanyń» naǵyz saıası jarysqa uqsamaı turǵanyna sol kezden beri bılikte otyrǵan, saılaý týraly, partııa týraly zańdardy qarastyrǵan, osynyń barlyǵynyń ıdeologııasyn jasaǵan «Nur Otan» moraldyq turǵyda jaýapty.
Endi saıası alańda jalǵyz qalǵan bılik partııasynyń «praımerız» dep jańalyq ashyp, ıdeıalar básekesine, ashyq pikirtalasqa shaqyrýy qanshalyq oryndy?
Muhtar Seńgirbaıdyń jazbasynan
