ءداستۇرلى قازاق مادەنيەتىندە ەر ادام - جاۋىنگەر. ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا ەركەكتىڭ كوز جاسىنا ەرىك بەرۋى السىزدىك پەن قورقاقتىق بولىپ سانالادى. كەز كەلگەن ەر جىگىت «ەركەكتەر جىلامايدى», «سەن ەركەكسىڭ، السىزدىك كورسەتپە» دەگەن فرازالاردى ەستىدى، ەستىپ كەلە جاتىر. عىلىمي تىلدە بۇل يدەولوگيانى «ماسكۋلينيزم» دەپ اتايدى.
بۇگىندە بۇل كوزقاراستارعا قارسى ادامدار توبىرى الەم ەلدەرىندە پايدا بولا باستادى. ولار گەندىرلىك تەڭدىكتى العا تارتادى. قازىرگى قازاق جىگىتتەرى بۇل يدەياولوگيامەن كەلىسەدى مە؟ ەر ادامدار ءوز ەموتسيالارىن كوپشىلىكتىڭ الدىندا كورسەتە الادى ما؟ «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى سۇراپ كوردى:
ماۋلەن نۇرحاتۇلى، فيلولوگ:
قازاق وتباسىندا ۇل بالاعا “سەن ەر جىگىتسىڭ، كوز جاسىڭدى كورسەتپە”، ء“بىزدىڭ قورعاۋشىمىز”، ء“بىزدىڭ تىرەگىمىز” دەگەن تاربيەنىڭ بەرىلەتىنى زاڭدى. بۇل عاسىرلار بوي̆ى قانعا دارىپ قالىپتاسقان، ەر جىگىتتىڭ وبرازى. سول ارقىلى قازاق ۇلىن تاربيەلەگەن. قازتۋعاننىڭ: ارعىماقتىڭ بالاسى
ارىعان ساي̆ىن تىڭ جورتار
ارقا مەن قوسىم قالا دەپ،
ازامات ەردىڭ بالاسى
جابىققانىن بىلدىرمەس،
جاماندار مازاق قىلار دەپ-, جىرلاۋى بەكەر ەمەس.
مىسالى،ءابىش كەكىلباەۆ اي̆تپاقشى، “ەركەك كوزىنىڭ جاسىن باسقاعا كورسەتپەي̆تىنى سياقتى كوڭىلىنىڭ زارىن دا ەشكىمگە ەستىرتپەۋى كەرەك ەدى”-دەگەنى دە قازاق جىگىتىنىڭ وبرازىن اشىپ تۇرعانداي̆. بولاتتاي̆ بەرىك، ناردىڭ جۇگىن قاي̆ىسپاي̆ كوتەرەر، وزگەنىڭ الدىندا كەۋدەسىن تىك ۇستاپ، قاي̆عىدان قان جۇتسا دا، ىشتەگى زاپىرانىن سابىرعا جەڭدىرەر قازاق جىگىتىنىڭ تۇرپاتى وسى. قاشان دا ۇل بالانىڭ تاربيەسىندە اكەنىڭ ءرولى ۇلكەن بولاتىنى انىق. سەبەبى، جاس جەتكىنشەك اكەسىنە قاراپ بوي̆ تۇزەي̆دى، اكەسىنىڭ جاساپ جۇرگەن ءىس-ارەكەتىن قاي̆تالاپ، مىنەز-قۇلقىن بوي̆ىنا سىڭىرەدى. سول سەكىلدى مەن دە اكەمنەن كورگەنىمدى جاسادىم، ۇي̆رەندىم، ماقتان تۇتتىم. بوي̆عا قانمەن دارىپ، ادەتىمىز مىنەزگە اي̆نالدى. سوندىقتان، كوپشىلىك الدىندا ءوزىمدى ەموتسياعا بەرىلگىش ادام رەتىندە كورە الماي̆مىن.
ازامات يساەۆ، جەكە كاسىپكەر:
كوز جاسى - بۇل دەنەنى قايعى-قاسىرەتتىڭ قالدىقتارىنان بوساتۋ. مەن جاقىندا يزرايلدەن ورالعاندا، باتىس ەۋروپاداعى ادامداردىڭ ءوز كوز جاستارىن جاسىرمايتىنىن ءتۇسىندىم: كوشەدەگى ادامعا قاراپ، ءسىز ونىمەن اقپارات الماسا الاسىز. مەن مۇنى قازاقستاندا دا كورگىم كەلەدى. سەبەبى بىزدە بارلىعى تاس قاپتا جۇرەدى، ونىڭ ارتىنا تىعىلىپ، ەشتەڭە ەستىمەۋگە تىرىسادى. بىراق ادامدار ءبىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ ءۇشىن جارالدى. مەنىڭ دوستارىم ءالى كۇنگە دەيىن كوز جاستارىن كورسەتۋگە ۇيالادى، تىعىلىپ جىلايدى. كەيبىر جىگىتتەردىڭ ەموتسياسىن كورسەتە الماي، ىشىمدىككە سالىنىپ كەتكەنىن دە بىلەمىن. ەر ادامدار دا جىلايدى. قوعامدى بۇل قۇبىلىسقا ءبىرتۇرلى كوزقاراسپەن قاراماۋعا شاقىرامىن. ءبىز دە ادامبىز، جىلايمىز. ءوز باسىم، ەموتسيامدى كورسەتۋگە ۇيالمايمىن، كەرىسىنشە جەڭىلدەپ قالامىن.
ورىنتاي بەيسەمبەك، ديزاينەر-پۋبليتسيست:
قۇرمانعازىنىڭ "قايران شەشەم" دەگەن تۇرمەدە شەرتىلگەن كۇيىنىڭ تاريحىن بىلەسىزدەر عوي. كۇيشىنىڭ قولىنا كىسەن سالىپ، اباقتىعا الىپ كەتەيىن دەپ جاتقاندا، اناسى كەلىپ قالىپتى. جانۇشىرا كەلگەن بايعۇس شەشەسىن كورگەن كەزدە قۇرمانعازىنىڭ كوزىنەن ءبىر تامشى جاس اعىپ كەتىپتى. مۇنى كورگەن اناسى "مەن سەنى ەر قىلىپ تاربيەلەدىم بە، ەز قىلىپ تاربيەلەدىم بە" دەپ بەتىنەن شاپالاقپەن ءبىر سالىپ قالعان ەكەن. بۇل جالپى قازاق حالقىنىڭ اينالعان ۇرپاقتار ساباقتاستىعى بويىنشا كەلە جاتقان مەنتاليتەتى. " ەر ادام جىلامايدى" دەگەن تۇسىنىك ءالى دە ساقتالىپ كەلەدى. قاي قايسىمىزدىڭ اكەمىز بەن انامىز بولماسىن، "جىلاما", سوراڭدى اعىزبا" دەپ ءوسىرىپ كەلەدى. ءبىز "ەر ادام مۇلدە جىلاماۋى كەرەك" دەپ ەمەس، "ەر ادام قاي كەزدە، قالاي جىلاۋى كەرەك" دەپ ويلانۋىمىز قاجەت. كەز-كەلگەن وتباسىدا ءولىم جاعدايلارى كەزدەسەدى. ەر ادامدار سول كەزدە داۋىس شىعارادى، جىلايدى. ادامنىڭ كەيبىر كەزدەرى كوڭىلدەرى بوسايدى. تەمىر ادام روبەرت ءداۋنيدىڭ ءوزى جىلاۋى مۇمكىن. ىشكى ەموتسيانى ساقتاي بەرسە، ادامدى قاجۋ باسادى. قاجۋ قارتتىقتىڭ تەز كەلۋىنە، دەنساۋلىقتىڭ كۇرت تومەندەۋىنە اكەلىپ سوعادى. سوندىقتان، جالعىزدىقتا، ەشكىمگە كورسەتپەي جىلاۋى ءتيىس. وكىنىش، قينالىس، السىزدىك، سترەسس، ساعىنۋ، دەپرەسسيا بارلىعىندا بولادى. بۇلار جىنىستى دا، جاستى دا تالعامايدى. كىل مىقتىلاردىڭ دا جىلايتىن ءساتى بولادى، سەبەبى ءبىز ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعان ادامبىز.
ارنۇر كەنجەبايۇلى، جۇرگىزۋشى:
ءوزىم ەر ادامنىڭ جىلاعانىن دۇرىس دەپ ەسەپتەمەيمىن. جاقىنى قايتىس بولعاندا جىلاعانى ءبىر بولەك، ونى ءبارىمىز دە تۇسىنەمىز. ال بىلايشا، جەڭىلىسكە، كوڭىلىنە ءبىر نارسە تيگەنگە جىلاۋ دەگەن ۇيات نارسە.جىگىتتتەر، ەشقاشان كوز جاستارىڭدى كورسەتۋشى بولماڭدار! ناعىز قازاق جىگىتى دەگەن اتقا لايىق بولىڭدار!
بۇل بۇگىنگى جاستاردىڭ كوزقاراسى. پىكىرلەردى وقي وتىرا، ەر ادامداردىڭ كوپشىلىك الدىندا ەموتسياسىن كورسەتۋگە قىسىلاتىنىن بىلدىك. جىگىتتەردىڭ ەموتسياسلارىن ىشتە ساقتاۋى قانشالىقتى دۇرىس? پسيحولوگيالىق تۇرعىدا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك:
بولاشاقتا ەر ادام ءوز سەزىمدەرىن قالاي ءبىلدىرۋدى ۇمىتىپ، ەنجار اگرەسسورعا اينالۋى مۇمكىن
ادامدار الەۋمەتتىك نورماعا قىسىم جاساپ، ەر ادامدارعا وسال بولۋعا تىيىم سالۋدا. سوندىقتان، كوپتەگەن ەر ادامدار جۇرەكتەرىندەگى نارسەنى قالاي ايتۋ كەرەكتىگىن بىلمەيدى. ناتيجەسىندە ءبىز ءوز سەزىمدەرىن بىلدىرە المايتىن جانداردى تاربيلەيمىز. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەتىن بولساق، ەرلەر ايەلدەرگە قاراعاندا 3 ەسە كوپ سۋيتسيد جاسايدى.
كوز جاسىن ۇستاپ تۇرۋ دەپرەسسيا مەن جالعىزدىققا اكەلەدى
كەز-كەلگەن سەزىمنىڭ ءومىر سۇرۋگە قۇقىعى بار. ەموتسيانى سىرتقا شىعارماۋ پسيحوەموتسيونالدى پروبلەمالارعا اكەلەدى. ادام قوعامنان وقشاۋلانا باستايدى.
ەركەكتەر جىلامايدى جانە ايەلدەرگە قاراعاندا از ءومىر سۇرەدى
گەندەرلىك كوزقاراستار مەن الەۋمەتتىك ستەرەوتيپتەر ەر ادامداردىڭ دارىگەرگە ۋاقىتىندا كەلۋىنە، تۋىستارىنا پروبلەمالارى تۋرالى ايتۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ، ءبارىن ىشتە ۇستاۋعا ءماجبۇر ەتەدى. ەموتسيانى سىرتقا شىعارعان ادامداردىڭ 88,8%-نىڭ دەنساۋلىعى جاقسارادى. ەر ادامدار ايەلدەرگە قاراعاندا الدەقايدا از ءومىر سۇرەدى. ورتاشا ەسەپپەن ايەلدەر 74 جىل ءومىر سۇرسە، ەر ادامدار 69 جىل عۇمىر كەشەدى ەكەن.
قازىرگى قوعامعا ەر ادامداردىڭ ەموتسيونالدى بولا الاتىنىن، سەزىمدەرىن سىرتقا شىعارۋى قالىپتى دۇنيە ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت. «ەركەك جىلامايدى» نەمەسە «ەركەك ءتوزىمدى» دەگەن كوزقاراستار كوپتەگەن ادامعا ءوز كەدەرگىسىن كەلتىردى.
ال ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي، وقىرمان؟ ناعىز ەركەك جىلاي ما?
ديانا اسانوۆا،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
