كوروناۆيرۋس ادامداردىڭ دەنساۋلىق يممۋنيتەتىن عانا ەمەس، مەملەكەتتەردىڭ توتەنشە جاعدايعا دايىندىق دەڭگەيىن دە كورسەتىپ بەردى. الدىڭعى ماقالامىزدا دامىعان ەلدەر پاندەميا كەزىندە ءبىلىم بەرۋ پروبلەماسىن قالاي شەشكەنى تۋرالى جازىپ ەدىك.بۇل جولى ءدال وسى پروبلەمانىڭ وزىمىزگە ەتەنە جاقىن تانىس كورشىلەرىمىزدە قالاي شەشىم تاپقانىن ءسوز ەتىپ كورمەكپىز.سول ەلدەرمەن الەمگە اتى ەكسپو، ازيادا سىندى كورمە، جارىستار، ءتۇرلى فورۋمدار وتكىزۋمەن اتى ايگىلى ءوز ەلىمىزدەگى جاعدايدى دا جادىڭىزدا ۇستاڭىز.
توتەنشە جاعدايعا دايىن بولماعان ەلدەر
ىرگەمىزدەگى قىرعىز باۋىرلارىمىزعا دا كۇتپەگەن تۇستان بۇيىردەن سوققان كوروناۆيرۋس ىندەتى وڭاي تيمەپتى. 16 ناۋرىزدان باستاپ وقۋشىلارى كارانتين كانيكۋلعا جىبەرىلگەن.19 ناۋرىزدان باستاپ «ءىلىم ءبىلىم» تەلەارناسى وقۋشىلارعا ارنالعان بەينە ساباقتاردى تاراتۋدى باستاعان. وقۋشىلارمەن كەرى بايلانىس الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى، ونىڭ ىشىندە WhatssAPP ارقىلى جۇزەگە اسىرىلعان. قىرعىزدار ءۇشىن ءبىلىم بەرۋدىڭ مۇنداي جۇيەسى ءبىرىنشى رەت قولدانىلىپ وتىر. بۇعان دەيىن ونلاين وقىتۋ بىرنەشە رەت قولعا الىنىپ، جارتى جولدا جۇزەگە اسپاعان كۇيى قالىپ قويعان. «ونلاين وقىتۋدى تۇتاس ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە ەنگىزۋ ءۇشىن ۇزاق ۋاقىتتى، ۇلكەن قارجى مەن كوپ ەڭبەكتى تالاپ ەتەدى» دەپتى ءبىلىم ءمينيسترى چولپونكۋلوۆا.
200-دەن استام مۇعالىم بەينە ساباق جاساعان. كتر «بالاستان» (1-4-سىنىپتارعا), ELTR «ءىلىم بىلىم» (5-11-سىنىپتارعا) جانە «سانات»، «پيراميدا» مەن «پياتىي كانال» بەينە ساباقتار كورسەتكەن. ءتۇرلى جاستاعى بىرنەشە بالاسى بار وتباسى ءبىر تەلەديدارعا تەلمىرەتىنىن ەسكەرسەك، دۇرىس ءبىلىم الۋ مۇمكىن بە؟ قىرعىزدار دا وقۋلىقتاردىڭ باسىم بولىگىن ساندىق فورماتقا وتكىزىپ ۇلگەرمەگەنىن ەسكەرسەك، بۇل ەلدەگى جاعدايدى ەلەستەتۋ بىزگە وتە وڭاي. ويتكەنى قازاقستاندا دا مۇنداي ابىگەرلىك ءتۇر-تۇرىمەن بولدى. قىرعىزستاندا دا ينتەرنەتى جوق، بولسا دا جىلدامدىعى تارتپايتىن، گادجەتى جوق دەگەن پروبلەمالار ورىن العان. اينالىپ كەلگەندە، قىرعىز وقۋشىلارى دا سوڭعى توقساندى WhatsApp جەلىسىمەن اياقتاعان. ويتكەنى مەملەكەت حالقى ينتەرنەتپەن تۇتاس قامتىلماعان. سونىمەن قاتار ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى قاشىقتان وقىتۋعا مۇلدە دايىن بولماعان. ەڭ قيىنى، بۇل ەلدەگى ساباقتار وزبەك، قىرعىز، ورىس جانە تاجىك تىلىندە جۇرگىزىلگەن. ويتكەنى ءبىلىم الۋشىلاردىڭ تىلدىك ماسەلەسى ەسكەرىلگەن.
«سىرتى جىلتىر، ءىشى سۇمدىق» جاعدايلار
وزبەك ەلىنىڭ ىشىندە نە بولىپ جاتقانىن ءبىلۋ وتە قيىن. بۇل ەلدىڭ اقپارات اعىنى سىرتقا شىعارىلا بەرمەيتىنىن ەسكەرسەك، ىزدەگەن سۇراعىمىزدىڭ جاۋابىن تام-تۇمداپ ارەڭ جينادىق. وزبەكستاندا دا مەكتەپتەر مەن بالاباقشالار 16 ناۋرىزدا كارانتينگە جابىلعان. ەلدەگى ءۇش تەلەارنادان بەينە ساباقتار بەرىلگەن. كارانتين كەزىندە وزبەكتىڭ ينتەرنەت پروۆايدەرلەرى مەن ءموبيلدى وپەراتورلارى ۆەب سايتتارعا 1 مامىرعا دەيىن تەگىن كىرىپ، ساباق وقي الاتىن مۇمكىندىك بەرىپتى. سونىمەن قاتار، قارىزى بار كەز كەلگەن وزبەكستان ازاماتىنىڭ تەلەفونداعى ينتەرنەت بايلانىسى توقتاتىلماسىن دەگەن. الايدا Mobiuz, Ucell مەن Beeline وپەراتورلارى بۇل جەڭىلدىكتى تۇتىنۋشىسىنا ۇسىنباعان. بۇلاردا دا بىزدەگىدەي «كۇندەلىك.كز»-ءتىڭ «Kundalik» دەگەن ءتۇرى وزبەك وقۋشىسى مەن اتا-انالارىنىڭ قاتاڭ باقىلاۋشىسىنا اينالىپتى. ورىندالماعان تاپسىرما وسى سايت ارقىلى انىقتالىپ وتىرعان. ايتسە دە، ينتەرنەتكە بايلانىستى بۇل سايت تۇتاس وزبەكستاندا قولجەتىمدى ەمەس كورىنەدى. ەڭ قيىنى، باستاۋىش سىنىپ وقۋشىسىنىڭ اتا-اناسى مەن مۇعالىمىنىڭ يىعىنا ارتىلعان. ساباقتى تۇسىنبەي مىڭ رەت حابارلاسقان اتا-انا مەن مۇعالىمنىڭ اراسىنداعى بايلانىس بالانى دا قاجىتارى ءسوزسىز.
تەلەگرام جەلىسىندە ارنايى كانالدار اشىلىپ، باستاۋىشتىڭ ساباقتارى سالىنىپ وتىرىپتى. بۇعان دەيىن وزبەك حالقىنىڭ 96 پايىزى ينتەرنەتتى پايدالانادى، ءموبيلدى ينتەرنەتتى پايدالانۋشى سانى 19 ملن ادامدى قۇرايدى دەگەن ستاتمالىمەتتىڭ جالعان ەكەنىن پاندەميا اشىپ كورسەتتى. ويتكەنى كارانتين كەزىندە بارلىق وقۋشى ينتەرنەت پەن نوۋتبۋككە قولدارى جەتپەگەن. شالعاي اۋىلداردا وقۋشى مەن مۇعالىم ءوزارا بايلانىس جاساي الماعان. وسىعان بايلانىستى اۋقاتتى ادامداردان گادجەتى جوق وقۋشىلارعا كومەكتەسۋدى سۇراۋ ناۋقانى ورىن الىپتى. وزبەك اۋقاتتىلارى وقۋشىلارىنا قانشالىقتى كومەكتەسكەنىن الداعى جاڭا وقۋ جىلىندا بىلە جاتارمىز. جالپى، وزبەكتەردىڭ باسىم بولىگى ونلاين وقۋعا وندىق شكالا بويىنشا سەگىز دەگەن باعا بەرەدى. سەبەپ ينتەرنەت جىلدامدىعى وتە ءالسىز. 6 ميلليوننان استام وقۋشىسى بار وزبەكستاندا ينتەرنەت جىلدامدىعى ءالسىز دەپ ايتسا، جاراسادى-اق. ويتكەنى كورشىلەرىندە جاعداي بۇدان دا سوراقى بولعانى بار.
ۆيرۋسقا سەنبەگەن ەلدىڭ وقۋشىلارى قايتتى؟
تاجىكستان بيلىگى كوروناۆيرۋس دەگەنگە سەنگىلەرى كەلمەدى مە، الدە باسقاشا سەبەبى بار ما، ايتەۋىر ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە كارانتينگە جابىلماعان ەل وسى تاجىكتەر بولاتىن. 3 ساۋىردە وقۋشىلارى قالىپتى رەجيمدە مەكتەپكە ساباقتارىنا باردى. مەملەكەت ەڭ الدىمەن ەكونوميكاسىنىڭ جاعدايىنا كوپ نازار اۋدارىپ، ىندەت اسا قاۋىپ توندىرمەسە، كارانتين جاريالاۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەن ۇستانىمدا بولدى. الايدا ىندەتتەن قاۋىپتەنگەن كوپ اتا-انا ءتورتىنشى توقساندا بالاسىن ساباققا جىبەرمەگەن. جەكەمەنشىك گيمنازيا وقۋشىلارىنىڭ باسىم بولىگى ۇيدە ينتەرنەت ارقىلى ساباق وقىعان.
تۇركىمەنستاندا دا ءدال وسىعان ۇقساس جاعداي بولعانى ەستە. «ادىراسپان كوروناۆيرۋستان قورعايتىنىن» ايتقان بۇل ەلدىڭ باسشىسى ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارعان بولاتىن. تۇركىمەنستاندا كارانتين بىلاي تۇرسىن، ۆيرۋس ءسوزىن قولدانۋعا دا تىيىم سالىندى. الايدا كوكتەمگى كانيكۋلىندا وقۋشىلار 6 ساۋىرگە دەيىن دەمالىپ، ءبىرىنشى ساۋىردە ساباققا بارمادى. كانيكۋل ۋاقىتىنىڭ نە سەبەپتى بۇلاي سوزىلعانىنا رەسمي تۇسىنىك تە بەرىلمەدى. كەيىنىرەك ساباق باستالعاندا ءار وقۋشىنىڭ ساباققا قاتىسۋى قاتاڭ قاداعالاندى. الەمگە «كوروناۆيرۋس جوق» دەگەندى كورسەتكىسى كەلگەن تۇركىمەندەر وسىلايشا كارانتينسىز سوڭعى توقسانىن ادەتتەگىدەي وقىپ ءبىتىردى.
سىرتقى جاۋىنا جونىن كۇجىرەيتكەندەر دە بار
سولتۇستىكتەگى كورشىمىز رەسەي 23 ناۋرىزدان ء12ساۋىر ارالىعىندا وقۋشىلارىن كانيكۋلعا جىبەردى. بۇكىل مەكتەپ قاشىقتان وقىتۋ جۇيەسىنە كوشتى. ساباقتار Skype جانە Zoom قوسىمشالارى ارقىلى جۇرگىزىلىپ باستالدى. ينتەرنەتى مەن گادجەتى جوق وقۋشىلارعا سمس حابارلامامەن ساباقتار جولداندى. اۋىلدىق جەرلەردە وقۋشىلار مەكتەپكە بارىپ، ءبىلىم العان. ويتكەنى، بۇل جەرلەردە ينتەرنەت جوق. 16,5 ملن وقۋشىنىڭ 95 پايىزى قاشىقتان ءبىلىم العان. الىپ ەلدەردىڭ الدىندا ابىرويسىز قالۋدان جاسقاندى ما، ورىس كورشىمىز «بىزدە ءبارى جاقسى» دەگەن كەيپىنەن تانبادى. دەسەك تە، ينتەرنەت پروبلەماسى بۇل ەلدى دە اينالىپ وتپەگەنىن الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازبالاردان بىلۋگە بولادى. سونداي-اق ءار ورىس وتباسىندا ساباق وقيتىن گادجەتتەر جەتكىلىكتى دەگەنگە كورشىلەرى سەنسە دە، الپاۋىت مەملەكەتتەر سەنە قويماسى انىق.
ءازىربايجان ءبىلىم مينيسترلىگى دە كورشىلەرى سەكىلدى ءبىلىمدى تەلەارنالار ارقىلى بەرۋدى قولعا العان. «ۆيرتۋالدى مەكتەپ» پورتالى اشىلىپ، وقۋشىلار مەن ۇستازدار وسى جەردە بايلانىس ورناتقان. بۇل ەلدىڭ دە ينتەرنەت جىلدامدىعى سىن كوتەرمەيتىنىن تەلەارنامەن ساباق وقىتۋىنان اڭعارۋ قيىن ەمەس.
گرۋزيادا ساباقتار ءۇش تىلدە جۇرگىزىلگەن. گرۋزين، ارميان، ءازىربايجان تىلدەرىندە. ساباقتار تەلەارنادان بەرىلگەن. ساباق پروتسەسى جونىندەگى EMIS جۇيەسى ىسكە قوسىلىپ، 55 مىڭ مۇعالىم ءبىلىم بەرىپ، 600 مىڭ وقۋشى وسى جۇيەدە ءبىلىم العان.
قاشىقتان وقىتۋدىڭ ىرىمى جاسالعان ەل دە بار ەكەن
كوروناۆيرۋس ءبىلىم الۋعا كەدەرگى كەلتىرمەيدى دەگەن ۋكراينا بيلىگى دە بۇل سىندا وماقاسا ءسۇرىندى. قاشىقتان وقىتۋدى پروبلەما ساناماعان ۋكرايندىق شەنەۋنىكتەر ماسەلەمەن بەتپە-بەت كەلگەندە، ءتىپتى توسىلدى. ويتكەنى بۇل ەلدە دە ينتەرنەت، گادجەت دەگەن نارسە ونلاين وقىتۋدى رەتتەۋگە كەدەرگى كەلتىردى. سونىڭ سالدارىنان كارانتين وقۋشىلار ءۇشىن مەرزىمى بەلگىسىز كانيكۋلداي بولعان. ساباقتار ەلەكتروندى پوشتالارعا جولدانعانىمەن، ونى ورىنداي قوياتىن وقۋشى بولا قويماعان. بۇل ءتاسىل ىسكە اسپاعان سوڭ، Viber الەۋمەتتىك جەلىسىن قولدانىپ كوردى. مۇنىڭ دا ناتيجەسى جەمىستى شىقپادى. تۇپتەپ كەلگەندە، ۋكراين اتا-انالار ەلىندەگى قاشىقتان وقىتۋدى «قاشىقتان وقىتۋدىڭ ىرىمى» دەپ باعالادى. ويتكەنى، ءبىلىم العان وقۋشى دا، شىنايى ءبىلىم بەرگەن ۇستاز دا جوق. ەكى جاق تا ءوز مىندەتىن ورىنداۋدىڭ ىرىمىن جاساپ، سوڭعى توقساندى بىتىرگەن. 50 ملن گريۆەن بولىنگەن ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ پلاتفورماسى دا سول كۇيى ىسكە اسپاي، جارتى جولدا قالعان. قالا مەن اۋدان ورتالىقتارىنىڭ وزىندە ينتەرنەت جۇمىسى دۇرىس ەمەس ۋكراينانىڭ اۋىلدارىندا ينتەرنەت اتىمەن دە جوق ەكەن.
كوروناۆيرۋس راسىمەن دە، جەر پلانەتاسىنداعى قاي ەلدىڭ جاعدايىنىڭ قاي شامادا ەكەنىن انىق كورسەتىپ بەردى. ءبىلىمى مەن تەحنولوگياسى دامىعان، حالقىنىڭ باسىم بولىگى ساۋاتتى ەلدەردەگى توتەنشە جاعدايعا دايىندىق پەن بوس اتتانداۋمەن كۇنىن وتكىزگەن ەلدەردىڭ كىسى ايارلىق ءحالىن دە كوروناۆيرۋس ايمانداي ەتتى. جوعارىدا ءسوز بولعان ەلدەردىڭ كوكتەمدەگى كارانتيندە قانداي كۇي كەشكەنىنە قاراپ، ءوز ەلىمىزدەگى جاعدايمەن سالىستىرۋدى وقىرماننىڭ ەنشىسىنە قالدىردىق.
راۋانا ديماشقىزى،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
فوتو اشىق دەرەككوزدەن الىندى.
