ءبىز قاي ەلدىڭ كيىمىن كيىپ ءجۇرمىز؟ «وتاندىق ءونىمدى كوبەيتەيىك» دەپ ۇرانداتقانىمىزبەن، ءوزىڭىز تۇتىناتىن قانداي قازاقستاندىق برەندتى اتار ەدىڭىز؟ راسى كەرەك، ساۋالدى كىمگە قويارىڭدى بىلمەيسىڭ. ارينە، ەڭ الدىمەن بيلىككە باعىتتالاتىنى شىندىق.
راس، ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ وتاندىق ءونىمدى دامىتۋعا قاتىستى مىقتى باعدارلامالارى بار. بىراق سونشالىقتى جەمىستى ورىندالىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى ونىڭ ناتيجەسىن حالىق كورىپ وتىرعان جوق. اتاپ وتەر بولساق، بىزدە «قاراپايىم زاتتار ەكونوميكاسى» دەگەن باعدارلاما بار. بۇدان ەكى جىلداي بۇرىن قابىلدانعان. ماقساتى – وتاندىق ءونىمدى كوبەيتۋ. ىشكى جانە حالىقارالىق نارىقتا قازاقستاندىق تاۋاردىڭ سانىن ارتتىرۋ. ءبىر قاراعاندا جەمىستى جوبا ەكەندىگى ءسوزسىز. بۇل جوبا وتاندىق تاۋاردىڭ نارىقتا باسەكەگە قابىلەتتى، ساپالى جانە قولجەتىمدى بولۋى كەرەك دەگەن ماقساتتا جاسالىنعان. بىراق 30 جىل وتسە دە، وتاندىق الپاۋىت كومپانيالار مەن قارجىسى بار جەكە كاسىپكەرلەر ءتىپتى كويلەك-كونشەك پەن شالبار تىگۋگە دە مۇددەلى ەمەس. ءبارى دە سىرتتان اكەپ ساتقاندى ءتاۋىر كورەدى. ويتكەنى سىرتتان كەلەتىن دايىن ونىمدەردەن تابىس تەز تۇسەدى. كەزىندە اتى شىققان شىمكەنتتىڭ، قوستانايدىڭ كيىم فابريكالارىن ساقتاپ قالا المادىق. بار بازانى جوعالتتىق. ەندى كەلىپ، تۇركيا مەن قىتايدان كيىم تاسيمىز. ۇستىنە قوسىپ ساتىپ، پايدا كورىپ جاتىرمىز. بۇل اقشاسى بار از عانا توپقا ءتان نارسە. ال قاراپايىم حالىق نە كيىپ ءجۇر؟ بيلىكتەگىلەر وعان باس قاتىرعىسى كەلمەيدى. ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ جوعارىدا ايتقان «قاراپايىم زاتتار ەكونوميكاسى» دەگەن باعدارلاماسىن ءسوز ەتۋىمىز بەكەر ەمەس.
ءبىر عانا مىسال ايتايىق. توقىلعان جەمپىرلەر مەن كەۋدەشەلەردىڭ 98,9 پايىزى سىرتتان اكەلىنەدى. بار بولعانى 1,1 پايىزى عانا – وتاندىق ءونىم. ال سىرتقى كيىمدەردىڭ 97,9 پايىزى شەتەلدەن كەلەدى، 2,1 پايىزى عانا –قازاقستاندىق ءونىم. سپورتتىق كيىمدەردىڭ 83,1 پايىزى يمپورتتىق تاۋارلار بولسا، 16,9 پايىزى عانا وتاندىق ءوندىرىستىڭ ۇلەسىنە تيەدى. شۇلىق، توقىما ونىمدەرىنىڭ 80,7 پايىزى تاسىمالدانسا، 19,3 پايىزى عانا – وتاندىق ونىمدەر.
مىنە، ۇكىمەت قابىلداعان «قاراپايىم زاتتار ەكونوميكاسىنىڭ» قازاقستانداعى دامۋ كورسەتكىشىنىڭ سيقى وسى.
راس، بىزگە وتاندىق ءوندىرىستى دامىتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى جوبالار كەرەك. بىراق «قاراپايىم زاتتار ەكونوميكاسى» حالىقتىڭ قاجەتىن وتەپ وتىر ما؟ ماسەلە سوندا عوي. انىعىن ايتساق، اتالعان باعدارلاما حالىقتىڭ تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن وتە كەرەك جوبا. بۇل جوباعا 600 ملرد تەڭگە بولىنگەنگە ۇقسايدى. بۇل جوبا بويىنشا حالىق كۇندەلىكتى تۇتىناتىن، تۇرمىسقا اسا قاجەتتى زاتتار وندىرىلەدى. اتالعان سالانى دامىتۋعا 600 ملرد تەڭگە بولىنگەن. ونىڭ 400 ملرد تەڭگەسى – وڭدەۋ ونەركاسىبىنە، 100 ملرد تەڭگە – اگروونەركاسىپتىك كەشەندە قايتا وڭدەۋگە، تاعى 100 ملرد تەڭگەسى – اگروونەركاسىپتىك كەشەندەگى وندىرىسكە باعىتتالادى. «قاراپايىم زاتتار باعدارلاماسى» اياسىندا 365 ونەركاسىپتىك تاۋار ءوزىمىزدە شىعارىلا باستايدى» دەلىنگەن. بىراق...
ەكى جىل وتسە دە، ءبىز ءالى ونىڭ جەمىسىن كورە الماي وتىرمىز. نەگە؟ سوندا بۇل قارجىعا ەكى جىلدان بەرى نە شىعارىلىپ جاتىر؟ ءبىزدىڭ ۇكىمەتتە اشىقتىق جوق. «قاراپايىم زاتتار ەكونوميكاسى» باعدارلاماسى اياسىندا وسىنداي كيىم نەمەسە بۇيىم تۇرلەرى شىعارىلۋدا»، - دەپ بولىنگەن اقشا مەن جۇمىستىڭ ناتيجەسىن ۇكىمەت اشىق جاريا ەتىپ جاتسا، قازاقستاندىق ازاماتتار دا وتاندىق تاۋاردى الۋعا ۇمتىلار ەدى عوي.
تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 30 جىل وتسە دە، وتاندىق تاۋاردىڭ ۇلەسى ءالى ولقى سوعىپ تۇر. وتكەندە ۆيتسە-پرەمەر رومان سكليار «قاراپايىم زاتتار ەكونوميكاسى» باعدارلاماسىنىڭ ناتيجەسىندە 2025 جىلعا قاراي بارلىق 365 ءونىمنىڭ ءوندىرىس كولەمى 2,4 ەسەگە ارتىپ، نارىقتاعى يمپورتتىڭ ۇلەسى 59 پايىزدان 37 پايىزعا دەيىن تومەندەيدى. ولاردىڭ ىشىندە 247 ازىق-تۇلىكتىك ەمەس ونەركاسىپ ونىمدەرى بويىنشا ءوندىرىس 1,5 ملرد دوللاردان 3,1 ملرد دوللارعا دەيىن (نەمەسە 2 ەسەگە) وسەدى جانە يمپورت ۇلەسى 82 پايىزدان 59 پايىزعا دەيىن تومەندەيدى، – دەگەندى ايتتى. دۇرىس-اق دەلىك. بىزگە وتاندىق ءوندىرىستىڭ وسكەنى كەرەك، وتاندىق تاۋاردىڭ كوبەيگەنى قاجەت. بىراق بۇل قانشالىقتى ورىندالۋى مۇمكىن؟ وعان سەنىم بار ما؟ بۇل دەرەكتەردى ۆيتسە-پرەمەر رومان سكليار ەلگە توتەنشە جاعداي، كارانتين ەنگىزىلمەي تۇرعان كەزدە ايتتى. ال ودان كەيىن جاعداي كۇرت وزگەرىپ كەتتى عوي. ەلدى كوروناۆيرۋس جايلادى. ىندەتپەن اۋىرعانداردى ەمدەۋگە ۇلتتىق قوردان قانشاما اقشا ءبولىندى؟! ونىڭ ۇستىنە الەمدىك مۇنايدىڭ باعاسى كۇرت ءتۇسىپ كەتتى. مۇنىڭ ءبارى دە بيۋدجەتتىڭ اقشاسىنىڭ ورتايۋىنا اسەرىن تيگىزدى. قالتامىز جۇتاڭدانىپ قالدى. ال قارا حالىققا ارنالعان «قاراپايىم زاتتار ەكونوميكاسى» باعدارلاماسى تاعى دا ورتا جولدا توقتاپ قالۋى مۇمكىن عوي. ءبارى دە مۇمكىن.
وسى ۋاقىتقا دەيىن وتاندىق ءوندىرىستى دامىتا الماۋىمىزدىڭ سەبەبى نەدە؟ ءبىز مۇنايعا سەندىك. ال مۇنايدىڭ باعاسى ونە بويى شارىقتاپ جوعارى تۇرمايدى. راس، «قارا التىننىڭ» باعاسى كۇرت تومەن تۇسسە، قازىنانىڭ قازانى ورتايادى. بىراق مويىنداۋ كەرەك، وتاندىق تاۋار ءوندىرۋدى ۇقساتا الماي وتىرعانىمىز راس. تاعى ءبىر مىسال، قازاقستانعا قۇرعاق ءسۇتتىڭ 83 پايىزى، سارى مايدىڭ 31 پايىزى، ىرىمشىكتىڭ 61 پايىزى شەكارانىڭ ارعى جاعىنان كەلەدى. ولقىلىق قايدان؟ وزىمىزدەن! تاۋەلسىزدىك العان وتىز جىلدا وتاندىق وتىز تاۋاردى ءالى شىعارا الماي وتىرمىز. ۇستىمىزدەگى كيىپ جۇرگەنىمىز كارىستىك كويلەگى، تۇرىكتىڭ ءتۇرسيى ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ءتىپتى كەيىنگى ەكى-ءۇش جىلدا قازاقستاننىڭ نارىعىن قىرعىزدىڭ بالمۇزداعى مەن ايران-ءسۇتى مەن جەڭىل –جەلپى كيىمى جاۋلاپ الدى. ال بىزدە شە؟ نە كەدەرگى بولىپ وتىر؟ بۇعان قاتىستى «بايتاق – بولاشاق» ەكولوگيالىق اليانسىنىڭ توراعاسى ازاماتحان ءامىرتايدىڭ بىلاي دەگەنى بار:
–بىزدە ەكونوميكانى جانداندىرۋعا ارنالعان جاقسى قۇرىلىمدار بار. ماسەلەن، «دامۋ» قورى، «بايتەرەك» حولدينگى، ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى، ەكىنشى دارەجەلى بانكتار، جەرگىلىكتى جەردە كاسىپكەرلەردى قولدايتىن ءار ءتۇرلى ۇيىمدار جانە تاعى باسقا. ءبىر قاراساڭ، كوز قۋانتادى. الايدا بۇلاردىڭ ءبارى كاسىپكەرلىكتى تەجەپ وتىرعان بيۋروكراتيالىق قۇرىلىمعا اينالعان. سانى باردا ساپاسى جوق مەكەمەلەر. بۇلار مەملەكەتتەن اقشا العانىمەن، بيزنەسكە ناقتى كومەك بەرە الماۋدا. ەڭ باستى كەمشىلىك، بۇل جەردە بيزنەستىڭ، كاسىپكەرلىكتىڭ نە ەكەنىن جەتە تۇسىنبەيتىن بىلىكسىز ماماندار وتىر، – دەيدى قوعام بەلسەندىسى، كاسىپكەر ازاماتحان ءامىرتاي.
دەسەك تە، باعدارلاما اياسىندا حالىقتىڭ كەڭ تۇتىنۋىنا ارنالعان تاۋاردىڭ 365 ءتۇرى وندىرىستەن شىعىپ، ساۋدا ۇيلەرىنىڭ سورەلەرىنە دە قويىلار. كۇتەيىك. قىسقاسى، ءوز ونىمىڭە ەشتەڭە جەتپەيدى. ءبىزدىڭ دە ويىمىز، وتاندىق ءوندىرىس تەزىرەك دامىسا دەگەن تىلەك...
ەركىن قالدان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
