BIRINShI SÓZ
Bul jasqa kelgenshe jaqsy ótkizdik pe, jaman ótkizdik pe, áıteýir birtalaı ómirimizdi ótkizdik: alystyq, julystyq, aıtystyq, tartystyq - áýreshilikti kóre-kóre keldik. Endi jer ortasy jasqa keldik: qajydyq, jalyqtyq; qylyp júrgen isimizdiń baıansyzyn, baılaýsyzyn kórdik, bári qorshylyq ekenin bildik. Al, endi qalǵan ómirimizdi qaıtip, ne qylyp ótkizemiz? Sony taba almaı ózim de qaıranmyn.
El baǵý? Joq, elge baǵym joq. Baǵýsyz dertke ushyraıyn degen kisi baqpasa, ne albyrtqan, kóńili basylmaǵan jastar baǵamyn demese, bizdi qudaı saqtasyn!
Mal baǵý? Joq, baǵa almaımyn. Balalar ózderine kereginshe ózderi baǵar. Endi qartaıǵanda qyzyǵyn óziń túgel kóre almaıtuǵyn, ury, zalym, tilemsekterdiń azyǵyn baǵyp beremin dep, qalǵan az ǵana ómirimdi qor qylar jaıym joq.
Ǵylym baǵý? Joq, ǵylym baǵarǵa da ǵylym sózin sóıleser adam joq. Bilgenińdi kimge úıretersiń, bilmegenińdi kimnen surarsyń? Elsiz-kúnsizde kezdemeni jaıyp salyp, qolyna kezin alyp otyrǵannyń ne paıdasy bar? Muńdasyp sher tarqatysar kisi bolmaǵan soń, ǵylym ózi - bir tez qartaıtatuǵyn kúıik.
Sofylyq qylyp, din baǵý? Joq, ol da bolmaıdy, oǵan da tynyshtyq kerek. Ne kóńilde, ne kórgen kúnińde bir tynyshtyq joq, osy elge, osy jerde ne qylǵan sofylyq?
Balalardy baǵý? Joq, baǵa almaımyn. Baǵar edim, qalaısha baǵýdyń mánisin de bilmeımin, ne bolsyn dep baǵam, qaı elge qosaıyn, qaı hareketke qosaıyn? Balalarymnyń ózine ilgeri ómiriniń, biliminiń paıdasyn tynyshtyqpenen kererlik oryn tapqanym joq, qaıda bar, ne qyl derimdi bile almaı otyrmyn, ne bol dep baǵam? Ony da ermek qyla almadym.
Aqyry oıladym: osy oıyma kelgen nárselerdi qaǵazǵa jaza bereıin, aq qaǵaz ben qara sııany ermek qylaıyn, kimde-kim ishinen kerekti sóz tapsa, jazyp alsyn, ıa oqysyn, keregi joq dese, óz sózim ózimdiki dedim de, aqyry osyǵan baıladym, endi munan basqa eshbir jumysym joq.
1890
EKINShI SÓZ
Men bala kúnimde estýshi edim, bizdiń qazaq sartty kórse, kúlýshi edi «eneńdi uraıyn, keń qoltyq, shúldiregen tájik, Arqadan úı tóbesine salamyn dep, qamys artqan, butadan qoryqqan, kóz kórgende «áke-úke» desip, shyǵyp ketse, qyzyn boqtasqan, «sart-surt degen osy» dep. Noǵaıdy kórse, ony da boqtap kúlýshi edi: «túıeden qoryqqan noǵaı, atqa minse - sharshap, jaıaý júrse - demin alady, noǵaı degenshe, noqaı deseńshi, túkke yńǵaıy kelmeıdi, soldat noǵaı, qashqyn noǵaı, bashalshik noǵaı» dep. Orysqa da kúlýshi edi: «aýyldy kórse shapqan, jaman sasyr bas orys» dep.
Orys oıyna kelgenin qylady degen... ne aıtsa soǵan nanady, «uzyn qulaqty taýyp ber depti» dep.
Sonda men oılaýshy edim: eı, qudaı-aı, bizden basqa halyqtyń bári anturǵan, jaman keledi eken, eń táýir halyq biz ekenbiz dep, álgi aıtylmysh sózderdi bir úlken qyzyq kórip, qýanyp kúlýshi edim.
Endi qarap tursam, sarttyń ekpegen egini joq, shyǵarmaǵan jemisi joq, saýdageriniń júrmegen jeri joq, qylmaǵan sheberligi joq. Ózimenen ózi áýre bolyp, birimenen biri eshbir shahary jaýlaspaıdy! Orysqa qaramaı turǵanda qazaqtyń ólisiniń ahırettigin, tirisiniń kıimin sol jetkizip turdy. Áke balaǵa qımaıtuǵyn malyńdy kirelep sol aıdap ketip turdy ǵoı. Orysqa qaraǵan soń da, orystyń ónerlerin bizden olar kóp úırenip ketti. Úlken baılar da, úlken moldalar da, eptilik, qyrmyzylyq, sypaıylyq - bári solarda. Noǵaıǵa qarasam, soldattyqqa da shydaıdy, kedeılikke de shydaıdy, qazaǵa da shydaıdy, molda, medrese saqtap, din kútýge de shydaıdy. Eńbek qylyp, mal tabýdyń da jónin solar biledi, saltanat, ásem de solarda. Onyń maldylaryna, quzǵyn tamaǵymyz úshin, birimiz jalshy, birimiz qosh alýshymyz. Bizdiń eń baıymyzdy: «sániń shaqshy aıaǵyń bilán pyshyratyrǵa qoıǵan ıdán túgil, shyq, sasyq kazaq», - dep úıinen qýyp shyǵarady. Onyń bári - birin-biri qýyp qor bolmaı, sharýa qýyp, óner taýyp, mal taýyp, zor bolǵandyq áseri. Orysqa aıtar sóz de joq, biz quly, kúńi qurly da joqpyz. Baǵanaǵy maqtan, baǵanaǵy qýanǵan, kúlgen sózderimiz qaıda?
1890
ÚShINShI SÓZ
Qazaqtyń biriniń birine qaskúnem bolmaǵynyń, biriniń tileýin biri tilespeıtuǵynynyń, ras sózi az bolatuǵynynyń, qyzmetke talasqysh bolatuǵynynyń, ózderiniń jalqaý bolatuǵynynyń sebebi ne? Hámma ǵalamǵa belgili danyshpandar áldeqashan baıqaǵan: árbir jalqaý kisi qorqaq, qaıratsyz tartady; árbir qaıratsyz qorqaq, maqtanshaq keledi; árbir maqtanshaq qorqaq, aqylsyz, nadan keledi; árbir aqylsyz nadan, arsyz keledi; árbir arsyz jalqaýdan suramsaq, ózi toıymsyz, ónersiz, eshkimge dostyǵy joq jandar shyǵady.
Munyń bári tórt aıaqty maldy kóbeıteminnen basqa oıynyń joqtyǵynan, ózge egin, saýda, óner, ǵylym - solar sekildi nárselerge salynsa, bulaı bolmas edi. Árbir mal izdegen malym kóp bolsa, ózimdiki de, balalarym da maldy bolsa eken deıdi. Ol mal kóbeıse, malshylarǵa baqtyrmaq, ózderi etke, qymyzǵa toıyp, sulýdy jaılap, júırikti baılap otyrmaq. Qystaýy tarlyq qylsa, aryzy jetkendik, syıy ótkendik, baılyq qyzmetinen bireýdiń qystaýyn satyp almaq, eptep almaq, tartyp almaq. Ol qystaýynan aıyrylǵan jáne bireýge tıispek, ıa bolmasa orynsyzdyǵynan elden ketpek - ár qazaqtyń oıy osy.
Osylar birine biri dostyq oılaı ala ma? Kedeı kóp bolsa, aqysy kem bolar edi, maldan aıyrylǵandar kóbeıse, qystaýy bosar edi dep, men anany kedeı bolsa eken dep, ol meni kedeı bolsa eken dep, áýelde ishimizben qas saǵyndyq. Ári-beriden soń syrtymyzǵa shyqty, jaýlastyq, daýlastyq, partııalastyq. Osyndaı qastarǵa sózim ótimdi bolsyn jáne de eptep mal jııýǵa kúshim jetimdi bolsyn dep, qyzmetke bolystyq, bılikke talastyq.
Sonan soń ne momynnyń balasy bóten jaqqa shyǵyp, eńbek qylyp, mal izdemeıdi, egin, saýdanyń keregi joq bolady. Óz basyn ózi osyndaı talaspenen kisi kóbeıtemiz dep partııa jıǵandardyń búgin bireýine, erteń bireýine kezekpen satady da júredi. Urylar tyıylmaıdy. El tynysh bolsa, onyń urlyǵyn eshkim súıemes edi. El eki jar bolǵan soń, kim ant iship aqtap, aramdyǵyn jaqtap, súıeımin dese, soǵan jaq bolyp súıenip, burynǵydan urlyǵyn áldeneshe ese asyrady.
Eldegi jaqsy adamdardyń báriniń ústinen beker, ótirik «shapty, talady» degen ártúrli ýgolovnyı is kórsetip, aryz beredi. Oǵan doznanıe - tergeý shyǵarady. Ótirik kórmegenin kórdim deýshi kýálar da áldeqashan daıyndap qoıylǵan, baǵanaǵy jaqsy adam saılaýǵa jaramasy úshin. Ol adam basyn qutqarmaq úshin jamandarǵa jalynsa, onyń da adamdyǵynyń ketkeni, eger jalynbasa, tergeýli, sotty adam bolyp, eshbir qyzmetke jaramaı, basy qaterge túsip ótkeni. Ol bolys bolǵandar ózi qýlyq, aramdyqpenen bolystyqqa jetken soń, momyndy qadirlemeıdi, ózindeı aram, qýlardy qadirleıdi, ózime dos bolyp, járdemi tıedi dep, eger qas bolsa, bir túrli ózime de zalal jasaýǵa qolynan keledi dep.
Osy kúnde qazaq ishinde «isi bilmes, kisi biler» degen maqal shyqty. Onyń mánisi: «isińniń túzýliginen jetpessiń, kisińniń amalshy, aılalylyǵynan jetersiń» degen sóz. Úsh jylǵa bolys saılanady. Áýelgi jyly «Seni biz saılamadyq pa?» dep eldiń buldanǵandyǵymen kúni ótedi. Ekinshi jyly kandıdatpenen ańdysyp kúni ótedi. Úshinshi jyly saılaýǵa jaqyndap qalyp, taǵy bolys bolyp qalýǵa bolar ma eken dep kúni ótedi. Endi nesi qaldy? Osy qazaq halqynyń osyndaı buzyqshylyqqa tartyp, jyldan jylǵa tómendep bara jatqanyn kórgen soń, meniń oıyma keledi: Halyqtyń bolystyqqa saılaımyn degen kisisi pálen qadárli oryssha obrazovanıe alǵan kisi bolsyn. Eger de ortalarynda ondaı kisisi joq bolsa, ıakı bar bolsa da saılamasa, ýeznyı nachalnık penen voennyı gýbernatordyń naznachenıesimen bolady dese, bul halyqqa bek paıdaly bolar edi. Onyń sebebi: áýeli - qyzmetqumar qazaq balalaryna obrazovanıe berýge ol da - paıdaly is, ekinshi - naznachenıemen bolǵan bolystar halyqqa mindetti bolmas edi, ulyqtarǵa mindetti bolar edi.
Ýá jáne naznachenıe qylǵanda tergeýi, suraýy barlyǵyna qaramasa, ótirik aryz berýshiler azaıar edi, bálkı joǵalar edi. Ýá jáne árbir bolys elde starshına basy bir bı saılanǵandyq, bul halyqqa kóp zalal bolǵandyǵy kórinip, synalyp bilindi. Bul bılik degen bizdiń qazaq ishinde árbir saılanǵan kisiniń qolynan kelmeıdi. Buǵan burynǵy «Qasym hannyń qasqa jolyn, Esim hannyń eski jolyn», Áz Táýke hannyń Kúltóbeniń basyndaǵy kúnde keńes bolǵanda «Jeti jarǵysyn» bilmek kerek. Ám, ol eski sózderdiń qaısysy zaman ózgergendikpenen eskirip, bul jańa zamanǵa kelispeıtuǵyn bolsa, onyń ornyna tatymdy tolyq bılik shyǵaryp, tóleý salarǵa jararlyq kisi bolsa kerek edi, ondaı kisi az, ıakı tipti joq.
Burynǵy qazaq jaıyn jaqsy bilgen adamdar aıtypty: «Bı ekeý bolsa, daý tórteý bolady» dep. Onyń mánisi - taq bolmasa, jup bıler talasyp, daý kóbeıte beredi degenmen aıtylǵan sóz. Óıtip bı kóbeıtkenshe, árbir bolys elden tolymdy-bilimdi úsh-aq kisi bılikke jyl kesilmeı saılansa, olar tússe, jamanshylyǵy áshkere bilingendikpenen tússe, áıtpese túspese.
Ol bılerge daýger adamdar qalmaı, ekeýi eki kisini bılikke tańdap alyp, ústine bireýdi posrednıkke saılap alyp, bite berse; eger oǵan da yntymaqtasa almasa, baǵanaǵy úsh bıdiń bireýin alyp, ıakı jerebemen saılap alyp júginse, sonda daý uzamaı, bitim bolar edi.
1891
TÓRTINShI SÓZ
Árbir baıqaǵan adam bilse kerek: kúlki ózi bir mastyq ekenin, árbir mas kisiden ǵafıl kóp ótetuǵynyn da, árbir mastyń sóılegen kezinde bas aýyrtatuǵynyn. Bulaı bolǵanda, kúlkige salynǵan kisi ne sharýadan, ne aqyldan, ne bir uıat kelerlik isten qur, ǵafıl kóp ótkizip otyrsa kerek. Osyndaı ǵafıldik kóp ótkizip, ólmegen kisiniń ne dúnıede, ne ahırette basy bir aýyrmaı qalmasa kerek.
Árbir ýaıym-qaıǵy oılaǵysh kisi ne dúnıe sharýasyna, ne ahıret sharýasyna ózgeden jınaqyraq bolsa kerek. Árbir jınaqylyqtyń túbi kánish bolsa kerek. Endi olaı bolǵanda, únemi ýaıym-qaıǵymenen júre alamyz ba? Únemi kúlmeı júrýge jan shydaı ma eken? Joq, men únemi ýaıym-qaıǵymenen bol demeımin. Ýaıym-qaıǵysyzdyǵyńa ýaıym-qaıǵy qyl daǵy, sol ýaıym-qaıǵysyzdyqtan qutylarlyq oryndy hareket tabý kerek hám qylý kerek. Árbir oryndy hareket ózi de ýaıym-qaıǵyny azaıtady, orynsyz kúlkimenen azaıtpa, oryndy hareketpen azaıt!
Shyǵar esigin taba almaı, ýaıym-qaıǵynyń ishine kirip alyp, qamalyp qalmaq, ol ózi de - bir anturǵandyq. Jáne árbir jaman kisiniń qylyǵyna kúlseń, oǵan rahattanyp kúlme, yza bolǵanyńnan kúl, yzaly kúlki - ózi de qaıǵy. Ondaı kúlkige únemi óziń de salynbassyń, árbir jaqsy adamnyń jaqsylyq tapqanyna rahattanyp kúlseń, onyń jaqsylyqty jaqsylyǵynan tapqandyǵyn ǵıbrat kórip kúl. Árbir ǵıbrat almaqtyń ózi de mastyqqa jibermeı, ýaqytymen toqtatady. Kóp kúlkiniń bárin de maqtaǵanym joq, onyń ishinde bir kúlki bar-aý, qudaı jaratqan ornymenen ishten, kókirekten, júrekten kelmeıdi, qoldan jasap, syrtymenen bet-aýzyn túzep, baı-baı kúlkiniń ánin sándep, ádemishilik úshin kúletin boıama kúlki.
Adam balasy jylap týady, keıip óledi. Eki ortada, bu dúnıeniń rahatynyń kaıda ekenin bilmeı, birin-biri ańdyp, birine-biri maqtanyp, esil ómirdi eskerýsiz, bosqa, jaramsyz qylyqpen, qor etip ótkizedi de, taýsylǵan kúnde bir kúndik ómirdi bar malyna satyp alýǵa taba almaıdy.
Qýlyq saýmaq, kóz súzip, tilenip, adam saýmaq - ónersiz ıttiń isi. Áýeli qudaıǵa syıynyp, ekinshi óz qaıratyńa súıenip, eńbegińdi saý, eńbek qylsań, qara jer de beredi, qur tastamaıdy
BESINShI SÓZ
Kókirek tolǵan qaıǵy kisiniń ózine de bıletpeıdi, boıdy shymyrlatyp, býyndy qurtyp, ıa kózden jas bolyp aǵady, ıa tilden sóz bolyp aǵady. Qazaqtar: «Á, qudaı, jas baladaı qaıǵysyz qyla gór!» dep tilek tilegenin ózim kórdim. Onysy - jas baladan góri ózi esti kisi bolyp, eskermes nársesi joqsyp, qaıǵyly kisi bolǵansyǵany. Qaıǵysy ne deseń, maqaldarynan tanyrsyń: áýeli - «Tústik ómiriń bolsa, kúndik mal jı», «Ózińde joq bolsa, ákeń de jat», «Mal - adamnyń baýyr eti», «Maldynyń beti - jaryq, malsyzdyń beti - sharyq», «Er azyǵy men bóri azyǵy jolda», «Erdiń maly elde, erikkende qolda», «Bergen perde buzar», «Alaǵan qolym - beregen», «Mal tapqan erdiń jazyǵy joq», «Baıdan úmitsiz - qudaıdan úmitsiz», «Qarnyń ashsa, qaraly úıge shap», «Qaırany joq kólden bez, qaıyry joq elden bez» degen osyndaı sózderi kóp, esepsiz tolyp jatyr.
Bul maqaldardan ne shyqty? Maǵlum boldy: qazaq tynyshtyq úshin, ǵylym úshin, bilim úshin, ádilet úshin qam jemeıdi eken, mal úshin qam jeıdi eken, biraq ol maldy qalaısha tabýdy bilmeıdi eken, bar bilgeni maldylardy aldap almaq ıakı maqtap almaq eken, bermese onymenen jaýlaspaq eken. Maldy bolsa, ákesin jaýlaýdy da uıat kórmeıdi eken. Áıteýir urlyq, qýlyq-sumdyq, tilenshilik, soǵan uqsaǵan qylyqtyń qaısysyn bolsa da qylyp júrip, mal tapsa, jazaly demesek kerek eken.
Bulardyń jas balanyń aqylynan nesi artyq? Biraq, jas bala qyzyl oshaqtan qorqýshy edi, bular tozaqtan da qoryqpaıdy eken. Jas bala uıalsa, jerge ene jazdaýshy edi, bular neden bolsa da uıalmaıdy eken. Sol ma artylǵany? Qolymyzdaǵyny úlestirip talatpasaq, biz de ózindeı bolmasaq, bezedi eken. Izdegen elimiz sol ma?
1891
ALTYNShY SÓZ
Qazaqtyń bir maqaly: «Óner aldy - birlik, yrys aldy -tirlik» deıdi. Birlik qandaı elde bolady, qaıtse tatý bolady - bilmeıdi. Qazaq oılaıdy: birlik - at ortaq, as ortaq, kıim ortaq, dáýlet ortaq bolsa eken deıdi. Olaı bolǵanda baılyqtan ne paıda, kedeılikten ne zalal? Aǵaıyn qurymaı mal izdep ne kerek? Joq, birlik - aqylǵa birlik, malǵa birlik emes. Malyńdy berip otyrsań, atasy basqa, dini basqa, kúni basqalar da jaldanyp birlik qylady! Birlik malǵa satylsa, anturǵandyqtyń basy osy. Aǵaıyn almaı birlik qylsa kerek, sonda árkim nesibesin qudaıdan tileıdi, áıtpese qudaıdan tilemeıdi, sharýa izdemeıdi. Áýeli birine-biri pále izdeıdi. Ne túsin, ne ajaryn, ne ókpesin buldap, ol bolmasa, bir pále salyp, qorǵalatyp, áıteýir birin-biri aldaýdyń amalyn izdesedi. Munyń qaı jerinen birlik shyqty?
«Yrys aldy - tirlik» deıdi, ol qaı tirlik? Ol osy jan keýdeden shyqpaǵandyq pa? Joq, ondaı tirlik ıtte de bar. Ondaı tirlikti qymbat kórip, buldaǵan adam ólimdi jaý kórip, ahıretke dushpan bolady. Janyn qorǵalatyp, jaýdan qashyp, qorqaq atanyp, eńbek qylýdan, qyzmet qylýdan qashyp, erinshek atanyp, ez atanyp, dúnıede álgi aıtylǵan yrysqa dushpan bolady. Ol aıtqan tirlik olar emes. Kókiregi, kóńili tiri bolsa, sony aıtady. Óziń tiri bolsań da, kókiregiń óli bolsa, aqyl tabýǵa sóz uǵa almaısyń. Adal eńbekpen erinbeı júrip mal tabýǵa jiger qyla almaısyń.
Keseldi jalqaý, qyljaqbas,
Ázir tamaq, ázir as,
Syrtyń - pysyq, ishiń - nas,
Artyn oılap uıalmas, -
bolyp júrip, tirimin deme, onan da alla jibergen aq buıryqty ólimniń ózi artyq.
1891
JETINShI SÓZ
Jas bala anadan týǵanda eki túrli minezben týady: bireýi - ishsem, jesem, uıqtasam dep turady. Bular - tánniń qumary, bular bolmasa, tán janǵa qonaq úı bola almaıdy. Hám ózi óspeıdi, qýat tappaıdy. Bireýi - bilsem eken demeklik. Ne kórse soǵan talpynyp, jaltyr-jultyr etken bolsa, oǵan qyzyǵyp, aýzyna salyp, dámin tatyp qarap, tamaǵyna, betine basyp qarap, syrnaı-kerneı bolsa, daýysyna umtylyp, onan erjetińkiregende ıt úrse de, mal shýlasa da, bireý kúlse de, bireý jylasa da tura júgirip, «ol nemene?», «bul nemene?» dep, «ol nege úıtedi?» dep, «bul nege búıtedi?» dep, kózi kórgen, qulaǵy estigenniń bárin surap, tynyshtyq kórmeıdi. Munyń bári - jan qumary, bilsem eken, kórsem eken, úırensem eken degen.
Dúnıeniń kóringen hám kórinbegen syryn túgeldep, eń bolmasa denelep bilmese, adamdyqpen orny bolmaıdy. Ony bilmegen soń, ol jan adam jany bolmaı, haıýan jany bolady. Ázelde qudaı taǵala haıýannyń janynan adamnyń janyn iri jaratqan, sol áserin kórsetip jaratqany. Sol qýat jetpegen, mı tolmaǵan essiz bala kúndegi «bul nemene, ol nemene?» dep, bir nárseni surap bilsem eken degende, uıqy, tamaq ta esimizden shyǵyp ketetuǵyn qumarymyzdy, erjetken soń, aqyl kirgende, ornyn taýyp izdenip, kisisin taýyp suranyp, ǵylym tapqandardyń jolyna nege salmaıdy ekemiz?
Sol óristetip, órisimizdi uzartyp, qumarlanyp jıǵan qazynamyzdy kóbeıtsek kerek, bul jannyń tamaǵy edi. Tánnen jan artyq edi, tándi janǵa bas urǵyzsa kerek edi. Joq, biz olaı qylmadyq, uzaqtaı shýlap, qarǵadaı barqyldap, aýyldaǵy boqtyqtan uzamadyq. Jan bizdi jas kúnimizde bılep júr eken. Erjetken soń, kúsh engen soń, oǵan bıletpedik. Jandy tánge bas urǵyzdyq, eshnársege kóńilmenen qaramadyq, kózben de jaqsy qaramadyq, kóńil aıtyp tursa, senbedik. Kózben kórgen nárseniń de syrtyn kórgenge-aq toıdyq. Syryn qalaı bolady dep kóńilge salmadyq, ony bilmegen kisiniń nesi ketipti deımiz. Bireý ketkenin aıtsa da, uqpaımyz. Bireý aqyl aıtsa: «Oı, táńiri-aı, kimnen kim artyq deısiń!» - deımiz, artyǵyn bilmeımiz, aıtyp tursa uqpaımyz.
Kókirekte sáýle joq, kóńilde senim joq. Qur kózbenen kórgen bizdiń haıýan maldan nemiz artyq? Qaıta, bala kúnimizde jaqsy ekenbiz. Bilsek te, bilmesek te, bilsek eken degen adamnyń balasy ekenbiz. Endi osy kúnde haıýannan da jamanbyz. Haıýan bilmeıdi, bilemin dep talaspaıdy. Biz túk bilmeımiz, biz de bilemiz dep nadandyǵymyzdy bilimdilikke bermeı talasqanda, óler-tirilerimizdi bilmeı, kúre tamyrymyzdy adyraıtyp ketemiz.
1891
SEGIZINShI SÓZ
Osy aqyldy kim úırenedi, nasıhatty kim tyńdaıdy?
Bireý - bolys, bireý - bı. Olardyń aqyl úıreneıin, nasıhat tyńdaıyn degen oıy bolsa, ol orynǵa saılanyp ta júrmes edi. Olar ózderi de úzdik kisimiz, ózderimiz bireýge úlgi berip, aqyl aıtarlyqpyz dep saılandy. Ózderi túzelip jetken, endi eldi túzerligi-aq qalǵan. Ol ne qylyp tyńdasyn jáne tyńdaıyn dese de, qoly tıe me? Basynda ózindik jumysy bar: ulyǵymyzǵa jazaly bolyp qalamyz ba, eldegi buzaqylarymyzdy búldirip alamyz ba, nemese halqymyzdy búldirip alamyz ba, ıakı ózimiz shyǵymdap, shyǵynymyzdy toltyra almaı qalamyz ba? - degen ebine qaraı bireýdi jetilteıin dep, bireýdi qutyltaıyn degen beınetiniń bári basynda, qoly tımeıdi.
Baılar, olar ózderi de bir kún bolsa da, dáýlet qonyp, dúnıeniń jarymy basynda tur. Ózinde joqty malymenen satyp alady. Kóńilderi kókte, kózderi aspanda, adaldyq, adamdyq, aqyl, ǵylym, bilim - eshnárse maldan qymbat demeıdi. Mal bolsa, qudaı taǵalany da paralap alsa bolady deıdi. Onyń dini, qudaıy, halqy, jurty, bilimi, uıaty, ary, jaqyny - bári mal. Sózdi qaıtip uqsyn, uǵaıyn dese de, qoly tıe me? Ol maldy sýarmaq, toıǵyzbaq; saýdasyn jıǵyzbaq, kúzettirmek, baqtyrmaq, ury-bóri, qys, sýyq-suǵanaq - solardan saqtanbaq, solardan saqtarlyq kisi tappaq. Onyń bárin jaıǵastyryp, aıaǵyn alyp kelip maqtanǵa ornalastyrǵansha qashan? Qoly tımeıdi.
Endi ury-zalym, sum-surqııa ózderi de tyńdamaıdy.
Onsha-munsha qoı júndi qońyrshalar kúnin de kóre almaı júr. Analar anadaı bolyp turǵanda, bilim, ǵylym, aqyldy ne qylsyn? Jáne de bilim, ǵylym kedeıge keregi joqtaı-aq: «Bizdi ne qylasyń, ana sózdi uǵarlyqtarǵa aıt!» deıdi. Onyń ózgemenen isi joq, ana aldyndaǵy úsheýindeı bolǵan jannyń oıynda eshbir qaıǵysy, muńy bolmasa kerek.
1891
