بءىرىنشى ءسوز
بۇل جاسقا كەلگەنشە جاقسى وتكىزدىك پە، جامان وتكىزدىك پە، ايتەۋىر ءبىرتالاي ءومىرىمىزدى وتكىزدىك: الىستىق، جۇلىستىق، ايتىستىق، تارتىستىق - اۋرەشىلىكتى كورە-كورە كەلدىك. ەندى جەر ورتاسى جاسقا كەلدىك: قاجىدىق، جالىقتىق; قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ بايانسىزىن، بايلاۋسىزىن كوردىك، ءبارى قورشىلىق ەكەنىن بىلدىك. ال، ەندى قالعان ءومىرىمىزدى قايتىپ، نە قىلىپ وتكىزەمىز؟ سونى تابا الماي ءوزىم دە قايرانمىن.
ەل باعۋ؟ جوق، ەلگە باعىم جوق. باعۋسىز دەرتكە ۇشىرايىن دەگەن كىسى باقپاسا، نە البىرتقان، كوڭىلى باسىلماعان جاستار باعامىن دەمەسە، ءبىزدى قۇداي ساقتاسىن!
مال باعۋ؟ جوق، باعا المايمىن. بالالار وزدەرىنە كەرەگىنشە وزدەرى باعار. ەندى قارتايعاندا قىزىعىن ءوزىڭ تۇگەل كورە المايتۇعىن، ۇرى، زالىم، تىلەمسەكتەردىڭ ازىعىن باعىپ بەرەمىن دەپ، قالعان از عانا ءومىرىمدى قور قىلار جايىم جوق.
عىلىم باعۋ؟ جوق، عىلىم باعارعا دا عىلىم ءسوزىن سويلەسەر ادام جوق. بىلگەنىڭدى كىمگە ۇيرەتەرسىڭ، بىلمەگەنىڭدى كىمنەن سۇرارسىڭ؟ ەلسىز-كۇنسىزدە كەزدەمەنى جايىپ سالىپ، قولىنا كەزىن الىپ وتىرعاننىڭ نە پايداسى بار؟ مۇڭداسىپ شەر تارقاتىسار كىسى بولماعان سوڭ، عىلىم ءوزى - ءبىر تەز قارتايتاتۇعىن كۇيىك.
سوفىلىق قىلىپ، ءدىن باعۋ؟ جوق، ول دا بولمايدى، وعان دا تىنىشتىق كەرەك. نە كوڭىلدە، نە كورگەن كۇنىڭدە ءبىر تىنىشتىق جوق، وسى ەلگە، وسى جەردە نە قىلعان سوفىلىق؟
بالالاردى باعۋ؟ جوق، باعا المايمىن. باعار ەدىم، قالايشا باعۋدىڭ ءمانىسىن دە بىلمەيمىن، نە بولسىن دەپ باعام، قاي ەلگە قوسايىن، قاي حارەكەتكە قوسايىن؟ بالالارىمنىڭ وزىنە ىلگەرى ءومىرىنىڭ، ءبىلىمىنىڭ پايداسىن تىنىشتىقپەنەن كەرەرلىك ورىن تاپقانىم جوق، قايدا بار، نە قىل دەرىمدى بىلە الماي وتىرمىن، نە بول دەپ باعام؟ ونى دا ەرمەك قىلا المادىم.
اقىرى ويلادىم: وسى ويىما كەلگەن نارسەلەردى قاعازعا جازا بەرەيىن، اق قاعاز بەن قارا سيانى ەرمەك قىلايىن، كىمدە-كىم ىشىنەن كەرەكتى ءسوز تاپسا، جازىپ السىن، يا وقىسىن، كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى دەدىم دە، اقىرى وسىعان بايلادىم، ەندى مۇنان باسقا ەشبىر جۇمىسىم جوق.
1890
ەكىنشى ءسوز
مەن بالا كۇنىمدە ەستۋشى ەدىم، ءبىزدىڭ قازاق سارتتى كورسە، كۇلۋشى ەدى «ەنەڭدى ۇرايىن، كەڭ قولتىق، شۇلدىرەگەن تاجىك، ارقادان ءۇي توبەسىنە سالامىن دەپ، قامىس ارتقان، بۇتادان قورىققان، كوز كورگەندە «اكە-ۇكە» دەسىپ، شىعىپ كەتسە، قىزىن بوقتاسقان، «سارت-سۇرت دەگەن وسى» دەپ. نوعايدى كورسە، ونى دا بوقتاپ كۇلۋشى ەدى: «تۇيەدەن قورىققان نوعاي، اتقا مىنسە - شارشاپ، جاياۋ جۇرسە - دەمىن الادى، نوعاي دەگەنشە، نوقاي دەسەڭشى، تۇككە ىڭعايى كەلمەيدى، سولدات نوعاي، قاشقىن نوعاي، باشالشىك نوعاي» دەپ. ورىسقا دا كۇلۋشى ەدى: «اۋىلدى كورسە شاپقان، جامان ساسىر باس ورىس» دەپ.
ورىس ويىنا كەلگەنىن قىلادى دەگەن... نە ايتسا سوعان نانادى، «ۇزىن قۇلاقتى تاۋىپ بەر دەپتى» دەپ.
سوندا مەن ويلاۋشى ەدىم: ەي، قۇداي-اي، بىزدەن باسقا حالىقتىڭ ءبارى انتۇرعان، جامان كەلەدى ەكەن، ەڭ ءتاۋىر حالىق ءبىز ەكەنبىز دەپ، الگى ايتىلمىش سوزدەردى ءبىر ۇلكەن قىزىق كورىپ، قۋانىپ كۇلۋشى ەدىم.
ەندى قاراپ تۇرسام، سارتتىڭ ەكپەگەن ەگىنى جوق، شىعارماعان جەمىسى جوق، ساۋداگەرىنىڭ جۇرمەگەن جەرى جوق، قىلماعان شەبەرلىگى جوق. وزىمەنەن ءوزى اۋرە بولىپ، بىرىمەنەن ءبىرى ەشبىر شاھارى جاۋلاسپايدى! ورىسقا قاراماي تۇرعاندا قازاقتىڭ ءولىسىنىڭ احيرەتتىگىن، ءتىرىسىنىڭ كيىمىن سول جەتكىزىپ تۇردى. اكە بالاعا قيمايتۇعىن مالىڭدى كىرەلەپ سول ايداپ كەتىپ تۇردى عوي. ورىسقا قاراعان سوڭ دا، ورىستىڭ ونەرلەرىن بىزدەن ولار كوپ ۇيرەنىپ كەتتى. ۇلكەن بايلار دا، ۇلكەن مولدالار دا، ەپتىلىك، قىرمىزىلىق، سىپايىلىق - ءبارى سولاردا. نوعايعا قاراسام، سولداتتىققا دا شىدايدى، كەدەيلىككە دە شىدايدى، قازاعا دا شىدايدى، مولدا، مەدرەسە ساقتاپ، ءدىن كۇتۋگە دە شىدايدى. ەڭبەك قىلىپ، مال تابۋدىڭ دا ءجونىن سولار بىلەدى، سالتانات، اسەم دە سولاردا. ونىڭ مالدىلارىنا، قۇزعىن تاماعىمىز ءۇشىن، ءبىرىمىز جالشى، ءبىرىمىز قوش الۋشىمىز. ءبىزدىڭ ەڭ بايىمىزدى: «ءسانىڭ شاقشى اياعىڭ ءبىلان پىشىراتىرعا قويعان ءيدان تۇگىل، شىق، ساسىق كازاق»، - دەپ ۇيىنەن قۋىپ شىعارادى. ونىڭ ءبارى - ءبىرىن-ءبىرى قۋىپ قور بولماي، شارۋا قۋىپ، ونەر تاۋىپ، مال تاۋىپ، زور بولعاندىق اسەرى. ورىسقا ايتار ءسوز دە جوق، ءبىز قۇلى، كۇڭى قۇرلى دا جوقپىز. باعاناعى ماقتان، باعاناعى قۋانعان، كۇلگەن سوزدەرىمىز قايدا؟
1890
ءۇءشىنشى ءسوز
قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ بىرىنە قاسكۇنەم بولماعىنىڭ، ءبىرىنىڭ تىلەۋىن ءبىرى تىلەسپەيتۇعىنىنىڭ، راس ءسوزى از بولاتۇعىنىنىڭ، قىزمەتكە تالاسقىش بولاتۇعىنىنىڭ، وزدەرىنىڭ جالقاۋ بولاتۇعىنىنىڭ سەبەبى نە؟ ءھامما عالامعا بەلگىلى دانىشپاندار الدەقاشان بايقاعان: ءاربىر جالقاۋ كىسى قورقاق، قايراتسىز تارتادى; ءاربىر قايراتسىز قورقاق، ماقتانشاق كەلەدى; ءاربىر ماقتانشاق قورقاق، اقىلسىز، نادان كەلەدى; ءاربىر اقىلسىز نادان، ارسىز كەلەدى; ءاربىر ارسىز جالقاۋدان سۇرامساق، ءوزى تويىمسىز، ونەرسىز، ەشكىمگە دوستىعى جوق جاندار شىعادى.
مۇنىڭ ءبارى ءتورت اياقتى مالدى كوبەيتەمىننەن باسقا ويىنىڭ جوقتىعىنان، وزگە ەگىن، ساۋدا، ونەر، عىلىم - سولار سەكىلدى نارسەلەرگە سالىنسا، بۇلاي بولماس ەدى. ءاربىر مال ىزدەگەن مالىم كوپ بولسا، وزىمدىكى دە، بالالارىم دا مالدى بولسا ەكەن دەيدى. ول مال كوبەيسە، مالشىلارعا باقتىرماق، وزدەرى ەتكە، قىمىزعا تويىپ، سۇلۋدى جايلاپ، جۇيرىكتى بايلاپ وتىرماق. قىستاۋى تارلىق قىلسا، ارىزى جەتكەندىك، سىيى وتكەندىك، بايلىق قىزمەتىنەن بىرەۋدىڭ قىستاۋىن ساتىپ الماق، ەپتەپ الماق، تارتىپ الماق. ول قىستاۋىنان ايىرىلعان جانە بىرەۋگە تيىسپەك، يا بولماسا ورىنسىزدىعىنان ەلدەن كەتپەك - ءار قازاقتىڭ ويى وسى.
وسىلار بىرىنە ءبىرى دوستىق ويلاي الا ما؟ كەدەي كوپ بولسا، اقىسى كەم بولار ەدى، مالدان ايىرىلعاندار كوبەيسە، قىستاۋى بوسار ەدى دەپ، مەن انانى كەدەي بولسا ەكەن دەپ، ول مەنى كەدەي بولسا ەكەن دەپ، اۋەلدە ىشىمىزبەن قاس ساعىندىق. ءارى-بەرىدەن سوڭ سىرتىمىزعا شىقتى، جاۋلاستىق، داۋلاستىق، پارتيالاستىق. وسىنداي قاستارعا ءسوزىم ءوتىمدى بولسىن جانە دە ەپتەپ مال جيۋعا كۇشىم جەتىمدى بولسىن دەپ، قىزمەتكە بولىستىق، بيلىككە تالاستىق.
سونان سوڭ نە مومىننىڭ بالاسى بوتەن جاققا شىعىپ، ەڭبەك قىلىپ، مال ىزدەمەيدى، ەگىن، ساۋدانىڭ كەرەگى جوق بولادى. ءوز باسىن ءوزى وسىنداي تالاسپەنەن كىسى كوبەيتەمىز دەپ پارتيا جيعانداردىڭ بۇگىن بىرەۋىنە، ەرتەڭ بىرەۋىنە كەزەكپەن ساتادى دا جۇرەدى. ۇرىلار تىيىلمايدى. ەل تىنىش بولسا، ونىڭ ۇرلىعىن ەشكىم سۇيەمەس ەدى. ەل ەكى جار بولعان سوڭ، كىم انت ءىشىپ اقتاپ، ارامدىعىن جاقتاپ، سۇيەيمىن دەسە، سوعان جاق بولىپ سۇيەنىپ، بۇرىنعىدان ۇرلىعىن الدەنەشە ەسە اسىرادى.
ەلدەگى جاقسى ادامداردىڭ ءبارىنىڭ ۇستىنەن بەكەر، وتىرىك «شاپتى، تالادى» دەگەن ءارتۇرلى ۋگولوۆنىي ءىس كورسەتىپ، ارىز بەرەدى. وعان دوزنانيە - تەرگەۋ شىعارادى. وتىرىك كورمەگەنىن كوردىم دەۋشى كۋالار دا الدەقاشان دايىنداپ قويىلعان، باعاناعى جاقسى ادام سايلاۋعا جاراماسى ءۇشىن. ول ادام باسىن قۇتقارماق ءۇشىن جاماندارعا جالىنسا، ونىڭ دا ادامدىعىنىڭ كەتكەنى، ەگەر جالىنباسا، تەرگەۋلى، سوتتى ادام بولىپ، ەشبىر قىزمەتكە جاراماي، باسى قاتەرگە ءتۇسىپ وتكەنى. ول بولىس بولعاندار ءوزى قۋلىق، ارامدىقپەنەن بولىستىققا جەتكەن سوڭ، مومىندى قادىرلەمەيدى، وزىندەي ارام، قۋلاردى قادىرلەيدى، وزىمە دوس بولىپ، جاردەمى تيەدى دەپ، ەگەر قاس بولسا، ءبىر ءتۇرلى وزىمە دە زالال جاساۋعا قولىنان كەلەدى دەپ.
وسى كۇندە قازاق ىشىندە «ءىسى بىلمەس، كىسى بىلەر» دەگەن ماقال شىقتى. ونىڭ ءمانىسى: «ءىسىڭنىڭ تۇزۋلىگىنەن جەتپەسسىڭ، كىسىڭنىڭ امالشى، ايلالىلىعىنان جەتەرسىڭ» دەگەن ءسوز. ءۇش جىلعا بولىس سايلانادى. اۋەلگى جىلى «سەنى ءبىز سايلامادىق پا؟» دەپ ەلدىڭ بۇلدانعاندىعىمەن كۇنى وتەدى. ەكىنشى جىلى كانديداتپەنەن اڭدىسىپ كۇنى وتەدى. ءۇشىنشى جىلى سايلاۋعا جاقىنداپ قالىپ، تاعى بولىس بولىپ قالۋعا بولار ما ەكەن دەپ كۇنى وتەدى. ەندى نەسى قالدى؟ وسى قازاق حالقىنىڭ وسىنداي بۇزىقشىلىققا تارتىپ، جىلدان جىلعا تومەندەپ بارا جاتقانىن كورگەن سوڭ، مەنىڭ ويىما كەلەدى: حالىقتىڭ بولىستىققا سايلايمىن دەگەن كىسىسى پالەن قادارلى ورىسشا وبرازوۆانيە العان كىسى بولسىن. ەگەر دە ورتالارىندا ونداي كىسىسى جوق بولسا، ياكي بار بولسا دا سايلاماسا، ۋەزنىي ناچالنيك پەنەن ۆوەننىي گۋبەرناتوردىڭ نازناچەنيەسىمەن بولادى دەسە، بۇل حالىققا بەك پايدالى بولار ەدى. ونىڭ سەبەبى: اۋەلى - قىزمەتقۇمار قازاق بالالارىنا وبرازوۆانيە بەرۋگە ول دا - پايدالى ءىس، ەكىنشى - نازناچەنيەمەن بولعان بولىستار حالىققا مىندەتتى بولماس ەدى، ۇلىقتارعا مىندەتتى بولار ەدى.
ءۋا جانە نازناچەنيە قىلعاندا تەرگەۋى، سۇراۋى بارلىعىنا قاراماسا، وتىرىك ارىز بەرۋشىلەر ازايار ەدى، بالكي جوعالار ەدى. ءۋا جانە ءاربىر بولىس ەلدە ستارشينا باسى ءبىر بي سايلانعاندىق، بۇل حالىققا كوپ زالال بولعاندىعى كورىنىپ، سىنالىپ ءبىلىندى. بۇل بيلىك دەگەن ءبىزدىڭ قازاق ىشىندە ءاربىر سايلانعان كىسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. بۇعان بۇرىنعى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن»، ءاز تاۋكە حاننىڭ كۇلتوبەنىڭ باسىنداعى كۇندە كەڭەس بولعاندا «جەتى جارعىسىن» بىلمەك كەرەك. ءام، ول ەسكى سوزدەردىڭ قايسىسى زامان وزگەرگەندىكپەنەن ەسكىرىپ، بۇل جاڭا زامانعا كەلىسپەيتۇعىن بولسا، ونىڭ ورنىنا تاتىمدى تولىق بيلىك شىعارىپ، تولەۋ سالارعا جارارلىق كىسى بولسا كەرەك ەدى، ونداي كىسى از، ياكي ءتىپتى جوق.
بۇرىنعى قازاق جايىن جاقسى بىلگەن ادامدار ايتىپتى: «بي ەكەۋ بولسا، داۋ تورتەۋ بولادى» دەپ. ونىڭ ءمانىسى - تاق بولماسا، جۇپ بيلەر تالاسىپ، داۋ كوبەيتە بەرەدى دەگەنمەن ايتىلعان سءوز. ءويتىپ بي كوبەيتكەنشە، ءاربىر بولىس ەلدەن تولىمدى-ءبىلىمدى ءۇش-اق كىسى بيلىككە جىل كەسىلمەي سايلانسا، ولار تۇسسە، جامانشىلىعى اشكەرە بىلىنگەندىكپەنەن تۇسسە، ايتپەسە تۇسپەسە.
ول بيلەرگە داۋگەر ادامدار قالماي، ەكەۋى ەكى كىسىنى بيلىككە تاڭداپ الىپ، ۇستىنە بىرەۋدى پوسرەدنيككە سايلاپ الىپ، بىتە بەرسە; ەگەر وعان دا ىنتىماقتاسا الماسا، باعاناعى ءۇش ءبيدىڭ بىرەۋىن الىپ، ياكي جەرەبەمەن سايلاپ الىپ جۇگىنسە، سوندا داۋ ۇزاماي، ءبىتىم بولار ەدى.
1891
تءورتىنشى ءسوز
ءاربىر بايقاعان ادام بىلسە كەرەك: كۇلكى ءوزى ءبىر ماستىق ەكەنىن، ءاربىر ماس كىسىدەن عافيل كوپ وتەتۇعىنىن دا، ءاربىر ماستىڭ سويلەگەن كەزىندە باس اۋىرتاتۇعىنىن. بۇلاي بولعاندا، كۇلكىگە سالىنعان كىسى نە شارۋادان، نە اقىلدان، نە ءبىر ۇيات كەلەرلىك ىستەن قۇر، عافيل كوپ وتكىزىپ وتىرسا كەرەك. وسىنداي عافيلدىك كوپ وتكىزىپ، ولمەگەن كىسىنىڭ نە دۇنيەدە، نە احيرەتتە باسى ءبىر اۋىرماي قالماسا كەرەك.
ءاربىر ۋايىم-قايعى ويلاعىش كىسى نە دۇنيە شارۋاسىنا، نە احيرەت شارۋاسىنا وزگەدەن جيناقىراق بولسا كەرەك. ءاربىر جيناقىلىقتىڭ ءتۇبى كانىش بولسا كەرەك. ەندى ولاي بولعاندا، ۇنەمى ۋايىم-قايعىمەنەن جۇرە الامىز با؟ ۇنەمى كۇلمەي جۇرۋگە جان شىداي ما ەكەن؟ جوق، مەن ۇنەمى ۋايىم-قايعىمەنەن بول دەمەيمىن. ۋايىم-قايعىسىزدىعىڭا ۋايىم-قايعى قىل داعى، سول ۋايىم-قايعىسىزدىقتان قۇتىلارلىق ورىندى حارەكەت تابۋ كەرەك ءھام قىلۋ كەرەك. ءاربىر ورىندى حارەكەت ءوزى دە ۋايىم-قايعىنى ازايتادى، ورىنسىز كۇلكىمەنەن ازايتپا، ورىندى حارەكەتپەن ازايت!
شىعار ەسىگىن تابا الماي، ۋايىم-قايعىنىڭ ىشىنە كىرىپ الىپ، قامالىپ قالماق، ول ءوزى دە - ءبىر انتۇرعاندىق. جانە ءاربىر جامان كىسىنىڭ قىلىعىنا كۇلسەڭ، وعان راحاتتانىپ كۇلمە، ىزا بولعانىڭنان كۇل، ىزالى كۇلكى - ءوزى دە قايعى. ونداي كۇلكىگە ۇنەمى ءوزىڭ دە سالىنباسسىڭ، ءاربىر جاقسى ادامنىڭ جاقسىلىق تاپقانىنا راحاتتانىپ كۇلسەڭ، ونىڭ جاقسىلىقتى جاقسىلىعىنان تاپقاندىعىن عيبرات كورىپ كۇل. ءاربىر عيبرات الماقتىڭ ءوزى دە ماستىققا جىبەرمەي، ۋاقىتىمەن توقتاتادى. كوپ كۇلكىنىڭ ءبارىن دە ماقتاعانىم جوق، ونىڭ ىشىندە ءبىر كۇلكى بار-اۋ، قۇداي جاراتقان ورنىمەنەن ىشتەن، كوكىرەكتەن، جۇرەكتەن كەلمەيدى، قولدان جاساپ، سىرتىمەنەن بەت-اۋزىن تۇزەپ، باي-باي كۇلكىنىڭ ءانىن ساندەپ، ادەمىشىلىك ءۇشىن كۇلەتىن بوياما كۇلكى.
ادام بالاسى جىلاپ تۋادى، كەيىپ ولەدى. ەكى ورتادا، بۇ دۇنيەنىڭ راحاتىنىڭ كايدا ەكەنىن بىلمەي، ءبىرىن-ءبىرى اڭدىپ، بىرىنە-ءبىرى ماقتانىپ، ەسىل ءومىردى ەسكەرۋسىز، بوسقا، جارامسىز قىلىقپەن، قور ەتىپ وتكىزەدى دە، تاۋسىلعان كۇندە ءبىر كۇندىك ءومىردى بار مالىنا ساتىپ الۋعا تابا المايدى.
قۋلىق ساۋماق، كوز ءسۇزىپ، تىلەنىپ، ادام ساۋماق - ونەرسىز ءيتتىڭ ءىسى. اۋەلى قۇدايعا سىيىنىپ، ەكىنشى ءوز قايراتىڭا سۇيەنىپ، ەڭبەگىڭدى ساۋ، ەڭبەك قىلساڭ، قارا جەر دە بەرەدى، قۇر تاستامايدى
بەسىنشى ءسوز
كوكىرەك تولعان قايعى كىسىنىڭ وزىنە دە بيلەتپەيدى، بويدى شىمىرلاتىپ، بۋىندى قۇرتىپ، يا كوزدەن جاس بولىپ اعادى، يا تىلدەن ءسوز بولىپ اعادى. قازاقتار: «ءا، قۇداي، جاس بالاداي قايعىسىز قىلا گور!» دەپ تىلەك تىلەگەنىن ءوزىم كوردىم. ونىسى - جاس بالادان گورى ءوزى ەستى كىسى بولىپ، ەسكەرمەس نارسەسى جوقسىپ، قايعىلى كىسى بولعانسىعانى. قايعىسى نە دەسەڭ، ماقالدارىنان تانىرسىڭ: اۋەلى - «تۇستىك ءومىرىڭ بولسا، كۇندىك مال جي»، «وزىڭدە جوق بولسا، اكەڭ دە جات»، «مال - ادامنىڭ باۋىر ەتى»، «مالدىنىڭ بەتى - جارىق، مالسىزدىڭ بەتى - شارىق»، «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا»، «ەردىڭ مالى ەلدە، ەرىككەندە قولدا»، «بەرگەن پەردە بۇزار»، «الاعان قولىم - بەرەگەن»، «مال تاپقان ەردىڭ جازىعى جوق»، «بايدان ءۇمىتسىز - قۇدايدان ءۇمىتسىز»، «قارنىڭ اشسا، قارالى ۇيگە شاپ»، «قايرانى جوق كولدەن بەز، قايىرى جوق ەلدەن بەز» دەگەن وسىنداي سوزدەرى كوپ، ەسەپسىز تولىپ جاتىر.
بۇل ماقالداردان نە شىقتى؟ ماعلۇم بولدى: قازاق تىنىشتىق ءۇشىن، عىلىم ءۇشىن، ءبىلىم ءۇشىن، ادىلەت ءۇشىن قام جەمەيدى ەكەن، مال ءۇشىن قام جەيدى ەكەن، بىراق ول مالدى قالايشا تابۋدى بىلمەيدى ەكەن، بار بىلگەنى مالدىلاردى الداپ الماق ياكي ماقتاپ الماق ەكەن، بەرمەسە ونىمەنەن جاۋلاسپاق ەكەن. مالدى بولسا، اكەسىن جاۋلاۋدى دا ۇيات كورمەيدى ەكەن. ايتەۋىر ۇرلىق، قۋلىق-سۇمدىق، تىلەنشىلىك، سوعان ۇقساعان قىلىقتىڭ قايسىسىن بولسا دا قىلىپ ءجۇرىپ، مال تاپسا، جازالى دەمەسەك كەرەك ەكەن.
بۇلاردىڭ جاس بالانىڭ اقىلىنان نەسى ارتىق؟ بىراق، جاس بالا قىزىل وشاقتان قورقۋشى ەدى، بۇلار توزاقتان دا قورىقپايدى ەكەن. جاس بالا ۇيالسا، جەرگە ەنە جازداۋشى ەدى، بۇلار نەدەن بولسا دا ۇيالمايدى ەكەن. سول ما ارتىلعانى؟ قولىمىزداعىنى ۇلەستىرىپ تالاتپاساق، ءبىز دە وزىندەي بولماساق، بەزەدى ەكەن. ىزدەگەن ەلىمىز سول ما؟
1891
التىنشى ءسوز
قازاقتىڭ ءبىر ماقالى: «ونەر الدى - بىرلىك، ىرىس الدى -تىرلىك» دەيدى. بىرلىك قانداي ەلدە بولادى، قايتسە تاتۋ بولادى - بىلمەيدى. قازاق ويلايدى: بىرلىك - ات ورتاق، اس ورتاق، كيىم ورتاق، داۋلەت ورتاق بولسا ەكەن دەيدى. ولاي بولعاندا بايلىقتان نە پايدا، كەدەيلىكتەن نە زالال؟ اعايىن قۇرىماي مال ىزدەپ نە كەرەك؟ جوق، بىرلىك - اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس. مالىڭدى بەرىپ وتىرساڭ، اتاسى باسقا، ءدىنى باسقا، كۇنى باسقالار دا جالدانىپ بىرلىك قىلادى! بىرلىك مالعا ساتىلسا، انتۇرعاندىقتىڭ باسى وسى. اعايىن الماي بىرلىك قىلسا كەرەك، سوندا اركىم نەسىبەسىن قۇدايدان تىلەيدى، ايتپەسە قۇدايدان تىلەمەيدى، شارۋا ىزدەمەيدى. اۋەلى بىرىنە-ءبىرى پالە ىزدەيدى. نە ءتۇسىن، نە اجارىن، نە وكپەسىن بۇلداپ، ول بولماسا، ءبىر پالە سالىپ، قورعالاتىپ، ايتەۋىر ءبىرىن-ءبىرى الداۋدىڭ امالىن ىزدەسەدى. مۇنىڭ قاي جەرىنەن بىرلىك شىقتى؟
«ىرىس الدى - تىرلىك» دەيدى، ول قاي تىرلىك؟ ول وسى جان كەۋدەدەن شىقپاعاندىق پا؟ جوق، ونداي تىرلىك يتتە دە بار. ونداي تىرلىكتى قىمبات كورىپ، بۇلداعان ادام ءولىمدى جاۋ كورىپ، احيرەتكە دۇشپان بولادى. جانىن قورعالاتىپ، جاۋدان قاشىپ، قورقاق اتانىپ، ەڭبەك قىلۋدان، قىزمەت قىلۋدان قاشىپ، ەرىنشەك اتانىپ، ەز اتانىپ، دۇنيەدە الگى ايتىلعان ىرىسقا دۇشپان بولادى. ول ايتقان تىرلىك ولار ەمەس. كوكىرەگى، كوڭىلى ءتىرى بولسا، سونى ايتادى. ءوزىڭ ءتىرى بولساڭ دا، كوكىرەگىڭ ءولى بولسا، اقىل تابۋعا ءسوز ۇعا المايسىڭ. ادال ەڭبەكپەن ەرىنبەي ءجۇرىپ مال تابۋعا جىگەر قىلا المايسىڭ.
كەسەلدى جالقاۋ، قىلجاقباس،
ءازىر تاماق، ءازىر اس،
سىرتىڭ - پىسىق، ءىشىڭ - ناس،
ارتىن ويلاپ ۇيالماس، -
بولىپ ءجۇرىپ، ءتىرىمىن دەمە، ونان دا اللا جىبەرگەن اق بۇيرىقتى ءولىمنىڭ ءوزى ارتىق.
1891
جەتىنشى ءسوز
جاس بالا انادان تۋعاندا ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن تۋادى: بىرەۋى - ىشسەم، جەسەم، ۇيقتاسام دەپ تۇرادى. بۇلار - ءتاننىڭ قۇمارى، بۇلار بولماسا، ءتان جانعا قوناق ءۇي بولا المايدى. ءھام ءوزى وسپەيدى، قۋات تاپپايدى. بىرەۋى - بىلسەم ەكەن دەمەكلىك. نە كورسە سوعان تالپىنىپ، جالتىر-جۇلتىر ەتكەن بولسا، وعان قىزىعىپ، اۋزىنا سالىپ، ءدامىن تاتىپ قاراپ، تاماعىنا، بەتىنە باسىپ قاراپ، سىرناي-كەرنەي بولسا، داۋىسىنا ۇمتىلىپ، ونان ەرجەتىڭكىرەگەندە يت ۇرسە دە، مال شۋلاسا دا، بىرەۋ كۇلسە دە، بىرەۋ جىلاسا دا تۇرا جۇگىرىپ، «ول نەمەنە؟»، «بۇل نەمەنە؟» دەپ، «ول نەگە ۇيتەدى؟» دەپ، «بۇل نەگە بۇيتەدى؟» دەپ، كوزى كورگەن، قۇلاعى ەستىگەننىڭ ءبارىن سۇراپ، تىنىشتىق كورمەيدى. مۇنىڭ ءبارى - جان قۇمارى، بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن، ۇيرەنسەم ەكەن دەگەن.
دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تۇگەلدەپ، ەڭ بولماسا دەنەلەپ بىلمەسە، ادامدىقپەن ورنى بولمايدى. ونى بىلمەگەن سوڭ، ول جان ادام جانى بولماي، حايۋان جانى بولادى. ازەلدە قۇداي تاعالا حايۋاننىڭ جانىنان ادامنىڭ جانىن ءىرى جاراتقان، سول اسەرىن كورسەتىپ جاراتقانى. سول قۋات جەتپەگەن، مي تولماعان ەسسىز بالا كۇندەگى «بۇل نەمەنە، ول نەمەنە؟» دەپ، ءبىر نارسەنى سۇراپ بىلسەم ەكەن دەگەندە، ۇيقى، تاماق تا ەسىمىزدەن شىعىپ كەتەتۇعىن قۇمارىمىزدى، ەرجەتكەن سوڭ، اقىل كىرگەندە، ورنىن تاۋىپ ىزدەنىپ، كىسىسىن تاۋىپ سۇرانىپ، عىلىم تاپقانداردىڭ جولىنا نەگە سالمايدى ەكەمىز؟
سول ورىستەتىپ، ءورىسىمىزدى ۇزارتىپ، قۇمارلانىپ جيعان قازىنامىزدى كوبەيتسەك كەرەك، بۇل جاننىڭ تاماعى ەدى. تاننەن جان ارتىق ەدى، ءتاندى جانعا باس ۇرعىزسا كەرەك ەدى. جوق، ءبىز ولاي قىلمادىق، ۇزاقتاي شۋلاپ، قارعاداي بارقىلداپ، اۋىلداعى بوقتىقتان ۇزامادىق. جان ءبىزدى جاس كۇنىمىزدە بيلەپ ءجۇر ەكەن. ەرجەتكەن سوڭ، كۇش ەنگەن سوڭ، وعان بيلەتپەدىك. جاندى تانگە باس ۇرعىزدىق، ەشنارسەگە كوڭىلمەنەن قارامادىق، كوزبەن دە جاقسى قارامادىق، كوڭىل ايتىپ تۇرسا، سەنبەدىك. كوزبەن كورگەن نارسەنىڭ دە سىرتىن كورگەنگە-اق تويدىق. سىرىن قالاي بولادى دەپ كوڭىلگە سالمادىق، ونى بىلمەگەن كىسىنىڭ نەسى كەتىپتى دەيمىز. بىرەۋ كەتكەنىن ايتسا دا، ۇقپايمىز. بىرەۋ اقىل ايتسا: «وي، ءتاڭىرى-اي، كىمنەن كىم ارتىق دەيسىڭ!» - دەيمىز، ارتىعىن بىلمەيمىز، ايتىپ تۇرسا ۇقپايمىز.
كوكىرەكتە ساۋلە جوق، كوڭىلدە سەنىم جوق. قۇر كوزبەنەن كورگەن ءبىزدىڭ حايۋان مالدان نەمىز ارتىق؟ قايتا، بالا كۇنىمىزدە جاقسى ەكەنبىز. بىلسەك تە، بىلمەسەك تە، بىلسەك ەكەن دەگەن ادامنىڭ بالاسى ەكەنبىز. ەندى وسى كۇندە حايۋاننان دا جامانبىز. حايۋان بىلمەيدى، بىلەمىن دەپ تالاسپايدى. ءبىز تۇك بىلمەيمىز، ءبىز دە بىلەمىز دەپ ناداندىعىمىزدى بىلىمدىلىككە بەرمەي تالاسقاندا، ولەر-تىرىلەرىمىزدى بىلمەي، كۇرە تامىرىمىزدى ادىرايتىپ كەتەمىز.
1891
سەگىزىنشى ءسوز
وسى اقىلدى كىم ۇيرەنەدى، ناسيحاتتى كىم تىڭدايدى؟
بىرەۋ - بولىس، بىرەۋ - بي. ولاردىڭ اقىل ۇيرەنەيىن، ناسيحات تىڭدايىن دەگەن ويى بولسا، ول ورىنعا سايلانىپ تا جۇرمەس ەدى. ولار وزدەرى دە ۇزدىك كىسىمىز، وزدەرىمىز بىرەۋگە ۇلگى بەرىپ، اقىل ايتارلىقپىز دەپ سايلاندى. وزدەرى تۇزەلىپ جەتكەن، ەندى ەلدى تۇزەرلىگى-اق قالعان. ول نە قىلىپ تىڭداسىن جانە تىڭدايىن دەسە دە، قولى تيە مە؟ باسىندا وزىندىك جۇمىسى بار: ۇلىعىمىزعا جازالى بولىپ قالامىز با، ەلدەگى بۇزاقىلارىمىزدى ءبۇلدىرىپ الامىز با، نەمەسە حالقىمىزدى ءبۇلدىرىپ الامىز با، ياكي ءوزىمىز شىعىمداپ، شىعىنىمىزدى تولتىرا الماي قالامىز با؟ - دەگەن ەبىنە قاراي بىرەۋدى جەتىلتەيىن دەپ، بىرەۋدى قۇتىلتايىن دەگەن بەينەتىنىڭ ءبارى باسىندا، قولى تيمەيدى.
بايلار، ولار وزدەرى دە ءبىر كۇن بولسا دا، داۋلەت قونىپ، دۇنيەنىڭ جارىمى باسىندا تۇر. وزىندە جوقتى مالىمەنەن ساتىپ الادى. كوڭىلدەرى كوكتە، كوزدەرى اسپاندا، ادالدىق، ادامدىق، اقىل، عىلىم، ءبىلىم - ەشنارسە مالدان قىمبات دەمەيدى. مال بولسا، قۇداي تاعالانى دا پارالاپ السا بولادى دەيدى. ونىڭ ءدىنى، قۇدايى، حالقى، جۇرتى، ءبىلىمى، ۇياتى، ارى، جاقىنى - ءبارى مال. ءسوزدى قايتىپ ۇقسىن، ۇعايىن دەسە دە، قولى تيە مە؟ ول مالدى سۋارماق، تويعىزباق; ساۋداسىن جيعىزباق، كۇزەتتىرمەك، باقتىرماق، ۇرى-ءبورى، قىس، سۋىق-سۇعاناق - سولاردان ساقتانباق، سولاردان ساقتارلىق كىسى تاپپاق. ونىڭ ءبارىن جايعاستىرىپ، اياعىن الىپ كەلىپ ماقتانعا ورنالاستىرعانشا قاشان؟ قولى تيمەيدى.
ەندى ۇرى-زالىم، سۇم-سۇرقيا وزدەرى دە تىڭدامايدى.
ونشا-مۇنشا قوي ءجۇندى قوڭىرشالار كۇنىن دە كورە الماي ءجۇر. انالار اناداي بولىپ تۇرعاندا، ءبىلىم، عىلىم، اقىلدى نە قىلسىن؟ جانە دە ءبىلىم، عىلىم كەدەيگە كەرەگى جوقتاي-اق: «ءبىزدى نە قىلاسىڭ، انا ءسوزدى ۇعارلىقتارعا ايت!» دەيدى. ونىڭ وزگەمەنەن ءىسى جوق، انا الدىنداعى ۇشەۋىندەي بولعان جاننىڭ ويىندا ەشبىر قايعىسى، مۇڭى بولماسا كەرەك.
1891
