تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، بىرنەشە جىلدىڭ كولەمىندە قازاق ازاماتتارى اتى-جوندەرىن جازۋدىڭ ۇلتتىق ۇلگىلەرىنە كوشە باستاعان بولاتىن. كەشەگى قانداستارىمىز دا تەگىندە ەش ورىس جالعاۋلىقتارىنسىز وتانىنا ورالىپ جاتتى. وعان قوسا ەلباسىمىزدىڭ 1996 جىلعى جارلىعى اتى-جوندەرىمىزدى دۇرىس جازۋ تۇرعىسىندا تالپىنىس جاساۋعا جول باستاپ، بىردەن قاناتىنىڭ استىنا الا كەتتى. دەگەنمەن كوپشىلىگىمىزدىڭ اتا-تەگىمىزدە وزگە ءتىلدىڭ جۇرناقتارى مەن كەيبىر اففيكستەرى سۇلىكتەي جابىسىپ، ايىرىلار ويى جوق. ياعني اعالى-ءىنىلى «وۆ»، «ەۆ» نەمەسە اپالى-ءسىڭىلى «وۆا»، «ەۆا»-لار وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى-سەكسەنىنشى جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن نەمەسە تۋىلعالى بەرى اتى-جوندەرى ورىسشا جازىلعان ازاماتتار مەن ازاماتشالاردىڭ تولقۇجاتتارىندا تايعا تاڭبا باسقانداي ءالى بادىرايىپ تۇر.
قازاق اتى-ءجونىنىڭ دۇرىس، ساۋاتتى جازىلۋى دەگەندە ساناعا بىردەن باۋىرجان مومىشۇلى ەسكە تۇسە كەتەدى. كوزىنىڭ تىرىسىندە اڭىزعا اينالعان تۇلعانىڭ سوعىستاعى ەرلىگى بىلاي تۇرسىن، تۋعان ءتىلىن جاۋدىڭ سۋىق قانجارىنان قورعاشتاعان ازاماتتىق پارىزى ءار قازاققا ۇلگى ەكەنى داۋسىز. باتىر اتاعىن قازاقشا فاميلياسى ءۇشىن بەرمەپتى دەگەنىن زور ماقتانىش كورىپ، كەۋدەمىزدى سوعىپ، كوڭىلىمىز كوكتە، باسىمىز جەردە قالاتىن ەدى. ال تاۋەلسىزدىك تۋى جەلبىرەگەن زاماندا ءوز ەركىمىزبەن اتى-ءجونىمىزدى قازاقىلاندىرۋعا باۋىرجان اتامىزداي ءبىر ەرلىك كورسەتپەك تۇگىل، تەگىمىزدەگى ارتىق ەكى-ءۇش ءارىپتى الىپ تاستاۋعا قۇلقىمىز جەتپەي جۇرگەنى، بولماسا بۇلىڭعىر ساياساتتىڭ شەڭگەلىنەن شىعا الماۋىمىز رۋحتىڭ تومەندىگى مەن رۋحاني سانانىڭ السىزدىگىن ايعاقتايدى.
وتكەن جىلى قاجەت انداستىڭ «ءىلياستىڭ جۇرت بىلە بەرمەيتىن بۇركەنشەك ەسىمدەرى حاقىندا...» اتتى ماقالاسى جارىققا شىققان ەدى. وندا «قازىر ءىلياستىڭ ەسىمىن ءبىر جەردە ءىلياس جانسۇگىرۇلى، ەندى بىردە ءىلياس جانسۇگىروۆ دەپ جازىپ ءجۇر» دەپ، ءىلياس اقىننىڭ بۇركەنشەك ەسىمدەرىن سارالاي زەرتتەگەن ەڭبەگىن مەن دە زەردەلەپ شىققان ەدىم. بۇل جەردە اۆتور ءبىز بىلەتىن ءىلياس جانسۇگىروۆ ءبىراز قولجازبالاردا جانسۇگىرۇلى ءىلياس دەپ جازىلعانىن كورسەتكەن. تۇيىندىسىندە «...قازىر ءىلياس شىعارمالارى شەتەل تىلىنە اۋدارىلىپ، الەمدىك ادەبيەتتىڭ التىن قورىنا ەنە باستادى. الداعى ۋاقىتتا سالماعى ءتىپتى اسا تۇسەتىنىن بىلەدى. ونى جۇرتتىڭ ءبارى كورىپ، ءبىلىپ وتىر. سول ەڭبەكتەردە ءىلياستىڭ اتاتەگىن ورىسشا ءىلياس جانسۇگىروۆ بولىپ جازىلىپ ءجۇر. ونىڭ ورنىنا قازاقشا ءىلياس جانسۇگىرۇلى بولىپ جازىلسا، شەتەلدىكتەر ءىلياستىڭ قازاقتىڭ قالامگەرى ەكەنىن سەزىنەر ەدى. وسى ويىم قولداۋ تاپسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى...» دەپ كوپكە سەنىم ارتتى. تۇلعا تانۋدا الدىمەن وسى تۇرعىدان باستاۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، قالىڭ كوپشىلىككە، اسىرەسە ارىپتەستەرىنە تاعىلىمدى وي سالعان ەدى.
جالپى وسى ماسەلە جونىندە وزگەلەرمەن اڭگىمە وربىتە قالساڭىز، كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتى بيلىك قۇرىپ تۇرعان كەزىندە قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ بارلىعى دەرلىك فاميليالارىن ورىس حالقى سياقتى الگى جالعاۋلارمەن قوسىپ جازاتىن دەگەندى ەستيسىز. ءيا، ول كەزدە كوپشىلىك كسرو-نىڭ يدەولوگيالىق ماشيناسىنىڭ شىنجىر تابانىنىڭ كۇشىنە مويىنسۇنىپ كەتكەن ەدى. بىراق بارلىق كەزدە سولاي بولدى دەۋ – ابەستىك. قازاقتار فاميليالارىن «ۇلى»، «قىزى» دەپ جازعان.
ول ءۇشىن تاريح بەتتەرىن سارالايىق. وندا مىناداي دەرەكتەر بار ەكەن. 1937 جىلى قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە الاش زيالىلارى «قازاق اتى-ءجونىن ورىس حالقىنا ەلىكتەپ، «وۆ»، «ەۆ» دەپ جازۋ توقتاتىلسىن! بۇدان بىلاي قازاق ازاماتتارى ءوز اتى-جوندەرىن ۇلتتىق داستۇرمەن اباي قۇنانبايۇلى دەگەن سياقتى جازدىرسىن، ءبىز دە احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءاليحان بوكەيحانۇلى بولايىق!» دەپ الاشوردا كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ارنايى قاۋلى شىعارعان ەكەن. ۇلت زيالىلارىنىڭ باسىن قىرقىپ تاستاعان 1937 جىلدان كەيىن قازاقتىڭ ءبارى كوگەندەلگەن قوزىداي ورىس ۇلگىسىمەن اتى-ءجونىن تولتىرىپ، قاۋلىنى قابىلداعانىمەن، ونى ىسكە اسىرا الماي كەتتى.
مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ قىزى گۇلنار اپايىمىز ءوزىنىڭ «الاشتىڭ سونبەس جۇلدىزدارى» اتتى كىتابىندا «كۋالىكتى اكەم اراب ارىپتەرىمەن جانە ورىسشا جازىپ ءوز قولىمەن تولتىرعان. بۇل قۇجات مەنىڭ قولىمدا ساقتاۋلى» دەپ جازادى. وسى قۇجاتتاعى «اكەسى» دەگەن سۇراقتىڭ تۇسىندا – «مىرجاقىپ دۋلاتۇلى – 40 جاستا» دەپ جازىلعان.
ءسابيت مۇقانۇلى 1932 جىلى جارىق كورگەن «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» اتتى ەڭبەگىندە سول كەزگى اقىن-جازۋشىلار تۋرالى جازىپ، ولاردى: بايتۇرسىنۇلى احمەت، دۋلاتۇلى مىرجاقىپ، قاراشۇلى ومار، جۇمابايۇلى ماعجان، تورايعىرۇلى سۇلتانماحمۇت، دونەنتايۇلى ءسابيت، كۇلەيۇلى بەرنياز، اۋەزۇلى مۇحتار، ايماۋىتۇلى جۇسىپبەك دەپ كورسەتكەن. بۇل كىتاپ سول كۇيىندە 2008 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان 1000 دانا بولىپ جارىق كوردى.
1936 جىلى قازاق ادەبيەتىنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەندەر، مىسالى، س.سەيفوللاۇلى، س.مۇقانۇلى، م.اۋەزۇلى، ءا.ءتاجىبايۇلى ول كەزدە فاميليالارى «وۆ» ەمەس، «ۇلى» دەپ جازعان. بۇگىندە كوپ ادام بىلەتىن ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول تايعاق كەشۋ» رومانى 1927 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ، اۆتوردىڭ اتى سەيفۋللاۇلى ساكەن دەپ جازىلعانىن بىلمەيدى.
ول كەزدەگى ساياسي جاعدايدىڭ قانداي بولعانىن قازىر ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعى «حالىق جاۋلارى» دەپ كوپتەگەن ازاماتتاردى اتتى، تۇرمەگە قامادى، الىس جەرلەرگە جەر اۋداردى. ءتىرى قالعاندار امالى جوقتىقتان بيلىكتىڭ دەگەنىنە كوندى. بۇكىل ەل فاميليالارىن «ۇلى»، «قىزى» دەپ جازعاندى قويىپ، «وۆ»، «ەۆ» دەپ جازدى. ونى ءبىزدىڭ قاتپارلى تاريحىمىز ايتادى. جوعارىدا اتالعان سول قازاقتىڭ قايماقتارى بۇگىندە كوزى ءتىرى بولسا، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان باستاپ اتى-جوندەرىن جونگە سالاتىن ەدى.
كەيىنگى جىلدارى «وۆ» پەن «ەۆ»-كە قارسى تۇرىپ، باسقالاردىڭ سانا-سەزىمىنىڭ وسۋىنە ىقپال ەتە بىلگەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى باۋىرجان اتامىز بولدى دەدىم ءسوز باسىندا. باتىر باسقا ۇلتتىڭ وكىلىنە قازاق دەگەن حالىقتىڭ اتى-ءجوندى جازۋ ءداستۇرى ورىستاردىكىنەن مۇلدەم وزىندىك مادەنيەتى بار ەكەنىن تۇسىندىرگەن ەدى. ول وسىلايشا كسرو-نىڭ بيلىك باسىنداعىلاردىڭ بارلىق ۇلتتاردى «وۆ» دەپ جازىپ، ءبارىن ءبىر سوۆەت حالقى ەتىپ جىبەرۋىنە وزىنشە قارسىلىعىن بىلدىرگەن بولاتىن.
ال تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقان تۇستا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى شەرحان مۇرتازا ءبىر-اق كۇننىڭ ىشىندە ەشبىر زاڭسىز-اق «وۆ» پەن «ەۆ»-ءتى گازەت پاراقتارىنان سىزىپ تاستادى. سودان قازاقستاننىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى كوپتەگەن رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەردىڭ بەتىندە اۆتورلار مەن جۋرناليستەر «وۆ» پەن «ەۆ»-ءسىز شىعا باستادى. قازىردە دە ءبىراز گازەت-جۋرنالدار، تىپتەن سايتتار سول جولدان اۋىتقىماي، تۇزۋلەپ كەلە جاتقان جايى بار.
وسى رەتتە ۇلى فرانتسۋز ويشىلى ناپالەوننىڭ «ءبىر گازەتتىڭ كۇشى ءبىر اسكەردەن الدەقايدا مىقتى» دەگەن جاندى ءسوزى ەسكە تۇسەدى. شىنىمەن دە، سول كەزدەگى گازەتتىڭ قۇدىرەتتىلىگى يگى ءىستىڭ اشىلۋىنا جول اشىپ بەرگەن ەكەن. تەك قازىرگى ۋاقىتتاعى كەيبىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، ونىڭ ىشىندە تەك گازەت-جۋرنالدار عانا ەمەس، تەلەۆيزيا، راديو، سايت رەداكتورلارى مەن جۋرناليستەرى، تىپتەن الەۋمەتتىك جەلىلەردى جۇرگىزەتىن بلوگەرلەردىڭ ءبىرازى بۇل جاعداياتقا سەلقوس قاراپ وتىر.
ەندى زاڭ تۇرعىسىنا كەلسەك. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ تەگىن، اتىن، اكەسىنىڭ اتىن وزگەرتۋدى تىركەۋ «نەكە جانە وتباسى» زاڭى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 1999 جىلعى 22 مامىرداعى قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ازاماتتىق حال اكتىلەرىن تىركەۋ ءتارتىبى تۋرالى» ەرەجەگە سايكەس جۇرگىزىلەدى. بۇل ەرەجە تالاپتارى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنا 15 جاسقا تولعان كەزدە تەگىن وزگەرتۋ قۇقى بەرىلەدى. بۇل شارا ءوتىنىش بەرۋشىنىڭ تۇرعىلىقتى جەرىندەگى احاج ورىندارىندا جۇرگىزىلەدى.
جۇرتتىڭ كوبى قۇجات وزگەرتۋگە كەلگەندە وسى سالاداعى بيۋروكراتيالىق جۇيەدەن، قاعازباستىلىقتان، تولىپ جاتقان اۋرەدەن قاشادى. سوندىقتان وقىرماندارعا پايدالى اقپارات بولسىن دەگەن نيەتپەن ەسكەلدى اۋداندىق احاج (الماتى وبلىسى) بولىمىنە بارىپ، ءبولىم قىزمەتكەرلەرىنەن زاڭ تۇرعىسىنداعى ەرەجەلەردى بىلۋگە بەكىندىم.
- اتى-ءجونىن وزگەرتۋ تۋرالى ءوتىنىشتى قاراۋ ونى بەرگەن كۇننەن باستاپ ءبىر اي مەرزىمنەن كەشىكتىرىلمەي اياقتالۋعا ءتيىس. ءوتىنىش يەسى بەلگىلەگەن ۇلگىدەگى ارىز، ءومىربايان، جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجاتتىڭ كوشىرمەسىن، ازاماتتىڭ تىركەۋ كىتابىن، مەملەكەتتىك الىم تولەنگەن تۇبىرتەكتى قوسا تاپسىرادى. ازاماتتاردىڭ تەگى ءوتىنىش بەرۋشىنىڭ قالاۋى بويىنشا مەملەكەتتىك جانە ورىس تىلىنە جات «-وۆ –ەۆ، -وۆنا، -وۆيچ» جۇرناقتارى الىپ تاستالىپ، ونىڭ ورنىنا «ۇلى»، «قىزى» جالعاۋلارى بىرگە قوسىلىپ جازىلادى، - دەدى اسەل راحىموۆا ەسىمدى باس مامان. وعان قوسا ماماندار بۇگىنگى كۇنى سول جالعاۋلىقتارىنان ارىلعىسى كەلەتىن ازاماتتاردىڭ كوپ ەكەنىن راستادى.
كۋا بولىپ وتىرعانىمىزداي، فاميلياداعى كەڭەس زامانىنان قالعان سارقىنشاقتىڭ بۇل بەلگىلەرىن وزگەرتۋ كوپ قيىندىق تۋدىرمايدى ەكەن. رەسمي ورىندارعا بارىپ، كەرەكتى قۇجاتتاردى راسىمدەسەڭىز بولدى. بۇل – مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىلگەن ماسەلە.
ءبىر جارىم جىل بۇرىن ەلباسىمىزدىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى تاماشا ماقالاسى جارىققا شىققان ەدى. سوندا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءوزىمىزدىڭ تاريحي تامىرىمىزدى وزگە ەلدەرگە تانىستىرىپ، بار قۇندىلىقتارىمىزدى جاڭعىرتاتىن ۋاقىت جەتكەنىن باسا ايتقان بولاتىن. ءسوز باسىندا تىلگە تيەك ەتكەن ءىلياستىڭ بۇركەنشەك اتتارىن زەردەلەگەن قاجەت اعامىز «ءىلياس جانسۇگىرۇلى بولىپ جازىلسا، شەتەلدىكتەر ءىلياستىڭ قازاقتىڭ قالامگەرى ەكەنىن سەزىنەر ەدى» دەگەن سالماقتى وي تاستادى. ياعني قازاق دەگەندە ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى ايشىقتاپ تۇراتىن تاڭبا بولۋى قاجەت. قازىر ديماش قۇدايبەرگەننىڭ اتى اتالعان جەردە قازاقستان دەپ جاڭعىرۋىنا سۇرىنبەي جەتتىك. سول سياقتى ءبىزدىڭ اتى-جونىمىزدەن قازاقتىڭ دارحان دالاسىنىڭ جۇپار ءيىسى شىعىپ تۇرۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
وزگە حالىقتاردى، نە باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ اتى-ءجونىن ەستىگەندە، ولاردى ءبىر-بىرىنەن ەركىن اجىراتا الاتىنىمىزدى جاسىرمايىق. مىسالى، فرانتسۋزدار دەپارديە، ساركازي، جان مارە، ميرەي ماتە دەپ، گرۋزيندەر سااكاشۆيلي، گەورگادزە، اعىلشىندار چەرچيل، تەتچەر، حولمس، ۋاتسون دەپ، الماندار شميدت، ۆايس، ميۋللەر، شتيرليتس دەپ وزىنشە جازادى. ءتىپتى قىتايلاردى، جاپونداردى، كارىستەردى، مەكسيكاندىقتاردى، يتالياندىقتاردى، ءبارىن-ءبارىن اتى-جوندەرىنە قاراپ كىمنىڭ كىم ەكەنىن كوز جۇما تاۋىپ الامىز. سوندىقتان ءبىزدى دە وزگەلەر «مىناۋ قازاق قوي» دەپ تانيتىن جاعدايعا قول جەتكىزۋ كەرەك. ال بۇل ساياساتتى حالىققا كەڭىنەن ناسيحاتتايتىن بىردەن-ءبىر وكىل – بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى.
ءتۇيىن: شەرحان مۇرتازانىڭ «باۋكەڭ سولاقاي ەمەس» دەگەن ويتولعاۋى ەسكە ءتۇسىپ وتىر. وندا جازۋشى تارازداعى دراما تەاترىنىڭ جانىنا باۋىرجان مومىشۇلىنا ەسكەرتكىش قويىلعانىن جازعان ەدى. بىراق مۇسىندە باتىردىڭ قىلىشى وڭ جاعىنا تاعىلعان ەكەن. ونى سۋىرىپ الاتىن باۋىرجان سولاقاي ەمەس. سوندا قالامگەر «سىزىپ تاستاپ تۇزەتەتىن جازۋ ەمەس، قيسىق-قىڭىرىن تۇزەتە سالاتىن بوياۋلى سۋرەت ەمەس، شويىننان قۇيىلعان ەسكەرتكىش. اتتەڭ، ءبىر كەم دۇنيە» دەپ قاتتى قاپالانادى. ءبىزدىڭ قۇجاتتار دا التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن باپتالماعان. بالقىتىلعان بولاتپەن ارىپتەرى قۇيىلماعان. تولقۇجاتتىڭ تۇرلەرى جىل سايىن جاڭارىپ جاتقان زاماندا اتى-ءجونىمىزدى ءتيىستى مەكەمەلەرگە بارىپ دۇرىستايىق. ارينە، تەگىمىز قازاق بولسىن دەسەك...
زەينەگۇل جۇمابەك
