Qazaqstanda ädebiet pen öner adamdaryna memlekettık syilyq beru dästürge ainalǧany belgılı. Ekı jyl saiyn ötkızılıp tūratyn dodada biyl da üzdıkter anyqtalady. "Adyrna" ūlttyq portalynyŋ tılşısı ädebiet pen öner adamdarynan memsyilyq töŋıregınde saualnama jürgızdı.
"Adyrna": Memlekettık syilyqtyŋ qajetı bar ma? Onyŋ därejesı qandai? Memlekettık syilyq ädılettı ötıp jür dep oilaisyz ba? Öner adamdarynyŋ memlekettık syilyqqa özın-özı ūsynǧany dūrys pa?
Myrzan Kenjebai, QR mädeniet qairatkerı, aqyn:
-Memleket bolǧannan keiın är memlekettıŋ özınıŋ ideologiiasy bolady. İdeialogiianyŋ eŋ basty qūralynyŋ bırı ädebiet pen öner. Sondyqtan ädebiet, öner salasyndaǧy memlekettık saiasattyŋ jaqsyly-jamandy qūbylystardy, ısterdı aityp otyratyn ädebiet pen öner kerek. Sonyŋ ışınde üzdık körkem ädebiet tuyndylaryna, öner tuyndylaryna memlekettık syilyq berıp otyrudy oryndy der edım. Sonyŋ ışınde memleket ideologiiasynyŋ keleŋsız jaǧyn körkem tılmen ūrmai-soqpai ädemılep jetkızıp otyrǧan şyǧarmalarǧa, synymen qatar jetıstıgın de aitatyn tuyndylarǧa memlekettık syilyq bergen öte dūrys.
Auruyn jasyrǧan öledı deidı. Köp jyldan berı memlekettık syilyqtyŋ qadırı ketıp bara jatyr. Ädebiette şalaǧai, tükke tūrǧysyz dünieler köbeiıp kettı. Öitkenı qoǧam özgerdı ärı būrynǧydai ädebietke, önerge degen qamqorlyq azaiǧan. Jasyratyn nesı bar, ädebietımız äsırese poeziiamyz künkörıs qūralyna ainalyp kettı. Keibır öleŋ jazatyndar (aqyn dep aituǧa auyzym barmai otyr – M.K.) äkımderge, bailarǧa, memleket basyndaǧylarǧa arnap öleŋ şyǧaratyn boldy. Būlardan jaǧympazdyqtyŋ iısı aŋqidy. Ondai adamda maǧan qaitse de bır närse beredı degen dämetu tūrady. Şyn jürekten şyqpaǧannan keiın ädebiettıŋ de, memlekettık syilyqtyŋ da qūny ketedı.
Otyz jyl ışınde täuelsızdıgımız turaly bır jaqsy körkem roman ne povest jazylǧan joq. Sovet kezındegı ideologiia qandai edı? I. Jansügırov, S. Mūqanov, Ǧ. Müsırepov, M. Äuezvter qandai ädebiet jasady!?. Onyŋ ber jaǧynda Ä. Nūrpeiısovter bas-aiaǧy on bes jyldyŋ ışınde ädebiettı keremet örkendettı. Öitkenı ol kezde ädebietke şynaiy qamqorlyq boldy.
Memlekettık syilyq ädılettı ötıp jür degenge auyz barmaidy. Tamyr-tanystarǧa, myqtylarǧa ǧana berıledı. Memlekettık syilyq jönındegı komissiia qūramynda 49 adam bar. Onyŋ ışınde ädebietke olja salmaǧan kım bolsa sol müşe bolyp otyr. Ädıletsız ötuınıŋ taǧy bır sebebı bar. Syilyqqa ūsynylǧan ädebi şyǧarmaǧa müsınşı de, änşı de, kompozitor da baǧa beredı. Olardyŋ ädebietke baǧa beruge qandai qūqyǧy bar? Osydan kelıp tanysyna dauys beruge jol berıledı.
Memlekettık syilyqqa özın-özı ūsynu – adamgerşılıkke, mädeniettılıkke jatpaityn äreket.
Ömırbek Jūbaniiazov, QR eŋbek sıŋırgen qairatkerı, suretşı:
-Menı bır närse taŋ qaldyrady. Maǧan renjımesın, marapat atauly köbıne jazuşylar men aqyndarǧa berılıp jatady. Mūny özım onşa tüsıne bermeimın. Älemnıŋ täjıribege qarasaŋyz, aldyŋǧy şepte suretşılerı jüredı. Beineleu önerı kenje öner bolǧan soŋ ba, bızdıŋ azamattar beineleu önerıne bır äşekei retınde qaraidy. Beineleu önerı jeke öner. Parij, London, Niu-İork siiaqty qalalarǧa turister kartina köru üşın baryp jatady. Al bızde ol qiyn bolyp tūr. Sondyqtan marapatty jazuşy men aqyndarǧa bere bergen menıŋ oiymşa dūrys emes.
Komissiia müşelerıne beineleu önerı şeberlerıne nazar audaruyn sūrar edım. Öitkenı suretşılerdıŋ ūsynǧan materialdaryn özge sala mamandary tüsıne bermeidı.
Qanat Tıleuhan, jazuşy-jurnalist:
-Memlekettık syilyq – Sovet kezınen qalǧan dünie . Qazır dekommunizasiia turaly aityp (kommunizmnen arylu, damyǧan otyz elge qosylu t.b.) jürmız ǧoi, sony mädeniet, ädebiet salasyna jasau kerek. Bilık örkeniettı otyz elge qosylamyz degen äŋgımenı jiı aitady, demek sol örkeniettı elderdıŋ ūstanymyna jaqyndau kerek. Jalpy kez-kelgen örkeniettı elde memlekettık syilyq degen joq. Mysaly, Makron eşkımge syilyq bermeidı. Angela Merkel de jazuşyǧa da, rejisserge de, suretşıge de, jalpy öner adamyna syilyq bermeidı. Menıŋşe, syilyqtyŋ eŋ ülkenı – qoǧamdyq syilyqtar (qoǧamdyq ūiymdardyŋ, qorlardyŋ syilyqtary). Barlyq damyǧan elderde, önerdı syilaityn elde, äsırese mädeniettı, ädebiettı joǧary baǧalaityn elderde bilık eşkımdı marapattamaidy. Önerpazdyŋ bilıktıŋ qolynan marapat aluyn dūrys emes dep esepteimın. Al memlekettık syilyqtyŋ ädılettı nemese ädıletsız berıledı degen äŋgıme baspasözde köp aitylady. Äsırese aqyn-jazuşylar duyldatyp jüredı. Marqūm Gerold Belger aqsaqal özınıŋ bır sūhbatynda melekettık syilyqtyŋ ädıletsız berıletının, jalpy komissiianyŋ sol bäigege tüsıp jatqan şyǧarmalardy oqymaitynyn aitqan bolatyn. Bız Geraǧaŋdy ädılettı aitatyn kısı retınde tanimyz.
Aŋsaǧan Mūstafa, suretşı:
-Ädebiet pen öner adamdaryna syilyq berılıp jatsa, öner adamdary üşın quanarlyq jai. Önerdı, ädebiettı, tarihpen ainalysatyn adamdardy qoldau kerek. Olar mynadai qiyn-qystau zamanda öz ısınıŋ şeberlerı ärı käsıbıne adal jandar. Äitpese künın köru maqsatynda tek biznespen ainalysyp ketulerıne boluşy edı...
Ärine syilyq, syiaqy bergen öte dūrys. Mysaly, şetelderde ǧylymmen ainalysatyn adamdardy jasyna qaramastan öte jaqsy qoldaidy. Olar ne ışem, ne jeimın dep tentırep jürıp ketpei, ǧylymǧa bölıngen aqşasyn alyp, köptegen jetıstıkterge jetıp jatady. Bızde himiia, biologiia salasy älsız. Eger şetelderdegıdei loboratoriialar bolyp, qarjylandyrylyp tūrsa bızde eldıŋ el de alǧa qarai şyǧuşy edı dep oilaimyn.
Öner adamdarynyŋ syilyqqa özın-özı ūsynǧany mümkın dūrys ta şyǧar. Öitkenı öner adamy bolǧannan keiın olar eşqandai da partiiaǧa kırmeidı. Özderımen özderı süiıktı ısımen ainalysyp jüredı. Jyl saiynǧy syilyqty 4-5 adam men onyŋ tuystary nemese taǧy da bırdeŋesı alyp jatatyn bolsa, onda ol ädıletsız.
Qanat Eskendır, satirik:
-1. Ädebiet pen önerdı qoldau üşın ǧana emes, mūndai yntalandyru şarasy syilyq türınde de, basqalai formada da adamzat örkenietın ılgerı bastyru üşın asa qajet. Jäne būl äreket ärbır damuşy eldıŋ baǧyt-baǧdaryn bıldıretın stimul retınde de qabyldanady.
2.Memlekettık syilyqtyŋ därejesı, aty aityp tūrǧandai, bır eldıŋ ruhani-ekonomikalyq ahualyn paş etıp tūruy tiıs. Iаǧni miyn syǧyp, közmaiyn tauysa jazǧan aqyn-jazuşy men jankeştı öner adamynyŋ san jylǧy ruhani eŋbegınıŋ bodauy bolǧany jön . Bır sözben aitsaq, atyna zaty sai, märtebelı de materialdy ırı syilyq boluy kerek.
3.Bızdegı memlekettık syilyqtyŋ ädıl taǧaiyndalatynyna kümän zor. Bır marapat üşın bır jürgen ideialas qalamgerlerdıŋ qyrǧiqabaq bop qalatyn da kezderı bar. Dauysqa salar komissiia müşelerı, ministrlıktegı etpı kısıler qolǧa tüspei ... nesın aitasyz, bızde şülen taratar kezde kışıgırım alaman bop, adam salu, saudalasu, anttasu-jandasu degen närsenıŋ balalap ketetını ras. Sol körınıster atalmyş syilyqty abyroisyz etıp-aq bıtırdı...
4.Jalpy, şyǧarmaşylyq adamy özın öner üşın ölımge ǧana ūsynuy kerek dep esepteimın. Bır syilyq üşın, bır salpynşaq pen ataq-daŋq üşın özın-özı ūsynu – qoǧamdaǧy ıştarlyq pen satqyndyqty, jalpy halyqtyŋ ruhaniiattan alşaq ekenın, bilıktıŋ öresınıŋ keltelılıgın, ūlt ruhaniiatynan habarsyzdyǧyn körsetse kerek. Laiyqty tūlǧany tym qūryǧanda janküier top (fan-klub – Q.E.) ūsynǧany dūrys qoi dep oilaimyn. Özın-özı ūsynu – şyǧarmaşylyq adamynyŋ tanymaldylyǧy men tuyndysynyŋ moiyndalǧanyna syn sekıldı körınedı de tūrady.
Daiyndaǧan: Gülvira Asqarqyzy,
"Adyrna" ūlttyq portaly
