BIRINŞI SÖZ
Būl jasqa kelgenşe jaqsy ötkızdık pe, jaman ötkızdık pe, äiteuır bırtalai ömırımızdı ötkızdık: alystyq, jūlystyq, aitystyq, tartystyq - äureşılıktı köre-köre keldık. Endı jer ortasy jasqa keldık: qajydyq, jalyqtyq; qylyp jürgen ısımızdıŋ baiansyzyn, bailausyzyn kördık, bärı qorşylyq ekenın bıldık. Al, endı qalǧan ömırımızdı qaitıp, ne qylyp ötkızemız? Sony taba almai özım de qairanmyn.
El baǧu? Joq, elge baǧym joq. Baǧusyz dertke ūşyraiyn degen kısı baqpasa, ne albyrtqan, köŋılı basylmaǧan jastar baǧamyn demese, bızdı qūdai saqtasyn!
Mal baǧu? Joq, baǧa almaimyn. Balalar özderıne keregınşe özderı baǧar. Endı qartaiǧanda qyzyǧyn özıŋ tügel köre almaitūǧyn, ūry, zalym, tılemsekterdıŋ azyǧyn baǧyp beremın dep, qalǧan az ǧana ömırımdı qor qylar jaiym joq.
Ǧylym baǧu? Joq, ǧylym baǧarǧa da ǧylym sözın söileser adam joq. Bılgenıŋdı kımge üiretersıŋ, bılmegenıŋdı kımnen sūrarsyŋ? Elsız-künsızde kezdemenı jaiyp salyp, qolyna kezın alyp otyrǧannyŋ ne paidasy bar? Mūŋdasyp şer tarqatysar kısı bolmaǧan soŋ, ǧylym özı - bır tez qartaitatūǧyn küiık.
Sofylyq qylyp, dın baǧu? Joq, ol da bolmaidy, oǧan da tynyştyq kerek. Ne köŋılde, ne körgen künıŋde bır tynyştyq joq, osy elge, osy jerde ne qylǧan sofylyq?
Balalardy baǧu? Joq, baǧa almaimyn. Baǧar edım, qalaişa baǧudyŋ mänısın de bılmeimın, ne bolsyn dep baǧam, qai elge qosaiyn, qai hareketke qosaiyn? Balalarymnyŋ özıne ılgerı ömırınıŋ, bılımınıŋ paidasyn tynyştyqpenen kererlık oryn tapqanym joq, qaida bar, ne qyl derımdı bıle almai otyrmyn, ne bol dep baǧam? Ony da ermek qyla almadym.
Aqyry oiladym: osy oiyma kelgen närselerdı qaǧazǧa jaza bereiın, aq qaǧaz ben qara siiany ermek qylaiyn, kımde-kım ışınen kerektı söz tapsa, jazyp alsyn, ia oqysyn, keregı joq dese, öz sözım özımdıkı dedım de, aqyry osyǧan bailadym, endı mūnan basqa eşbır jūmysym joq.
1890
EKINŞI SÖZ
Men bala künımde estuşı edım, bızdıŋ qazaq sartty körse, küluşı edı «eneŋdı ūraiyn, keŋ qoltyq, şüldıregen täjık, Arqadan üi töbesıne salamyn dep, qamys artqan, būtadan qoryqqan, köz körgende «äke-üke» desıp, şyǧyp ketse, qyzyn boqtasqan, «sart-sūrt degen osy» dep. Noǧaidy körse, ony da boqtap küluşı edı: «tüieden qoryqqan noǧai, atqa mınse - şarşap, jaiau jürse - demın alady, noǧai degenşe, noqai deseŋşı, tükke yŋǧaiy kelmeidı, soldat noǧai, qaşqyn noǧai, başalşık noǧai» dep. Orysqa da küluşı edı: «auyldy körse şapqan, jaman sasyr bas orys» dep.
Orys oiyna kelgenın qylady degen... ne aitsa soǧan nanady, «ūzyn qūlaqty tauyp ber deptı» dep.
Sonda men oilauşy edım: ei, qūdai-ai, bızden basqa halyqtyŋ bärı antūrǧan, jaman keledı eken, eŋ täuır halyq bız ekenbız dep, älgı aitylmyş sözderdı bır ülken qyzyq körıp, quanyp küluşı edım.
Endı qarap tūrsam, sarttyŋ ekpegen egını joq, şyǧarmaǧan jemısı joq, saudagerınıŋ jürmegen jerı joq, qylmaǧan şeberlıgı joq. Özımenen özı äure bolyp, bırımenen bırı eşbır şahary jaulaspaidy! Orysqa qaramai tūrǧanda qazaqtyŋ ölısınıŋ ahirettıgın, tırısınıŋ kiımın sol jetkızıp tūrdy. Äke balaǧa qimaitūǧyn malyŋdy kırelep sol aidap ketıp tūrdy ǧoi. Orysqa qaraǧan soŋ da, orystyŋ önerlerın bızden olar köp üirenıp kettı. Ülken bailar da, ülken moldalar da, eptılık, qyrmyzylyq, sypaiylyq - bärı solarda. Noǧaiǧa qarasam, soldattyqqa da şydaidy, kedeilıkke de şydaidy, qazaǧa da şydaidy, molda, medrese saqtap, dın kütuge de şydaidy. Eŋbek qylyp, mal tabudyŋ da jönın solar bıledı, saltanat, äsem de solarda. Onyŋ maldylaryna, qūzǧyn tamaǧymyz üşın, bırımız jalşy, bırımız qoş aluşymyz. Bızdıŋ eŋ baiymyzdy: «sänıŋ şaqşy aiaǧyŋ bılän pyşyratyrǧa qoiǧan idän tügıl, şyq, sasyq kazaq», - dep üiınen quyp şyǧarady. Onyŋ bärı - bırın-bırı quyp qor bolmai, şarua quyp, öner tauyp, mal tauyp, zor bolǧandyq äserı. Orysqa aitar söz de joq, bız qūly, küŋı qūrly da joqpyz. Baǧanaǧy maqtan, baǧanaǧy quanǧan, külgen sözderımız qaida?
1890
ÜŞINŞI SÖZ
Qazaqtyŋ bırınıŋ bırıne qaskünem bolmaǧynyŋ, bırınıŋ tıleuın bırı tılespeitūǧynynyŋ, ras sözı az bolatūǧynynyŋ, qyzmetke talasqyş bolatūǧynynyŋ, özderınıŋ jalqau bolatūǧynynyŋ sebebı ne? Hämma ǧalamǧa belgılı danyşpandar äldeqaşan baiqaǧan: ärbır jalqau kısı qorqaq, qairatsyz tartady; ärbır qairatsyz qorqaq, maqtanşaq keledı; ärbır maqtanşaq qorqaq, aqylsyz, nadan keledı; ärbır aqylsyz nadan, arsyz keledı; ärbır arsyz jalqaudan sūramsaq, özı toiymsyz, önersız, eşkımge dostyǧy joq jandar şyǧady.
Mūnyŋ bärı tört aiaqty maldy köbeitemınnen basqa oiynyŋ joqtyǧynan, özge egın, sauda, öner, ǧylym - solar sekıldı närselerge salynsa, būlai bolmas edı. Ärbır mal ızdegen malym köp bolsa, özımdıkı de, balalarym da maldy bolsa eken deidı. Ol mal köbeise, malşylarǧa baqtyrmaq, özderı etke, qymyzǧa toiyp, sūludy jailap, jüirıktı bailap otyrmaq. Qystauy tarlyq qylsa, aryzy jetkendık, syiy ötkendık, bailyq qyzmetınen bıreudıŋ qystauyn satyp almaq, eptep almaq, tartyp almaq. Ol qystauynan aiyrylǧan jäne bıreuge tiıspek, ia bolmasa orynsyzdyǧynan elden ketpek - är qazaqtyŋ oiy osy.
Osylar bırıne bırı dostyq oilai ala ma? Kedei köp bolsa, aqysy kem bolar edı, maldan aiyrylǧandar köbeise, qystauy bosar edı dep, men anany kedei bolsa eken dep, ol menı kedei bolsa eken dep, äuelde ışımızben qas saǧyndyq. Ärı-berıden soŋ syrtymyzǧa şyqty, jaulastyq, daulastyq, partiialastyq. Osyndai qastarǧa sözım ötımdı bolsyn jäne de eptep mal jiiuǧa küşım jetımdı bolsyn dep, qyzmetke bolystyq, bilıkke talastyq.
Sonan soŋ ne momynnyŋ balasy böten jaqqa şyǧyp, eŋbek qylyp, mal ızdemeidı, egın, saudanyŋ keregı joq bolady. Öz basyn özı osyndai talaspenen kısı köbeitemız dep partiia jiǧandardyŋ bügın bıreuıne, erteŋ bıreuıne kezekpen satady da jüredı. Ūrylar tyiylmaidy. El tynyş bolsa, onyŋ ūrlyǧyn eşkım süiemes edı. El ekı jar bolǧan soŋ, kım ant ışıp aqtap, aramdyǧyn jaqtap, süieimın dese, soǧan jaq bolyp süienıp, būrynǧydan ūrlyǧyn äldeneşe ese asyrady.
Eldegı jaqsy adamdardyŋ bärınıŋ üstınen beker, ötırık «şapty, talady» degen ärtürlı ugolovnyi ıs körsetıp, aryz beredı. Oǧan doznanie - tergeu şyǧarady. Ötırık körmegenın kördım deuşı kuälar da äldeqaşan daiyndap qoiylǧan, baǧanaǧy jaqsy adam sailauǧa jaramasy üşın. Ol adam basyn qūtqarmaq üşın jamandarǧa jalynsa, onyŋ da adamdyǧynyŋ ketkenı, eger jalynbasa, tergeulı, sotty adam bolyp, eşbır qyzmetke jaramai, basy qaterge tüsıp ötkenı. Ol bolys bolǧandar özı qulyq, aramdyqpenen bolystyqqa jetken soŋ, momyndy qadırlemeidı, özındei aram, qulardy qadırleidı, özıme dos bolyp, järdemı tiedı dep, eger qas bolsa, bır türlı özıme de zalal jasauǧa qolynan keledı dep.
Osy künde qazaq ışınde «ısı bılmes, kısı bıler» degen maqal şyqty. Onyŋ mänısı: «ısıŋnıŋ tüzulıgınen jetpessıŋ, kısıŋnıŋ amalşy, ailalylyǧynan jetersıŋ» degen söz. Üş jylǧa bolys sailanady. Äuelgı jyly «Senı bız sailamadyq pa?» dep eldıŋ būldanǧandyǧymen künı ötedı. Ekınşı jyly kandidatpenen aŋdysyp künı ötedı. Üşınşı jyly sailauǧa jaqyndap qalyp, taǧy bolys bolyp qaluǧa bolar ma eken dep künı ötedı. Endı nesı qaldy? Osy qazaq halqynyŋ osyndai būzyqşylyqqa tartyp, jyldan jylǧa tömendep bara jatqanyn körgen soŋ, menıŋ oiyma keledı: Halyqtyŋ bolystyqqa sailaimyn degen kısısı pälen qadärlı orysşa obrazovanie alǧan kısı bolsyn. Eger de ortalarynda ondai kısısı joq bolsa, iaki bar bolsa da sailamasa, ueznyi nachalnik penen voennyi gubernatordyŋ naznacheniesımen bolady dese, būl halyqqa bek paidaly bolar edı. Onyŋ sebebı: äuelı - qyzmetqūmar qazaq balalaryna obrazovanie beruge ol da - paidaly ıs, ekınşı - naznacheniemen bolǧan bolystar halyqqa mındettı bolmas edı, ūlyqtarǧa mındettı bolar edı.
Uä jäne naznachenie qylǧanda tergeuı, sūrauy barlyǧyna qaramasa, ötırık aryz beruşıler azaiar edı, bälki joǧalar edı. Uä jäne ärbır bolys elde starşina basy bır bi sailanǧandyq, būl halyqqa köp zalal bolǧandyǧy körınıp, synalyp bılındı. Būl bilık degen bızdıŋ qazaq ışınde ärbır sailanǧan kısınıŋ qolynan kelmeidı. Būǧan būrynǧy «Qasym hannyŋ qasqa jolyn, Esım hannyŋ eskı jolyn», Äz Täuke hannyŋ Kültöbenıŋ basyndaǧy künde keŋes bolǧanda «Jetı jarǧysyn» bılmek kerek. Äm, ol eskı sözderdıŋ qaisysy zaman özgergendıkpenen eskırıp, būl jaŋa zamanǧa kelıspeitūǧyn bolsa, onyŋ ornyna tatymdy tolyq bilık şyǧaryp, töleu salarǧa jararlyq kısı bolsa kerek edı, ondai kısı az, iaki tıptı joq.
Būrynǧy qazaq jaiyn jaqsy bılgen adamdar aitypty: «Bi ekeu bolsa, dau törteu bolady» dep. Onyŋ mänısı - taq bolmasa, jūp biler talasyp, dau köbeite beredı degenmen aitylǧan söz. Öitıp bi köbeitkenşe, ärbır bolys elden tolymdy-bılımdı üş-aq kısı bilıkke jyl kesılmei sailansa, olar tüsse, jamanşylyǧy äşkere bılıngendıkpenen tüsse, äitpese tüspese.
Ol bilerge dauger adamdar qalmai, ekeuı ekı kısını bilıkke taŋdap alyp, üstıne bıreudı posrednikke sailap alyp, bıte berse; eger oǧan da yntymaqtasa almasa, baǧanaǧy üş bidıŋ bıreuın alyp, iaki jerebemen sailap alyp jügınse, sonda dau ūzamai, bıtım bolar edı.
1891
TÖRTINŞI SÖZ
Ärbır baiqaǧan adam bılse kerek: külkı özı bır mastyq ekenın, ärbır mas kısıden ǧafil köp ötetūǧynyn da, ärbır mastyŋ söilegen kezınde bas auyrtatūǧynyn. Būlai bolǧanda, külkıge salynǧan kısı ne şaruadan, ne aqyldan, ne bır ūiat kelerlık ısten qūr, ǧafil köp ötkızıp otyrsa kerek. Osyndai ǧafildık köp ötkızıp, ölmegen kısınıŋ ne düniede, ne ahirette basy bır auyrmai qalmasa kerek.
Ärbır uaiym-qaiǧy oilaǧyş kısı ne dünie şaruasyna, ne ahiret şaruasyna özgeden jinaqyraq bolsa kerek. Ärbır jinaqylyqtyŋ tübı känış bolsa kerek. Endı olai bolǧanda, ünemı uaiym-qaiǧymenen jüre alamyz ba? Ünemı külmei jüruge jan şydai ma eken? Joq, men ünemı uaiym-qaiǧymenen bol demeimın. Uaiym-qaiǧysyzdyǧyŋa uaiym-qaiǧy qyl daǧy, sol uaiym-qaiǧysyzdyqtan qūtylarlyq oryndy hareket tabu kerek häm qylu kerek. Ärbır oryndy hareket özı de uaiym-qaiǧyny azaitady, orynsyz külkımenen azaitpa, oryndy hareketpen azait!
Şyǧar esıgın taba almai, uaiym-qaiǧynyŋ ışıne kırıp alyp, qamalyp qalmaq, ol özı de - bır antūrǧandyq. Jäne ärbır jaman kısınıŋ qylyǧyna külseŋ, oǧan rahattanyp külme, yza bolǧanyŋnan kül, yzaly külkı - özı de qaiǧy. Ondai külkıge ünemı özıŋ de salynbassyŋ, ärbır jaqsy adamnyŋ jaqsylyq tapqanyna rahattanyp külseŋ, onyŋ jaqsylyqty jaqsylyǧynan tapqandyǧyn ǧibrat körıp kül. Ärbır ǧibrat almaqtyŋ özı de mastyqqa jıbermei, uaqytymen toqtatady. Köp külkınıŋ bärın de maqtaǧanym joq, onyŋ ışınde bır külkı bar-au, qūdai jaratqan ornymenen ışten, kökırekten, jürekten kelmeidı, qoldan jasap, syrtymenen bet-auzyn tüzep, bai-bai külkınıŋ änın sändep, ädemışılık üşın kületın boiama külkı.
Adam balasy jylap tuady, keiıp öledı. Ekı ortada, bū dünienıŋ rahatynyŋ kaida ekenın bılmei, bırın-bırı aŋdyp, bırıne-bırı maqtanyp, esıl ömırdı eskerusız, bosqa, jaramsyz qylyqpen, qor etıp ötkızedı de, tausylǧan künde bır kündık ömırdı bar malyna satyp aluǧa taba almaidy.
Qulyq saumaq, köz süzıp, tılenıp, adam saumaq - önersız ittıŋ ısı. Äuelı qūdaiǧa syiynyp, ekınşı öz qairatyŋa süienıp, eŋbegıŋdı sau, eŋbek qylsaŋ, qara jer de beredı, qūr tastamaidy
BESINŞI SÖZ
Kökırek tolǧan qaiǧy kısınıŋ özıne de biletpeidı, boidy şymyrlatyp, buyndy qūrtyp, ia közden jas bolyp aǧady, ia tılden söz bolyp aǧady. Qazaqtar: «Ä, qūdai, jas baladai qaiǧysyz qyla gör!» dep tılek tılegenın özım kördım. Onysy - jas baladan görı özı estı kısı bolyp, eskermes närsesı joqsyp, qaiǧyly kısı bolǧansyǧany. Qaiǧysy ne deseŋ, maqaldarynan tanyrsyŋ: äuelı - «Tüstık ömırıŋ bolsa, kündık mal ji», «Özıŋde joq bolsa, äkeŋ de jat», «Mal - adamnyŋ bauyr etı», «Maldynyŋ betı - jaryq, malsyzdyŋ betı - şaryq», «Er azyǧy men börı azyǧy jolda», «Erdıŋ maly elde, erıkkende qolda», «Bergen perde būzar», «Alaǧan qolym - beregen», «Mal tapqan erdıŋ jazyǧy joq», «Baidan ümıtsız - qūdaidan ümıtsız», «Qarnyŋ aşsa, qaraly üige şap», «Qairany joq kölden bez, qaiyry joq elden bez» degen osyndai sözderı köp, esepsız tolyp jatyr.
Būl maqaldardan ne şyqty? Maǧlūm boldy: qazaq tynyştyq üşın, ǧylym üşın, bılım üşın, ädılet üşın qam jemeidı eken, mal üşın qam jeidı eken, bıraq ol maldy qalaişa tabudy bılmeidı eken, bar bılgenı maldylardy aldap almaq iaki maqtap almaq eken, bermese onymenen jaulaspaq eken. Maldy bolsa, äkesın jaulaudy da ūiat körmeidı eken. Äiteuır ūrlyq, qulyq-sūmdyq, tılenşılık, soǧan ūqsaǧan qylyqtyŋ qaisysyn bolsa da qylyp jürıp, mal tapsa, jazaly demesek kerek eken.
Būlardyŋ jas balanyŋ aqylynan nesı artyq? Bıraq, jas bala qyzyl oşaqtan qorquşy edı, būlar tozaqtan da qoryqpaidy eken. Jas bala ūialsa, jerge ene jazdauşy edı, būlar neden bolsa da ūialmaidy eken. Sol ma artylǧany? Qolymyzdaǧyny ülestırıp talatpasaq, bız de özındei bolmasaq, bezedı eken. Izdegen elımız sol ma?
1891
ALTYNŞY SÖZ
Qazaqtyŋ bır maqaly: «Öner aldy - bırlık, yrys aldy -tırlık» deidı. Bırlık qandai elde bolady, qaitse tatu bolady - bılmeidı. Qazaq oilaidy: bırlık - at ortaq, as ortaq, kiım ortaq, däulet ortaq bolsa eken deidı. Olai bolǧanda bailyqtan ne paida, kedeilıkten ne zalal? Aǧaiyn qūrymai mal ızdep ne kerek? Joq, bırlık - aqylǧa bırlık, malǧa bırlık emes. Malyŋdy berıp otyrsaŋ, atasy basqa, dını basqa, künı basqalar da jaldanyp bırlık qylady! Bırlık malǧa satylsa, antūrǧandyqtyŋ basy osy. Aǧaiyn almai bırlık qylsa kerek, sonda ärkım nesıbesın qūdaidan tıleidı, äitpese qūdaidan tılemeidı, şarua ızdemeidı. Äuelı bırıne-bırı päle ızdeidı. Ne tüsın, ne ajaryn, ne ökpesın būldap, ol bolmasa, bır päle salyp, qorǧalatyp, äiteuır bırın-bırı aldaudyŋ amalyn ızdesedı. Mūnyŋ qai jerınen bırlık şyqty?
«Yrys aldy - tırlık» deidı, ol qai tırlık? Ol osy jan keudeden şyqpaǧandyq pa? Joq, ondai tırlık itte de bar. Ondai tırlıktı qymbat körıp, būldaǧan adam ölımdı jau körıp, ahiretke dūşpan bolady. Janyn qorǧalatyp, jaudan qaşyp, qorqaq atanyp, eŋbek qyludan, qyzmet qyludan qaşyp, erınşek atanyp, ez atanyp, düniede älgı aitylǧan yrysqa dūşpan bolady. Ol aitqan tırlık olar emes. Kökıregı, köŋılı tırı bolsa, sony aitady. Özıŋ tırı bolsaŋ da, kökıregıŋ ölı bolsa, aqyl tabuǧa söz ūǧa almaisyŋ. Adal eŋbekpen erınbei jürıp mal tabuǧa jıger qyla almaisyŋ.
Keseldı jalqau, qyljaqbas,
Äzır tamaq, äzır as,
Syrtyŋ - pysyq, ışıŋ - nas,
Artyn oilap ūialmas, -
bolyp jürıp, tırımın deme, onan da alla jıbergen aq būiryqty ölımnıŋ özı artyq.
1891
JETINŞI SÖZ
Jas bala anadan tuǧanda ekı türlı mınezben tuady: bıreuı - ışsem, jesem, ūiqtasam dep tūrady. Būlar - tännıŋ qūmary, būlar bolmasa, tän janǧa qonaq üi bola almaidy. Häm özı öspeidı, quat tappaidy. Bıreuı - bılsem eken demeklık. Ne körse soǧan talpynyp, jaltyr-jūltyr etken bolsa, oǧan qyzyǧyp, auzyna salyp, dämın tatyp qarap, tamaǧyna, betıne basyp qarap, syrnai-kernei bolsa, dauysyna ūmtylyp, onan erjetıŋkıregende it ürse de, mal şulasa da, bıreu külse de, bıreu jylasa da tūra jügırıp, «ol nemene?», «būl nemene?» dep, «ol nege üitedı?» dep, «būl nege büitedı?» dep, közı körgen, qūlaǧy estıgennıŋ bärın sūrap, tynyştyq körmeidı. Mūnyŋ bärı - jan qūmary, bılsem eken, körsem eken, üirensem eken degen.
Dünienıŋ körıngen häm körınbegen syryn tügeldep, eŋ bolmasa denelep bılmese, adamdyqpen orny bolmaidy. Ony bılmegen soŋ, ol jan adam jany bolmai, haiuan jany bolady. Äzelde qūdai taǧala haiuannyŋ janynan adamnyŋ janyn ırı jaratqan, sol äserın körsetıp jaratqany. Sol quat jetpegen, mi tolmaǧan essız bala kündegı «būl nemene, ol nemene?» dep, bır närsenı sūrap bılsem eken degende, ūiqy, tamaq ta esımızden şyǧyp ketetūǧyn qūmarymyzdy, erjetken soŋ, aqyl kırgende, ornyn tauyp ızdenıp, kısısın tauyp sūranyp, ǧylym tapqandardyŋ jolyna nege salmaidy ekemız?
Sol örıstetıp, örısımızdı ūzartyp, qūmarlanyp jiǧan qazynamyzdy köbeitsek kerek, būl jannyŋ tamaǧy edı. Tännen jan artyq edı, tändı janǧa bas ūrǧyzsa kerek edı. Joq, bız olai qylmadyq, ūzaqtai şulap, qarǧadai barqyldap, auyldaǧy boqtyqtan ūzamadyq. Jan bızdı jas künımızde bilep jür eken. Erjetken soŋ, küş engen soŋ, oǧan biletpedık. Jandy tänge bas ūrǧyzdyq, eşnärsege köŋılmenen qaramadyq, közben de jaqsy qaramadyq, köŋıl aityp tūrsa, senbedık. Közben körgen närsenıŋ de syrtyn körgenge-aq toidyq. Syryn qalai bolady dep köŋılge salmadyq, ony bılmegen kısınıŋ nesı ketıptı deimız. Bıreu ketkenın aitsa da, ūqpaimyz. Bıreu aqyl aitsa: «Oi, täŋırı-ai, kımnen kım artyq deisıŋ!» - deimız, artyǧyn bılmeimız, aityp tūrsa ūqpaimyz.
Kökırekte säule joq, köŋılde senım joq. Qūr közbenen körgen bızdıŋ haiuan maldan nemız artyq? Qaita, bala künımızde jaqsy ekenbız. Bılsek te, bılmesek te, bılsek eken degen adamnyŋ balasy ekenbız. Endı osy künde haiuannan da jamanbyz. Haiuan bılmeidı, bılemın dep talaspaidy. Bız tük bılmeimız, bız de bılemız dep nadandyǧymyzdy bılımdılıkke bermei talasqanda, öler-tırılerımızdı bılmei, küre tamyrymyzdy adyraityp ketemız.
1891
SEGIZINŞI SÖZ
Osy aqyldy kım üirenedı, nasihatty kım tyŋdaidy?
Bıreu - bolys, bıreu - bi. Olardyŋ aqyl üireneiın, nasihat tyŋdaiyn degen oiy bolsa, ol orynǧa sailanyp ta jürmes edı. Olar özderı de üzdık kısımız, özderımız bıreuge ülgı berıp, aqyl aitarlyqpyz dep sailandy. Özderı tüzelıp jetken, endı eldı tüzerlıgı-aq qalǧan. Ol ne qylyp tyŋdasyn jäne tyŋdaiyn dese de, qoly tie me? Basynda özındık jūmysy bar: ūlyǧymyzǧa jazaly bolyp qalamyz ba, eldegı būzaqylarymyzdy büldırıp alamyz ba, nemese halqymyzdy büldırıp alamyz ba, iaki özımız şyǧymdap, şyǧynymyzdy toltyra almai qalamyz ba? - degen ebıne qarai bıreudı jetılteiın dep, bıreudı qūtyltaiyn degen beinetınıŋ bärı basynda, qoly timeidı.
Bailar, olar özderı de bır kün bolsa da, däulet qonyp, dünienıŋ jarymy basynda tūr. Özınde joqty malymenen satyp alady. Köŋılderı kökte, közderı aspanda, adaldyq, adamdyq, aqyl, ǧylym, bılım - eşnärse maldan qymbat demeidı. Mal bolsa, qūdai taǧalany da paralap alsa bolady deidı. Onyŋ dını, qūdaiy, halqy, jūrty, bılımı, ūiaty, ary, jaqyny - bärı mal. Sözdı qaitıp ūqsyn, ūǧaiyn dese de, qoly tie me? Ol maldy suarmaq, toiǧyzbaq; saudasyn jiǧyzbaq, küzettırmek, baqtyrmaq, ūry-börı, qys, suyq-sūǧanaq - solardan saqtanbaq, solardan saqtarlyq kısı tappaq. Onyŋ bärın jaiǧastyryp, aiaǧyn alyp kelıp maqtanǧa ornalastyrǧanşa qaşan? Qoly timeidı.
Endı ūry-zalym, sūm-sūrqiia özderı de tyŋdamaidy.
Onşa-mūnşa qoi jündı qoŋyrşalar künın de köre almai jür. Analar anadai bolyp tūrǧanda, bılım, ǧylym, aqyldy ne qylsyn? Jäne de bılım, ǧylym kedeige keregı joqtai-aq: «Bızdı ne qylasyŋ, ana sözdı ūǧarlyqtarǧa ait!» deidı. Onyŋ özgemenen ısı joq, ana aldyndaǧy üşeuındei bolǧan jannyŋ oiynda eşbır qaiǧysy, mūŋy bolmasa kerek.
1891
