الەمدىك باسىلىمدار تايلاند، ۆەتنام سىندى ەلدەردىڭ COVID-19 ىندەتىن ەڭسەرىپ، ءوز تەرريتورياسىندا تۇبەگەيلى جويعانىن جارىسا جازۋدا. ىندەتتىڭ نەگىزگى وشاعى – قىتايدىڭ ىرگەسىندە ورنالاسۋى مەن سىرت مەملەكەتتەردەن تۋريستەر اعىلىپ كەلەتىنىنە، سونداي-اق حالىق تىعىزدىعىنا قاراماستان بۇل مەملەكەتتەردە تىركەلگەندەر سانى وتە از. اتالعان مەملەكەتتەردە جاعداي مامىر ايىنىڭ باسىنان باستاپ تۇراقتالىپ، حالىق قالىپتى ومىرگە قايتا ورالعان.
تايلاندتا جىل باسىنان بەرى بارلىعى – 3240 جاعداي تىركەلىپ، ونىڭ 58 قايتىس بولعان، جەتى اپتادان بەرى ۆيرۋس جۇقتىرعان ادام تىركەلمەگەن، ال ۆەتنامدا – 372 جاعداي تىركەلىپ، قايعىلى جاعداي ورىن الماعان، 3 ايدان بەرى بۇل ەلدە جاعداي وڭالىپ، ەشقانداي ناۋقاس تىركەلمەگەن، ميانمادا – 340 ادام اۋىرىپ، 6-ۋى قايتىس بولعان، كامبودجادا – 171 ، لاوستا -19 جاعداي تىركەلىپ، ۆيرۋستى تولىقتاي جەڭىپ شىققان.
«جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن سالەمدەسۋ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ما؟ الدە، تايلاندتىقتار ۆيرۋستىڭ جايىن ەرتەرەك ءبىلىپ، جاپپاي بەتپەردە كيە باستادى ما؟ مەكونگ باسسەينى ەلدەرى مەن تايلاردىڭ يممۋندىق جۇيەسىندە كوروناۆيرۋسقا قارسى گەنەتيكالىق كومپونەنت بار ما؟ نەمەسە 70 ميلليون حالقى بار ەلدى وسى فاكتوردان وقشاۋلاعان الحيمياسى بار ما ەكەن؟» - دەپ ساۋال قويادى Nytimes.
كوروناۆيرۋس گەنەتيكاعا قاراي جۇعادى ما؟
تايلاند دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى تاۆيزين ۆيسانۋيوتين مۇنى گەنەتيكا مەن يممۋندىق جۇيەنىڭ مىقتىلىعىمەن ەمەس، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مادەنيەتىمەن بايلانىستىرادى: «بۇل ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزبەن بايلانىستى. تايلاردىڭ سالەمدەسۋىندە دەنە بايلانىسى جوق. مەكونگ ايماعىنىڭ وزگە ەلدەرى دە ءبىر-بىرىمەن سولاي سالەمدەسەدى».
تايلاندا ەڭ العاش كورونوۆيرۋس جۇقتىرعان ادام قاڭتار ايىندا تىركەلگەن ەدى. ول ۋحاننان بارعان تۋريست بولاتىن. بۇدان كەيىن جاپونيا، ەۋروپا، اقش-تان بارعان تۋريستەردەن تابىلعان. ناۋرىز ايىندا ەلگە كارانتين رەجيمىن ەنگىزگەن سوڭ، بۇل ۆيرۋس تەك شەتەلدىك تۋريستەردەن شىققان.
تايلاندتىڭ وڭتۇستىگىندەگى پاتتانيدەگى كوروناۆيرۋستىڭ ءورشۋىن زەرتتەۋشى بانگكوكتاعى چۋلالونگكورن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ جونىندەگى ساراپشىسى دوكتور ۆيپۋت فۋلچاروەن ۆيرۋس جۇقتىرعانداردىڭ 90 پايىزدان استامى سيمپتومسىز بولعانىن ايتادى.
دوكتور ۆيپۋت Nytimes-تە وڭتۇستىك-شىعىس ازيانىڭ وسى بولىگىندەگى تايلار مەن باسقا دا ەلدەر وزگە كونتينەنتتەردەن كەلگەن ۆيرۋستاردان گورى، ماسالار ارقىلى تاسىمالداناتىن دەنگە بەزگەگىنەن قاتتى زارداپ شەككەنىن ايتا كەلىپ: «ەگەر دەنە بەزگەگىنە قارسى يممۋندىق جۇيە توتەپ بەرە الماسا، ءبىزدىڭ covid-كە قارسى يممۋندىق جۇيە جاقسى بولا المايتىنىن بىلدىرمەيدى،» - دەيدى.
ىندەت ورشىمەگەنىمەن، ەل ەكونوميكاسىنا ۇلكەن زاۋال كەلگەن
اۋرۋحانالاردا ۆيرۋسپەن ارپالىسىپ جاتقانداردىڭ سەيىلگەنىنە قاراماستان، تايلاندتىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى كۇرت قۇلدىراپ كەتكەن.
تايلاندتىق تۋريزم جانە سپورت ءمينيسترىنىڭ حابارلاۋىنشا، تۋريزم ارقىلى ەكونوميكاسىن جاقسارتىپ وتىرعان بۇل ەل ءساۋىر ايىنان باستاپ، ىشكى رەيستەردى دە توقتاتۋى سالدارىنان جىل سوڭىندا كاسىپورىندار مەن قوناقۇيلەردىڭ 60 پايىزىنان ايرىلۋى مۇمكىن. دۇنيەجۇزىلىك بانك 2020 جىلى 8 ميلليوننان استام تايلاندتىق تابىسىنان ايرىلاتىنىن حابارلاعان.
جاعداي ءبىر قالىپقا تۇسكەندىكتەن، مەكتەپتەر اشىلىپ، بالالار بەتپەردە تاعىپ ساباققا بارا باستاعان. سونداي-اق كەلگەن تۋريستەر ۆيرۋس تاسىمالداۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە قاراماستان، تايلاند بۇگىندە شەت ەلدەن قوناق قابىلداۋدى باستاپ قويعان.
الەمدىك دەڭگەيدەگى گلوباليستەر مەن ينۆەستورلار ەرەكشە باعالايتىن ۆەتنام دا ىندەتتى وڭاي ەڭسەرگەن. 100 ميلليونعا جۋىق حالقى بار بۇل مەملەكەت اقپان ايىندا، ۆيرۋستىڭ تارالۋى قاتتى ورشىگەن العاشقى ساتتەرىندە-اق ءوز شەكارالارىن جاۋىپ قويعان. بۇل تۇرعىدا ۆەتنام ىندەت تارالىمى باستالعان قىتايدان دا ەرتەرەك ارەكەت ەتكەن. Samsung سەكىلدى وڭتۇستىككورەيالىق الپاۋىت كومپانيالارعا شيكىزاتتىڭ سىرتتان كەلۋىن تەجەيتىندىگىنە قاراماستان، ءبىرپارتيالى ۆەتنام بيلىگى سىرتقى قاتىناستى قاتاڭ تۇردە توقتاتۋدى بۇيىرعان. ناتيجەسىندە بۇل ەل وسى جىلى ءجىو ءونىمى ءوسۋى مۇمكىن از عانا مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا كىرىپ وتىر.
ۆەتنامداردى مادەنيەتتىلىگى ۆيرۋستان قورعاعان سىڭايلى
ۆەتنامداعى قازاقستان ەلشىسى ەرلان بايجانوۆ Facebook پاراقشاسىندا ۆەتنامنىڭ ىندەتتى قالاي تەز جەڭۋگە سەپ بوعلان بىرنەشە فاكتوردى اتاپ وتەدى:
- بىرىنشىدەن، ۆەتنامدىقتار سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق جاعدايدى ساقتاي الدى. قىتايمەن كورشىلەس، قۇس تۇماۋى نەمەسە اتيپيالىق پنەۆمونيا سياقتى اۋرۋلار تۋرالى جاڭالىقتار مەزگىل-مەزگىلىمەن كەلەتىن ۆەتنامدىقتار وسى قىزمەتتى بارىنشا نىعايتا العان. 2003 جىلى ولار SARS-COV دەپ اتالاتىن اتيپيالىق پنەۆمونيانىڭ ورشۋىنە قارسى تاجىريبە جيناقتادى. سول كەزدە 68 ادام اۋىرعان بولاتىن، ايتسە دە، ۆەتنام ءتيىمدى ينفەكتسيالىق باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، ەڭ ءبىرىنشى بولىپ اۋرۋدى ەڭسەرە الدى.
- ەكىنشى فاكتور مەديتسيناعا ەمەس، جەرگىلىكتى قوعامداستىقتىڭ الەۋمەتتىك ۇيىمدارىنا بايلانىستى. ۆەتنامدا ەجەلگى زاماننان بەرى "ستاروستا" ينستيتۋتى ساقتالعان. ءار اۋىلدا، وكرۋگتە، قالالىق كۆارتالدا تۇرعىنداردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىندەگى بارلىق ماسەلەلەردى شەشۋگە قاتىساتىن جانە بارلىق ىستەردەن حاباردار قۇرمەتتى ادام، اقساقال بار. بۇدان بولەك، ءتارتىپتى قاداعالايتىن مۇنداي ستاروستالار قوعامدىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ شتاتىندا ەسەپتە تۇرادى.
ءدال وسى ادامداردىڭ ارقاسىندا (بۇل قوعامدىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى) ينفەكتسيالانعان ازاماتتار عانا ەمەس، ولارمەن بايلانىستا بولعان ادامداردىڭ بارلىعى دا تەز انىقتالىپ، وقشاۋلاندى.
ەلشىنىڭ ايتۋىنشا ۆيرۋستى جويۋعا اسەر ەتكەن ءۇشىنشى فاكتور – ۆيرۋس تاسىمالداۋشىلاردى قاتاڭ وقشاۋلاپ، اۋماقتاردى زارارسىزداندىرعان قوعامدىق قاۋىپسىزدىك مينيسترىلىگىنىڭ قۇرىلىمدارىنىڭ قۋاتتىلىعى، ءتورتىنشى كەزەكتە – ءتارتىپ، سانا، ءوزىن-ءوزى باقىلاۋ سياقتى قاسيەتتەردى قامتيتىن ۆەتنامدىقتاردىڭ مەنتاليتەتى، ال بەسىنشىسى – ۆەتنامدا ەپيدەمياعا قارسى رەسۋرستارمەن بارىنشا قامتاماسىز ەتىلگەن. ە. بايجانوۆ وسى فاكتورلاردى ايتا كەلىپ: «سوعىسقا دايىندالعانداي» دايىندىق ەكەنىنە سەنىمدىمىن. قانداي جاعدايدا دا كەز كەلگەن قورعانىس قۇرالدارى مەن پرەپاراتتاردى ءدارىحانالاردان ساتىپ الۋعا بولادى، ال بەتپەردەنى ەمحانالار مەن سۋپەرماركەتتەر تەگىن تاراتادى،» - دەيدى.
ايجان قۇرمانباي،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
