قازاقستاندا ادەبيەت پەن ونەر ادامدارىنا مەملەكەتتىك سىيلىق بەرۋ داستۇرگە اينالعانى بەلگىلى. ەكى جىل سايىن وتكىزىلىپ تۇراتىن دودادا بيىل دا ۇزدىكتەر انىقتالادى. "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى ادەبيەت پەن ونەر ادامدارىنان مەمسىيلىق توڭىرەگىندە ساۋالناما جۇرگىزدى.
"ادىرنا": مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ قاجەتى بار ما؟ ونىڭ دارەجەسى قانداي؟ مەملەكەتتىك سىيلىق ادىلەتتى ءوتىپ ءجۇر دەپ ويلايسىز با؟ ونەر ادامدارىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىققا ءوزىن-ءوزى ۇسىنعانى دۇرىس پا؟
مىرزان كەنجەباي، قر مادەنيەت قايراتكەرى، اقىن:
-مەملەكەت بولعاننان كەيىن ءار مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ يدەولوگياسى بولادى. يدەيالوگيانىڭ ەڭ باستى قۇرالىنىڭ ءبىرى ادەبيەت پەن ونەر. سوندىقتان ادەبيەت، ونەر سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ جاقسىلى-جاماندى قۇبىلىستاردى، ىستەردى ايتىپ وتىراتىن ادەبيەت پەن ونەر كەرەك. سونىڭ ىشىندە ۇزدىك كوركەم ادەبيەت تۋىندىلارىنا، ونەر تۋىندىلارىنا مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىپ وتىرۋدى ورىندى دەر ەدىم. سونىڭ ىشىندە مەملەكەت يدەولوگياسىنىڭ كەلەڭسىز جاعىن كوركەم تىلمەن ۇرماي-سوقپاي ادەمىلەپ جەتكىزىپ وتىرعان شىعارمالارعا، سىنىمەن قاتار جەتىستىگىن دە ايتاتىن تۋىندىلارعا مەملەكەتتىك سىيلىق بەرگەن وتە دۇرىس.
اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى دەيدى. كوپ جىلدان بەرى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ قادىرى كەتىپ بارا جاتىر. ادەبيەتتە شالاعاي، تۇككە تۇرعىسىز دۇنيەلەر كوبەيىپ كەتتى. ويتكەنى قوعام وزگەردى ءارى بۇرىنعىداي ادەبيەتكە، ونەرگە دەگەن قامقورلىق ازايعان. جاسىراتىن نەسى بار، ادەبيەتىمىز اسىرەسە پوەزيامىز كۇنكورىس قۇرالىنا اينالىپ كەتتى. كەيبىر ولەڭ جازاتىندار (اقىن دەپ ايتۋعا اۋىزىم بارماي وتىر – م.ك.) اكىمدەرگە، بايلارعا، مەملەكەت باسىنداعىلارعا ارناپ ولەڭ شىعاراتىن بولدى. بۇلاردان جاعىمپازدىقتىڭ ءيىسى اڭقيدى. ونداي ادامدا ماعان قايتسە دە ءبىر نارسە بەرەدى دەگەن دامەتۋ تۇرادى. شىن جۇرەكتەن شىقپاعاننان كەيىن ادەبيەتتىڭ دە، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ دا قۇنى كەتەدى.
وتىز جىل ىشىندە تاۋەلسىزدىگىمىز تۋرالى ءبىر جاقسى كوركەم رومان نە پوۆەست جازىلعان جوق. سوۆەت كەزىندەگى يدەولوگيا قانداي ەدى؟ ءى. جانسۇگىروۆ، س. مۇقانوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ، م. اۋەزۆتەر قانداي ادەبيەت جاسادى!؟. ونىڭ بەر جاعىندا ءا. نۇرپەيىسوۆتەر باس-اياعى ون بەس جىلدىڭ ىشىندە ادەبيەتتى كەرەمەت وركەندەتتى. ويتكەنى ول كەزدە ادەبيەتكە شىنايى قامقورلىق بولدى.
مەملەكەتتىك سىيلىق ادىلەتتى ءوتىپ ءجۇر دەگەنگە اۋىز بارمايدى. تامىر-تانىستارعا، مىقتىلارعا عانا بەرىلەدى. مەملەكەتتىك سىيلىق جونىندەگى كوميسسيا قۇرامىندا 49 ادام بار. ونىڭ ىشىندە ادەبيەتكە ولجا سالماعان كىم بولسا سول مۇشە بولىپ وتىر. ادىلەتسىز ءوتۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار. سىيلىققا ۇسىنىلعان ادەبي شىعارماعا ءمۇسىنشى دە، ءانشى دە، كومپوزيتور دا باعا بەرەدى. ولاردىڭ ادەبيەتكە باعا بەرۋگە قانداي قۇقىعى بار؟ وسىدان كەلىپ تانىسىنا داۋىس بەرۋگە جول بەرىلەدى.
مەملەكەتتىك سىيلىققا ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋ – ادامگەرشىلىككە، مادەنيەتتىلىككە جاتپايتىن ارەكەت.
ومىربەك جۇبانيازوۆ، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، سۋرەتشى:
-مەنى ءبىر نارسە تاڭ قالدىرادى. ماعان رەنجىمەسىن، ماراپات اتاۋلى كوبىنە جازۋشىلار مەن اقىندارعا بەرىلىپ جاتادى. مۇنى ءوزىم ونشا تۇسىنە بەرمەيمىن. الەمنىڭ تاجىريبەگە قاراساڭىز، الدىڭعى شەپتە سۋرەتشىلەرى جۇرەدى. بەينەلەۋ ونەرى كەنجە ونەر بولعان سوڭ با، ءبىزدىڭ ازاماتتار بەينەلەۋ ونەرىنە ءبىر اشەكەي رەتىندە قارايدى. بەينەلەۋ ونەرى جەكە ونەر. پاريج، لوندون، نيۋ-يورك سياقتى قالالارعا تۋريستەر كارتينا كورۋ ءۇشىن بارىپ جاتادى. ال بىزدە ول قيىن بولىپ تۇر. سوندىقتان ماراپاتتى جازۋشى مەن اقىندارعا بەرە بەرگەن مەنىڭ ويىمشا دۇرىس ەمەس.
كوميسسيا مۇشەلەرىنە بەينەلەۋ ونەرى شەبەرلەرىنە نازار اۋدارۋىن سۇرار ەدىم. ويتكەنى سۋرەتشىلەردىڭ ۇسىنعان ماتەريالدارىن وزگە سالا ماماندارى تۇسىنە بەرمەيدى.
قانات تىلەۋحان، جازۋشى-جۋرناليست:
-مەملەكەتتىك سىيلىق – سوۆەت كەزىنەن قالعان دۇنيە . قازىر دەكوممۋنيزاتسيا تۋرالى ايتىپ (كوممۋنيزمنەن ارىلۋ، دامىعان وتىز ەلگە قوسىلۋ ت.ب.) ءجۇرمىز عوي، سونى مادەنيەت، ادەبيەت سالاسىنا جاساۋ كەرەك. بيلىك وركەنيەتتى وتىز ەلگە قوسىلامىز دەگەن اڭگىمەنى ءجيى ايتادى، دەمەك سول وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ۇستانىمىنا جاقىنداۋ كەرەك. جالپى كەز-كەلگەن وركەنيەتتى ەلدە مەملەكەتتىك سىيلىق دەگەن جوق. مىسالى، ماكرون ەشكىمگە سىيلىق بەرمەيدى. انگەلا مەركەل دە جازۋشىعا دا، رەجيسسەرگە دە، سۋرەتشىگە دە، جالپى ونەر ادامىنا سىيلىق بەرمەيدى. مەنىڭشە، سىيلىقتىڭ ەڭ ۇلكەنى – قوعامدىق سىيلىقتار (قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، قورلاردىڭ سىيلىقتارى). بارلىق دامىعان ەلدەردە، ونەردى سىيلايتىن ەلدە، اسىرەسە مادەنيەتتى، ادەبيەتتى جوعارى باعالايتىن ەلدەردە بيلىك ەشكىمدى ماراپاتتامايدى. ونەرپازدىڭ بيلىكتىڭ قولىنان ماراپات الۋىن دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن. ال مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ ادىلەتتى نەمەسە ادىلەتسىز بەرىلەدى دەگەن اڭگىمە باسپاسوزدە كوپ ايتىلادى. اسىرەسە اقىن-جازۋشىلار دۋىلداتىپ جۇرەدى. مارقۇم گەرولد بەلگەر اقساقال ءوزىنىڭ ءبىر سۇحباتىندا مەلەكەتتىك سىيلىقتىڭ ادىلەتسىز بەرىلەتىنىن، جالپى كوميسسيانىڭ سول بايگەگە ءتۇسىپ جاتقان شىعارمالاردى وقىمايتىنىن ايتقان بولاتىن. ءبىز گەراعاڭدى ادىلەتتى ايتاتىن كىسى رەتىندە تانيمىز.
اڭساعان مۇستافا، سۋرەتشى:
-ادەبيەت پەن ونەر ادامدارىنا سىيلىق بەرىلىپ جاتسا، ونەر ادامدارى ءۇشىن قۋانارلىق جاي. ونەردى، ادەبيەتتى، تاريحپەن اينالىساتىن ادامداردى قولداۋ كەرەك. ولار مىناداي قيىن-قىستاۋ زاماندا ءوز ءىسىنىڭ شەبەرلەرى ءارى كاسىبىنە ادال جاندار. ايتپەسە كۇنىن كورۋ ماقساتىندا تەك بيزنەسپەن اينالىسىپ كەتۋلەرىنە بولۋشى ەدى...
ارينە سىيلىق، سىياقى بەرگەن وتە دۇرىس. مىسالى، شەتەلدەردە عىلىممەن اينالىساتىن ادامداردى جاسىنا قاراماستان وتە جاقسى قولدايدى. ولار نە ىشەم، نە جەيمىن دەپ تەنتىرەپ ءجۇرىپ كەتپەي، عىلىمعا بولىنگەن اقشاسىن الىپ، كوپتەگەن جەتىستىكتەرگە جەتىپ جاتادى. بىزدە حيميا، بيولوگيا سالاسى ءالسىز. ەگەر شەتەلدەردەگىدەي لوبوراتوريالار بولىپ، قارجىلاندىرىلىپ تۇرسا بىزدە ەلدىڭ ەل دە العا قاراي شىعۋشى ەدى دەپ ويلايمىن.
ونەر ادامدارىنىڭ سىيلىققا ءوزىن-ءوزى ۇسىنعانى مۇمكىن دۇرىس تا شىعار. ويتكەنى ونەر ادامى بولعاننان كەيىن ولار ەشقانداي دا پارتياعا كىرمەيدى. وزدەرىمەن وزدەرى سۇيىكتى ىسىمەن اينالىسىپ جۇرەدى. جىل سايىنعى سىيلىقتى 4-5 ادام مەن ونىڭ تۋىستارى نەمەسە تاعى دا بىردەڭەسى الىپ جاتاتىن بولسا، وندا ول ادىلەتسىز.
قانات ەسكەندىر، ساتيريك:
-1. ادەبيەت پەن ونەردى قولداۋ ءۇشىن عانا ەمەس، مۇنداي ىنتالاندىرۋ شاراسى سىيلىق تۇرىندە دە، باسقالاي فورمادا دا ادامزات وركەنيەتىن ىلگەرى باستىرۋ ءۇشىن اسا قاجەت. جانە بۇل ارەكەت ءاربىر دامۋشى ەلدىڭ باعىت-باعدارىن بىلدىرەتىن ستيمۋل رەتىندە دە قابىلدانادى.
2.مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ دارەجەسى، اتى ايتىپ تۇرعانداي، ءبىر ەلدىڭ رۋحاني-ەكونوميكالىق احۋالىن پاش ەتىپ تۇرۋى ءتيىس. ياعني ميىن سىعىپ، كوزمايىن تاۋىسا جازعان اقىن-جازۋشى مەن جانكەشتى ونەر ادامىنىڭ سان جىلعى رۋحاني ەڭبەگىنىڭ بوداۋى بولعانى ءجون . ءبىر سوزبەن ايتساق، اتىنا زاتى ساي، مارتەبەلى دە ماتەريالدى ءىرى سىيلىق بولۋى كەرەك.
3.بىزدەگى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ ءادىل تاعايىندالاتىنىنا كۇمان زور. ءبىر ماراپات ءۇشىن ءبىر جۇرگەن يدەيالاس قالامگەرلەردىڭ قىرعيقاباق بوپ قالاتىن دا كەزدەرى بار. داۋىسقا سالار كوميسسيا مۇشەلەرى، مينيسترلىكتەگى ەتپى كىسىلەر قولعا تۇسپەي ... نەسىن ايتاسىز، بىزدە شۇلەن تاراتار كەزدە كىشىگىرىم الامان بوپ، ادام سالۋ، ساۋدالاسۋ، انتتاسۋ-جانداسۋ دەگەن نارسەنىڭ بالالاپ كەتەتىنى راس. سول كورىنىستەر اتالمىش سىيلىقتى ابىرويسىز ەتىپ-اق ءبىتىردى...
4.جالپى، شىعارماشىلىق ادامى ءوزىن ونەر ءۇشىن ولىمگە عانا ۇسىنۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىر سىيلىق ءۇشىن، ءبىر سالپىنشاق پەن اتاق-داڭق ءۇشىن ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋ – قوعامداعى ىشتارلىق پەن ساتقىندىقتى، جالپى حالىقتىڭ رۋحانياتتان الشاق ەكەنىن، بيلىكتىڭ ورەسىنىڭ كەلتەلىلىگىن، ۇلت رۋحانياتىنان حابارسىزدىعىن كورسەتسە كەرەك. لايىقتى تۇلعانى تىم قۇرىعاندا جانكۇيەر توپ (فان-كلۋب – ق.ە.) ۇسىنعانى دۇرىس قوي دەپ ويلايمىن. ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋ – شىعارماشىلىق ادامىنىڭ تانىمالدىلىعى مەن تۋىندىسىنىڭ مويىندالعانىنا سىن سەكىلدى كورىنەدى دە تۇرادى.
دايىنداعان: گۇلۆيرا اسقارقىزى،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
