Qazaqstanda ádebıet pen óner adamdaryna memlekettik syılyq berý dástúrge aınalǵany belgili. Eki jyl saıyn ótkizilip turatyn dodada bıyl da úzdikter anyqtalady. "Adyrna" ulttyq portalynyń tilshisi ádebıet pen óner adamdarynan memsyılyq tóńireginde saýalnama júrgizdi.
"Adyrna": Memlekettik syılyqtyń qajeti bar ma? Onyń dárejesi qandaı? Memlekettik syılyq ádiletti ótip júr dep oılaısyz ba? Óner adamdarynyń memlekettik syılyqqa ózin-ózi usynǵany durys pa?
Myrzan Kenjebaı, QR mádenıet qaıratkeri, aqyn:
-Memleket bolǵannan keıin ár memlekettiń óziniń ıdeologııasy bolady. Ideıalogııanyń eń basty quralynyń biri ádebıet pen óner. Sondyqtan ádebıet, óner salasyndaǵy memlekettik saıasattyń jaqsyly-jamandy qubylystardy, isterdi aıtyp otyratyn ádebıet pen óner kerek. Sonyń ishinde úzdik kórkem ádebıet týyndylaryna, óner týyndylaryna memlekettik syılyq berip otyrýdy oryndy der edim. Sonyń ishinde memleket ıdeologııasynyń keleńsiz jaǵyn kórkem tilmen urmaı-soqpaı ádemilep jetkizip otyrǵan shyǵarmalarǵa, synymen qatar jetistigin de aıtatyn týyndylarǵa memlekettik syılyq bergen óte durys.
Aýrýyn jasyrǵan óledi deıdi. Kóp jyldan beri memlekettik syılyqtyń qadiri ketip bara jatyr. Ádebıette shalaǵaı, túkke turǵysyz dúnıeler kóbeıip ketti. Óıtkeni qoǵam ózgerdi ári burynǵydaı ádebıetke, ónerge degen qamqorlyq azaıǵan. Jasyratyn nesi bar, ádebıetimiz ásirese poezııamyz kúnkóris quralyna aınalyp ketti. Keıbir óleń jazatyndar (aqyn dep aıtýǵa aýyzym barmaı otyr – M.K.) ákimderge, baılarǵa, memleket basyndaǵylarǵa arnap óleń shyǵaratyn boldy. Bulardan jaǵympazdyqtyń ıisi ańqıdy. Ondaı adamda maǵan qaıtse de bir nárse beredi degen dámetý turady. Shyn júrekten shyqpaǵannan keıin ádebıettiń de, memlekettik syılyqtyń da quny ketedi.
Otyz jyl ishinde táýelsizdigimiz týraly bir jaqsy kórkem roman ne povest jazylǵan joq. Sovet kezindegi ıdeologııa qandaı edi? I. Jansúgirov, S. Muqanov, Ǵ. Músirepov, M. Áýezvter qandaı ádebıet jasady!?. Onyń ber jaǵynda Á. Nurpeıisovter bas-aıaǵy on bes jyldyń ishinde ádebıetti keremet órkendetti. Óıtkeni ol kezde ádebıetke shynaıy qamqorlyq boldy.
Memlekettik syılyq ádiletti ótip júr degenge aýyz barmaıdy. Tamyr-tanystarǵa, myqtylarǵa ǵana beriledi. Memlekettik syılyq jónindegi komıssııa quramynda 49 adam bar. Onyń ishinde ádebıetke olja salmaǵan kim bolsa sol múshe bolyp otyr. Ádiletsiz ótýiniń taǵy bir sebebi bar. Syılyqqa usynylǵan ádebı shyǵarmaǵa músinshi de, ánshi de, kompozıtor da baǵa beredi. Olardyń ádebıetke baǵa berýge qandaı quqyǵy bar? Osydan kelip tanysyna daýys berýge jol beriledi.
Memlekettik syılyqqa ózin-ózi usyný – adamgershilikke, mádenıettilikke jatpaıtyn áreket.
Ómirbek Jubanııazov, QR eńbek sińirgen qaıratkeri, sýretshi:
-Meni bir nárse tań qaldyrady. Maǵan renjimesin, marapat ataýly kóbine jazýshylar men aqyndarǵa berilip jatady. Muny ózim onsha túsine bermeımin. Álemniń tájirıbege qarasańyz, aldyńǵy shepte sýretshileri júredi. Beıneleý óneri kenje óner bolǵan soń ba, bizdiń azamattar beıneleý ónerine bir áshekeı retinde qaraıdy. Beıneleý óneri jeke óner. Parıj, London, Nıý-Iork sııaqty qalalarǵa týrıster kartına kórý úshin baryp jatady. Al bizde ol qıyn bolyp tur. Sondyqtan marapatty jazýshy men aqyndarǵa bere bergen meniń oıymsha durys emes.
Komıssııa múshelerine beıneleý óneri sheberlerine nazar aýdarýyn surar edim. Óıtkeni sýretshilerdiń usynǵan materıaldaryn ózge sala mamandary túsine bermeıdi.
Qanat Tileýhan, jazýshy-jýrnalıst:
-Memlekettik syılyq – Sovet kezinen qalǵan dúnıe . Qazir dekommýnızaııa týraly aıtyp (kommýnızmnen arylý, damyǵan otyz elge qosylý t.b.) júrmiz ǵoı, sony mádenıet, ádebıet salasyna jasaý kerek. Bılik órkenıetti otyz elge qosylamyz degen áńgimeni jıi aıtady, demek sol órkenıetti elderdiń ustanymyna jaqyndaý kerek. Jalpy kez-kelgen órkenıetti elde memlekettik syılyq degen joq. Mysaly, Makron eshkimge syılyq bermeıdi. Angela Merkel de jazýshyǵa da, rejısserge de, sýretshige de, jalpy óner adamyna syılyq bermeıdi. Menińshe, syılyqtyń eń úlkeni – qoǵamdyq syılyqtar (qoǵamdyq uıymdardyń, qorlardyń syılyqtary). Barlyq damyǵan elderde, ónerdi syılaıtyn elde, ásirese mádenıetti, ádebıetti joǵary baǵalaıtyn elderde bılik eshkimdi marapattamaıdy. Ónerpazdyń bıliktiń qolynan marapat alýyn durys emes dep esepteımin. Al memlekettik syılyqtyń ádiletti nemese ádiletsiz beriledi degen áńgime baspasózde kóp aıtylady. Ásirese aqyn-jazýshylar dýyldatyp júredi. Marqum Gerold Belger aqsaqal óziniń bir suhbatynda melekettik syılyqtyń ádiletsiz beriletinin, jalpy komıssııanyń sol báıgege túsip jatqan shyǵarmalardy oqymaıtynyn aıtqan bolatyn. Biz Geraǵańdy ádiletti aıtatyn kisi retinde tanımyz.
Ańsaǵan Mustafa, sýretshi:
-Ádebıet pen óner adamdaryna syılyq berilip jatsa, óner adamdary úshin qýanarlyq jaı. Ónerdi, ádebıetti, tarıhpen aınalysatyn adamdardy qoldaý kerek. Olar mynadaı qıyn-qystaý zamanda óz isiniń sheberleri ári kásibine adal jandar. Áıtpese kúnin kórý maqsatynda tek bıznespen aınalysyp ketýlerine bolýshy edi...
Árıne syılyq, syıaqy bergen óte durys. Mysaly, shetelderde ǵylymmen aınalysatyn adamdardy jasyna qaramastan óte jaqsy qoldaıdy. Olar ne ishem, ne jeımin dep tentirep júrip ketpeı, ǵylymǵa bólingen aqshasyn alyp, kóptegen jetistikterge jetip jatady. Bizde hımııa, bıologııa salasy álsiz. Eger shetelderdegideı loboratorııalar bolyp, qarjylandyrylyp tursa bizde eldiń el de alǵa qaraı shyǵýshy edi dep oılaımyn.
Óner adamdarynyń syılyqqa ózin-ózi usynǵany múmkin durys ta shyǵar. Óıtkeni óner adamy bolǵannan keıin olar eshqandaı da partııaǵa kirmeıdi. Ózderimen ózderi súıikti isimen aınalysyp júredi. Jyl saıynǵy syılyqty 4-5 adam men onyń týystary nemese taǵy da birdeńesi alyp jatatyn bolsa, onda ol ádiletsiz.
Qanat Eskendir, satırık:
-1. Ádebıet pen ónerdi qoldaý úshin ǵana emes, mundaı yntalandyrý sharasy syılyq túrinde de, basqalaı formada da adamzat órkenıetin ilgeri bastyrý úshin asa qajet. Jáne bul áreket árbir damýshy eldiń baǵyt-baǵdaryn bildiretin stımýl retinde de qabyldanady.
2.Memlekettik syılyqtyń dárejesi, aty aıtyp turǵandaı, bir eldiń rýhanı-ekonomıkalyq ahýalyn pash etip turýy tıis. Iaǵnı mıyn syǵyp, kózmaıyn taýysa jazǵan aqyn-jazýshy men jankeshti óner adamynyń san jylǵy rýhanı eńbeginiń bodaýy bolǵany jón . Bir sózben aıtsaq, atyna zaty saı, mártebeli de materıaldy iri syılyq bolýy kerek.
3.Bizdegi memlekettik syılyqtyń ádil taǵaıyndalatynyna kúmán zor. Bir marapat úshin bir júrgen ıdeıalas qalamgerlerdiń qyrǵıqabaq bop qalatyn da kezderi bar. Daýysqa salar komıssııa músheleri, mınıstrliktegi etpi kisiler qolǵa túspeı ... nesin aıtasyz, bizde shúlen taratar kezde kishigirim alaman bop, adam salý, saýdalasý, anttasý-jandasý degen nárseniń balalap ketetini ras. Sol kórinister atalmysh syılyqty abyroısyz etip-aq bitirdi...
4.Jalpy, shyǵarmashylyq adamy ózin óner úshin ólimge ǵana usynýy kerek dep esepteımin. Bir syılyq úshin, bir salpynshaq pen ataq-dańq úshin ózin-ózi usyný – qoǵamdaǵy ishtarlyq pen satqyndyqty, jalpy halyqtyń rýhanııattan alshaq ekenin, bıliktiń óresiniń kelteliligin, ult rýhanııatynan habarsyzdyǵyn kórsetse kerek. Laıyqty tulǵany tym quryǵanda jankúıer top (fan-klýb – Q.E.) usynǵany durys qoı dep oılaımyn. Ózin-ózi usyný – shyǵarmashylyq adamynyń tanymaldylyǵy men týyndysynyń moıyndalǵanyna syn sekildi kórinedi de turady.
Daıyndaǵan: Gúlvıra Asqarqyzy,
"Adyrna" ulttyq portaly
