BBC اقپارات اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، 72 ساعاتتىق مەرزىم ىشىندە امەريكانىڭ ەلشىلەرى قىتايدىڭ چەندۋ قالاسىنداعى كونسۋلدىعىن تاستاپ كەتتى. وتكەن اپتاداعى تەحاس شتاتىنىڭ حيۋستون قالاسىنداعى قىتاي ەلشىلىگىنىڭ جابىلۋىنا جاۋاپ رەتىندە قىتاي وسى ەلشىلىكتى جابۋدى بۇيىردى.
دۇيسەنبى كۇنگە دەيىن ەلشىلەر عيماراتتى بوساتىپ كەتىپ جاتتى، ارتىنشا ەلشىلىك تاقتايشاسى الىندى جانە اقش جالاۋى تومەن ءتۇسىرىلدى. قىتاي ءسىم ايتۋىنشا، قىتاي قىزمەتكەرلەرى عيماراتقا 72 ساعاتتىق ارالىعىندا كەيىن كىرىپ الدى.
اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ وكىلى ەلشىلىك تۋرالى بىلاي دەيدى: «35 جىل بويىنا ەلشىلىك باتىس قىتايداعى ادامدارمەن، ونىڭ ءىشىندە تيبەتپەن قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ وزەگى بولدى. ءبىزءدىڭ قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ شەشىمىنە كوڭىلىمءىز قالدى جانە وسى ماڭىزدى ءوڭىر ادامدارىمەن جۇمىستى جالعاستىرۋدى قىتايداعى باسقا پوستتارىمىز ارقىلى تىرىسامىز».
اقش ەلشىلىگى جابىلعاندا، جەرگىلىكتى تۇرعىندار سىرتتا جينالىپ، قولدارىنا قىتاي جالاۋىن كوتەرىپ، سەلفي جاساپ جاتتى.
LinkedIn سايتىن باقىلاعان قىتايلىق تىڭشى
وتكەن سارسەنبىدە اقش حيۋستونداعى قىتاي كونسۋلدىعىن «تىڭشىلىق پەن مۇلىك ۇرلاۋ ورتالىعى بولعان» دەپ جابۋدى بۇيىردى. ەكى ەل اراسىنداعى شيەلەنىس كەيبىر ماسەلەلەرگە بايلانىستى بىلايشا ءوربىدى: اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ اكىمشىلىگى ساۋدا جانە كوروناۆيرۋستىق پاندەمياعا بايلانىستى بەيجىڭمەن بىرنەشە رەت تەكەتىرەسىپ قالدى. ۆاشينگتون، سونىمەن قاتار، قىتايدىڭ گونكونگتاعى قاۋىپسىزدىك تۋرالى داۋلى جاڭا زاڭىن قابىلداۋىن ايىپتادى. وتكەن اپتادا اقش سوتىندا سينگاپۋرلىق ەر ادام قىتايدىڭ اگەنتى رەتىندە جۇمىس ىستەگەن دەپ تە ايىپتالدى.
سونداي-اق، وتكەن اپتادا قىتايدىڭ ءتورت ازاماتىنا اقش-تىڭ ۆيزاسىن بۇزۋ فاكتىسى بويىنشا جانە قىتايدىڭ اسكەري بولىمىندە قىزمەت ەتەمىن دەپ جالعان ايتۋعا قاتىستى دەپ ايىپ تاعىلدى. قىتايدا جۇمىسشىلار جەكسەنبىدەن باستاپ اقش كونسۋلدىعىنىڭ ديپلوماتيالىق تاقتايشاسىن الىپ تاستاي باستاعان بولاتىن.
چەندۋدا نە بولدى؟
قىتايدىڭ مەملەكەتتىك باق-تارى كونسۋلدىق پەن قىزمەتكەرلەردى, ديپلوماتيالىق بەلگىلەردى عيماراتتان شىعارىپ جىبەرگەن جۇك كولىگىنىڭ سۋرەتتەرىن كورسەتتى. دۇيسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ CCTV مەملەكەتتىك تەلەراديوكومپانياسى اقش تۋىنىڭ ءتۇسىرىلىپ جاتقاندىعى تۋرالى ۆيدەو جاريالادى. ونداعان قىتاي پوليتسياسى عيماراتتىڭ سىرتىنا ورنالاستىرىلىپ، كورەرمەندەردى ارى قاراي جۇرۋگە شاقىردى. الايدا، جەكسەنبىدە تەرەزەلەرى بۇركەمەلەنگەن اۆتوبۋس عيماراتتان شىعىپ بارا جاتقاندا شۋلاعان داۋىس ەستءىلدى، دەپ حابارلايدى افپ اگەنتتىگى. وتكەن اپتادا حيۋستونداعى قىتاي ديپلوماتتارى ميسسياسىن اياقتاپ، عيماراتتى تاستاپ شىققان كەزدە ولاردى نارازىلىق بىلدىرۋشىلەر مازاق ەتتى.
نەگە قىتاي چەندۋداعى اقش ەلشىلىگىن جاپتى?
وتكەن اپتادا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اقش-تىڭەلشىلىگىن جابۋ ارەكەتىن «زاڭدى جانە قاجەتتى جاۋاپ» دەپ مالىمدەدى.
«كونسۋلدىقتىڭ قىزمەتكەرلەرى «وزدەرىنىڭ مۇمكىندىك شەگىنەن تىس جۇمىستارمەن اينالىسىپ، قىتايدىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسىپ، قىتايدىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن مۇددەلەرىنە قاۋىپ ءتوندىردى» دەگەن مالىمدەمە جاسالدى.
1985 جىلى قۇرىلعان چەندۋداعى اقش-تىڭەلشىلىگى قىتايدىڭ وڭتۇستىك-باتىس بولىگىندەگى ۇلكەن ايماقتا اقش-تىڭ مۇددەسىن بىلدىرەتىن ەدى. ەلشىلىك ستراتەگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدى دەپ ەسەپتەلەتىن, ويتكەنى بۇل اقش-قا تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت قىسىمدا بولعان تيبەت تۋرالى اقپارات جيناۋعا مۇمكىندىك بەردى. قۇقىق قورعاۋ توپتارى قىتايدى تيبەتتەگى ءدىني قۋعىن-سۇرگىن جانە تيبەتتەگى ادام قۇقىعىن بۇزۋدا دەپ ايىپتادى، بىراق ونى پەكين مويىندامادى.
ونەركاسىپتىك جانە ءوسىپ كەلە جاتقان قىزمەت كورسەتۋ سەكتورىمەن قاتار، چەندۋ اقش-قا اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن، اۆتوموبيلدەر مەن تەحنيكالاردى ەكسپورتتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ديپلوماتيالىق ميسسيانىڭ 200-دەن استام قىزمەتكەرى - جەرگىلىكتى تۇرعىندار. اقش-تىڭ قىتايداعى ءتورت ەلشىلىگى جانە پەكيندەگى ەلشىلىگى عانا جابىلمادى. اقش-تىڭ گونكونگتاعى ەلشىلىگى تاعى بار.
وتكەن اپتادا حيۋستوندا نە بولدى؟
وتكەن اپتادا قىتاي حيۋستون ميسسياسىنان ايرىلدى، بىراق اقش-تا تاعى ءتورت كونسۋلدىعى جانە ۆاشينگتونداعى ەلشىلىگى بار.
جۇما كۇنى قىتاي ديپلوماتتارىنىڭ حيۋستونداعى كونسۋلدىعىنان كەتۋىنىڭ 72 ساعاتتىق مەرزىمى اياقتالعاننان كەيىن جۋرناليستەر اقش شەنەۋنىكتەرى بولىپ كورىنگەن ەر ادامدار عيماراتقا كىرۋ ءۇشىن ەسىك اشۋعا تىرىسىپ جاتقانىن كورگەن.
اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو ۆاشينگتوننىڭ پەكين زياتكەرلىك مەنشىكتى «ۇرلاپ جاتقاندىعىنا» بايلانىستى ارەكەت جاسادى دەپ مالىمدەدى.
قىتاي ءسىم-ءنىڭ وكىلى ۆان ۆەنبين اقش-تىڭ بۇل ارەكەتى «قىتايعا قارسى جالعان شىم-شىتىرىقوتىرىككە» نەگىزدەلگەن دەپ جاۋاپ بەردى.
نەلىكتەن قىتاي مەن اقش اراسىندا شيەلەنىس بار؟
بۇل كورىنىستە كوپتەگەن نارسە بار. اقش شەنەۋنىكتەرى كوۆيد-19-نىڭ عالامدىق تارالۋىنا قىتايدى ايىپتادى. ناقتىراق ايتساق، پرەزيدەنت ترامپ دالەلسىز دەرەكتەر ارقىلى، ۆيرۋستى ۋحانداعى قىتايلىق زەرتحانادان شىققان دەپ مالىمدەدى. ناۋرىز ايىندا قىتاي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلى دالەلسىز ەسكەرتپەلەرمەن اقش اسكەري كۇشتەرى ۋحانعا ۆيرۋس اكەلۋى مۇمكىن دەپ ايتقان.
اقش پەن قىتاي 2018 جىلدان باستاپ تاريفتىك سوعىس قۇرساۋىندا قالدى.
ترامپ مىرزا ۇزاق ۋاقىت بويى قىتايدى ادىلەتسىز ساۋدا تاجىريبەسى مەن زياتكەرلىك مەنشىك ۇرلىعى ءۇشىن ايىپتادى، بىراق پەكيندە اقش-تىڭ جاھاندىق ەكونوميكالىق دەرجاۆا رەتىندە قىتايدىڭ ءوسۋىن تەجەۋگە تىرىسادى دەگەن پىكىر بار.
اقش شىڭجاڭداعى مۇسىلمان از توبىنا قارسى ادام قۇقىعىن بۇزعانى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن قىتاي ساياساتكەرلەرىنە دە سانكتسيالار ەنگىزدى. اقش قىتايدى جاپپاي تۇتقىنداۋعا، ءدىني قۋدالاۋعا جانە ۇيعىرلاردى ماجبۇرلەپ ستەريلدەۋدە دەپ ايىپتايدى. پەكين بۇل ايىپتاۋلاردى جوققا شىعارىپ، اقش-تى ىشكى ىستەرىنە «ورەسكەل ارالاسىپ وتىر» دەپ كىنالادى.
اۋدارعان: ناعيما بازارقىزى،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
