Bız qai eldıŋ kiımın kiıp jürmız? «Otandyq önımdı köbeiteiık» dep ūrandatqanymyzben, özıŋız tūtynatyn qandai qazaqstandyq brendtı atar edıŋız? Rasy kerek, saualdy kımge qoiaryŋdy bılmeisıŋ. Ärine, eŋ aldymen bilıkke baǧyttalatyny şyndyq.
Ras, bızdıŋ ükımettıŋ otandyq önımdı damytuǧa qatysty myqty baǧdarlamalary bar. Bıraq sonşalyqty jemıstı oryndalyp jatyr dep aita almaimyz. Öitkenı onyŋ nätijesın halyq körıp otyrǧan joq. Atap öter bolsaq, bızde «qarapaiym zattar ekonomikasy» degen baǧdarlama bar. Būdan ekı jyldai būryn qabyldanǧan. Maqsaty – otandyq önımdı köbeitu. Işkı jäne halyqaralyq naryqta qazaqstandyq tauardyŋ sanyn arttyru. Bır qaraǧanda jemıstı joba ekendıgı sözsız. Būl joba otandyq tauardyŋ naryqta bäsekege qabılettı, sapaly jäne qoljetımdı boluy kerek degen maqsatta jasalynǧan. Bıraq 30 jyl ötse de, otandyq alpauyt kompaniialar men qarjysy bar jeke käsıpkerler tıptı köilek-könşek pen şalbar tıguge de müddelı emes. Bärı de syrttan äkep satqandy täuır köredı. Öitkenı syrttan keletın daiyn önımderden tabys tez tüsedı. Kezınde aty şyqqan Şymkenttıŋ, Qostanaidyŋ kiım fabrikalaryn saqtap qala almadyq. Bar bazany joǧalttyq. Endı kelıp, Türkiia men Qytaidan kiım tasimyz. Üstıne qosyp satyp, paida körıp jatyrmyz. Būl aqşasy bar az ǧana topqa tän närse. Al qarapaiym halyq ne kiıp jür? Bilıktegıler oǧan bas qatyrǧysy kelmeidı. Bızdıŋ ükımettıŋ joǧaryda aitqan «qarapaiym zattar ekonomikasy» degen baǧdarlamasyn söz etuımız beker emes.
Bır ǧana mysal aitaiyq. Toqylǧan jempırler men keudeşelerdıŋ 98,9 paiyzy syrttan äkelınedı. Bar bolǧany 1,1 paiyzy ǧana – otandyq önım. Al syrtqy kiımderdıŋ 97,9 paiyzy şetelden keledı, 2,1 paiyzy ǧana –qazaqstandyq önım. Sporttyq kiımderdıŋ 83,1 paiyzy importtyq tauarlar bolsa, 16,9 paiyzy ǧana otandyq öndırıstıŋ ülesıne tiedı. Şūlyq, toqyma önımderınıŋ 80,7 paiyzy tasymaldansa, 19,3 paiyzy ǧana – otandyq önımder.
Mıne, ükımet qabyldaǧan «qarapaiym zattar ekonomikasynyŋ» Qazaqstandaǧy damu körsetkışınıŋ siqy osy.
Ras, bızge otandyq öndırıstı damytu üşın memlekettık deŋgeidegı jobalar kerek. Bıraq «qarapaiym zattar ekonomikasy» halyqtyŋ qajetın ötep otyr ma? Mäsele sonda ǧoi. Anyǧyn aitsaq, atalǧan baǧdarlama halyqtyŋ tūrmystyq qajettılıkterı üşın öte kerek joba. Būl jobaǧa 600 mlrd teŋge bölıngenge ūqsaidy. Būl joba boiynşa halyq kündelıktı tūtynatyn, tūrmysqa asa qajettı zattar öndırıledı. Atalǧan salany damytuǧa 600 mlrd teŋge bölıngen. Onyŋ 400 mlrd teŋgesı – öŋdeu önerkäsıbıne, 100 mlrd teŋge – agroönerkäsıptık keşende qaita öŋdeuge, taǧy 100 mlrd teŋgesı – agroönerkäsıptık keşendegı öndırıske baǧyttalady. «Qarapaiym zattar baǧdarlamasy» aiasynda 365 önerkäsıptık tauar özımızde şyǧaryla bastaidy» delıngen. Bıraq...
Ekı jyl ötse de, bız älı onyŋ jemısın köre almai otyrmyz. Nege? Sonda būl qarjyǧa ekı jyldan berı ne şyǧarylyp jatyr? Bızdıŋ ükımette aşyqtyq joq. «Qarapaiym zattar ekonomikasy» baǧdarlamasy aiasynda osyndai kiım nemese būiym türlerı şyǧaryluda», - dep bölıngen aqşa men jūmystyŋ nätijesın ükımet aşyq jariia etıp jatsa, qazaqstandyq azamattar da otandyq tauardy aluǧa ūmtylar edı ǧoi.
Täuelsızdık alǧanymyzǧa 30 jyl ötse de, otandyq tauardyŋ ülesı älı olqy soǧyp tūr. Ötkende vise-premer Roman Skliar «Qarapaiym zattar ekonomikasy» baǧdarlamasynyŋ nätijesınde 2025 jylǧa qarai barlyq 365 önımnıŋ öndırıs kölemı 2,4 esege artyp, naryqtaǧy importtyŋ ülesı 59 paiyzdan 37 paiyzǧa deiın tömendeidı. Olardyŋ ışınde 247 azyq-tülıktık emes önerkäsıp önımderı boiynşa öndırıs 1,5 mlrd dollardan 3,1 mlrd dollarǧa deiın (nemese 2 esege) ösedı jäne import ülesı 82 paiyzdan 59 paiyzǧa deiın tömendeidı, – degendı aitty. Dūrys-aq delık. Bızge otandyq öndırıstıŋ öskenı kerek, otandyq tauardyŋ köbeigenı qajet. Bıraq būl qanşalyqty oryndaluy mümkın? Oǧan senım bar ma? Būl derekterdı vise-premer Roman Skliar elge tötenşe jaǧdai, karantin engızılmei tūrǧan kezde aitty. Al odan keiın jaǧdai kürt özgerıp kettı ǧoi. Eldı koronavirus jailady. Indetpen auyrǧandardy emdeuge Ūlttyq qordan qanşama aqşa bölındı?! Onyŋ üstıne älemdık mūnaidyŋ baǧasy kürt tüsıp kettı. Mūnyŋ bärı de biudjettıŋ aqşasynyŋ ortaiuyna äserın tigızdı. Qaltamyz jūtaŋdanyp qaldy. Al qara halyqqa arnalǧan «qarapaiym zattar ekonomikasy» baǧdarlamasy taǧy da orta jolda toqtap qaluy mümkın ǧoi. Bärı de mümkın.
Osy uaqytqa deiın otandyq öndırıstı damyta almauymyzdyŋ sebebı nede? Bız mūnaiǧa sendık. Al mūnaidyŋ baǧasy öne boiy şaryqtap joǧary tūrmaidy. Ras, «qara altynnyŋ» baǧasy kürt tömen tüsse, qazynanyŋ qazany ortaiady. Bıraq moiyndau kerek, otandyq tauar öndırudı ūqsata almai otyrǧanymyz ras. Taǧy bır mysal, Qazaqstanǧa qūrǧaq süttıŋ 83 paiyzy, sary maidyŋ 31 paiyzy, ırımşıktıŋ 61 paiyzy şekaranyŋ arǧy jaǧynan keledı. Olqylyq qaidan? Özımızden! Täuelsızdık alǧan otyz jylda otandyq otyz tauardy älı şyǧara almai otyrmyz. Üstımızdegı kiıp jürgenımız kärıstık köilegı, türıktıŋ türsiı ekenın bärımız bılemız. Tıptı keiıngı ekı-üş jylda Qazaqstannyŋ naryǧyn qyrǧyzdyŋ balmūzdaǧy men airan-sütı men jeŋıl –jelpı kiımı jaulap aldy. Al bızde şe? Ne kedergı bolyp otyr? Būǧan qatysty «Baitaq – Bolaşaq» ekologiialyq aliansynyŋ töraǧasy Azamathan Ämırtaidyŋ bylai degenı bar:
–Bızde ekonomikany jandandyruǧa arnalǧan jaqsy qūrylymdar bar. Mäselen, «Damu» qory, «Bäiterek» holdingı, Ūlttyq käsıpkerler palatasy, ekınşı därejelı banktar, jergılıktı jerde käsıpkerlerdı qoldaityn är türlı ūiymdar jäne taǧy basqa. Bır qarasaŋ, köz quantady. Alaida būlardyŋ bärı käsıpkerlıktı tejep otyrǧan biurokratiialyq qūrylymǧa ainalǧan. Sany barda sapasy joq mekemeler. Būlar memleketten aqşa alǧanymen, bizneske naqty kömek bere almauda. Eŋ basty kemşılık, būl jerde biznestıŋ, käsıpkerlıktıŋ ne ekenın jete tüsınbeitın bılıksız mamandar otyr, – deidı qoǧam belsendısı, käsıpker Azamathan Ämırtai.Desek te, baǧdarlama aiasynda halyqtyŋ keŋ tūtynuyna arnalǧan tauardyŋ 365 türı öndırısten şyǧyp, sauda üilerınıŋ sörelerıne de qoiylar. Küteiık. Qysqasy, öz önımıŋe eşteŋe jetpeidı. Bızdıŋ de oiymyz, otandyq öndırıs tezırek damysa degen tılek...
Erkın QALDAN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
