Táýelsizdik alǵannan keıin, birneshe jyldyń kóleminde qazaq azamattary aty-jónderin jazýdyń ulttyq úlgilerine kóshe bastaǵan bolatyn. Keshegi qandastarymyz da teginde esh orys jalǵaýlyqtarynsyz otanyna oralyp jatty. Oǵan qosa Elbasymyzdyń 1996 jylǵy Jarlyǵy aty-jónderimizdi durys jazý turǵysynda talpynys jasaýǵa jol bastap, birden qanatynyń astyna ala ketti. Degenmen kópshiligimizdiń ata-tegimizde ózge tildiń jurnaqtary men keıbir affıksteri súlikteı jabysyp, aıyrylar oıy joq. Iaǵnı aǵaly-inili «ov», «ev» nemese apaly-sińili «ova», «eva»-lar ótken ǵasyrdyń jetpisinshi-sekseninshi jyldary dúnıege kelgen nemese týylǵaly beri aty-jónderi oryssha jazylǵan azamattar men azamatshalardyń tólqujattarynda taıǵa tańba basqandaı áli badyraıyp tur.
Qazaq aty-jóniniń durys, saýatty jazylýy degende sanaǵa birden Baýyrjan Momyshuly eske túse ketedi. Kóziniń tirisinde ańyzǵa aınalǵan tulǵanyń soǵystaǵy erligi bylaı tursyn, týǵan tilin jaýdyń sýyq qanjarynan qorǵashtaǵan azamattyq paryzy ár qazaqqa úlgi ekeni daýsyz. Batyr ataǵyn qazaqsha famılııasy úshin bermepti degenin zor maqtanysh kórip, keýdemizdi soǵyp, kóńilimiz kókte, basymyz jerde qalatyn edi. Al táýelsizdik týy jelbiregen zamanda óz erkimizben aty-jónimizdi qazaqylandyrýǵa Baýyrjan atamyzdaı bir erlik kórsetpek túgil, tegimizdegi artyq eki-úsh áripti alyp tastaýǵa qulqymyz jetpeı júrgeni, bolmasa bulyńǵyr saıasattyń sheńgelinen shyǵa almaýymyz rýhtyń tómendigi men rýhanı sananyń álsizdigin aıǵaqtaıdy.
Ótken jyly Qajet Andastyń «Ilııastyń jurt bile bermeıtin búrkenshek esimderi haqynda...» atty maqalasy jaryqqa shyqqan edi. Onda «Qazir Ilııastyń esimin bir jerde Ilııas Jansúgiruly, endi birde Ilııas Jansúgirov dep jazyp júr» dep, Ilııas aqynnyń búrkenshek esimderin saralaı zerttegen eńbegin men de zerdelep shyqqan edim. Bul jerde avtor biz biletin Ilııas Jansúgirov biraz qoljazbalarda Jansúgiruly Ilııas dep jazylǵanyn kórsetken. Túıindisinde «...qazir Ilııas shyǵarmalary shetel tiline aýdarylyp, álemdik ádebıettiń altyn qoryna ene bastady. Aldaǵy ýaqytta salmaǵy tipti asa túsetinin biledi. Ony jurttyń bári kórip, bilip otyr. Sol eńbekterde Ilııastyń atategin oryssha Ilııas Jansúgirov bolyp jazylyp júr. Onyń ornyna qazaqsha Ilııas Jansúgiruly bolyp jazylsa, sheteldikter Ilııastyń qazaqtyń qalamgeri ekenin seziner edi. Osy oıym qoldaý tapsa, nur ústine nur bolar edi...» dep kópke senim artty. Tulǵa tanýda aldymen osy turǵydan bastaý kerektigin aıtyp, qalyń kópshilikke, ásirese áriptesterine taǵylymdy oı salǵan edi.
Jalpy osy másele jóninde ózgelermen áńgime órbite qalsańyz, keshegi Keńes úkimeti bılik quryp turǵan kezinde Qazaqstan turǵyndarynyń barlyǵy derlik famılııalaryn orys halqy sııaqty álgi jalǵaýlarmen qosyp jazatyn degendi estısiz. Iá, ol kezde kópshilik KSRO-nyń ıdeologııalyq mashınasynyń shynjyr tabanynyń kúshine moıynsunyp ketken edi. Biraq barlyq kezde solaı boldy deý – ábestik. Qazaqtar famılııalaryn «uly», «qyzy» dep jazǵan.
Ol úshin tarıh betterin saralaıyq. Onda mynadaı derekter bar eken. 1937 jyly qazaq bilimpazdarynyń birinshi sezinde Alash zııalylary «Qazaq aty-jónin orys halqyna eliktep, «ov», «ev» dep jazý toqtatylsyn! Budan bylaı qazaq azamattary óz aty-jónderin ulttyq dástúrmen Abaı Qunanbaıuly degen sııaqty jazdyrsyn, biz de Ahmet Baıtursynuly, Álıhan Bókeıhanuly bolaıyq!» dep Alashorda kósemi Álıhan Bókeıhan arnaıy qaýly shyǵarǵan eken. Ult zııalylarynyń basyn qyrqyp tastaǵan 1937 jyldan keıin qazaqtyń bári kógendelgen qozydaı orys úlgisimen aty-jónin toltyryp, qaýlyny qabyldaǵanymen, ony iske asyra almaı ketti.
Mirjaqyp Dýlatulynyń qyzy Gúlnár apaıymyz óziniń «Alashtyń sónbes juldyzdary» atty kitabynda «Kýálikti ákem arab áripterimen jáne oryssha jazyp óz qolymen toltyrǵan. Bul qujat meniń qolymda saqtaýly» dep jazady. Osy qujattaǵy «Ákesi» degen suraqtyń tusynda – «Mirjaqyp Dýlatuly – 40 jasta» dep jazylǵan.
Sábıt Muqanuly 1932 jyly jaryq kórgen «HH ǵasyrdaǵy qazaq ádebıeti» atty eńbeginde sol kezgi aqyn-jazýshylar týraly jazyp, olardy: Baıtursynuly Ahmet, Dýlatuly Mirjaqyp, Qarashuly Omar, Jumabaıuly Maǵjan, Toraıǵyruly Sultanmahmut, Dónentaıuly Sábıt, Kúleıuly Bernııaz, Áýezuly Muhtar, Aımaýytuly Júsipbek dep kórsetken. Bul kitap sol kúıinde 2008 jyly «Atamura» baspasynan 1000 dana bolyp jaryq kórdi.
1936 jyly qazaq ádebıetiniń basy-qasynda júrgender, mysaly, S.Seıfollauly, S.Muqanuly, M.Áýezuly, Á.Tájibaıuly ol kezde famılııalary «ov» emes, «uly» dep jazǵan. Búginde kóp adam biletin Sáken Seıfýllınniń «Tar jol taıǵaq keshý» romany 1927 jyly Qyzylorda qalasynda jeke kitap bolyp basylyp, avtordyń aty Seıfýllauly Sáken dep jazylǵanyn bilmeıdi.
Ol kezdegi saıası jaǵdaıdyń qandaı bolǵanyn qazir ekiniń biri biledi. Keńes úkimetiniń basshylyǵy «halyq jaýlary» dep kóptegen azamattardy atty, túrmege qamady, alys jerlerge jer aýdardy. Tiri qalǵandar amaly joqtyqtan bıliktiń degenine kóndi. Búkil el famılııalaryn «uly», «qyzy» dep jazǵandy qoıyp, «ov», «ev» dep jazdy. Ony bizdiń qatparly tarıhymyz aıtady. Joǵaryda atalǵan sol qazaqtyń qaımaqtary búginde kózi tiri bolsa, elimiz táýelsizdik alǵannan bastap aty-jónderin jónge salatyn edi.
Keıingi jyldary «ov» pen «ev»-ke qarsy turyp, basqalardyń sana-seziminiń ósýine yqpal ete bilgen tulǵalardyń biri Baýyrjan atamyz boldy dedim sóz basynda. Batyr basqa ulttyń ókiline qazaq degen halyqtyń aty-jóndi jazý dástúri orystardikinen múldem ózindik mádenıeti bar ekenin túsindirgen edi. Ol osylaısha KSRO-nyń bılik basyndaǵylardyń barlyq ulttardy «ov» dep jazyp, bárin bir sovet halqy etip jiberýine ózinshe qarsylyǵyn bildirgen bolatyn.
Al táýelsizdik tańy atqan tusta «Egemen Qazaqstan» gazetiniń bas redaktory Sherhan Murtaza bir-aq kúnniń ishinde eshbir zańsyz-aq «ov» pen «ev»-ti gazet paraqtarynan syzyp tastady. Sodan Qazaqstannyń tórt buryshyndaǵy kóptegen respýblıkalyq, oblystyq, aýdandyq gazetterdiń betinde avtorlar men jýrnalıster «ov» pen «ev»-siz shyǵa bastady. Qazirde de biraz gazet-jýrnaldar, tipten saıttar sol joldan aýytqymaı, túzýlep kele jatqan jaıy bar.
Osy rette uly franýz oıshyly Napaleonnyń «Bir gazettiń kúshi bir áskerden áldeqaıda myqty» degen jandy sózi eske túsedi. Shynymen de, sol kezdegi gazettiń qudirettiligi ıgi istiń ashylýyna jol ashyp bergen eken. Tek qazirgi ýaqyttaǵy keıbir buqaralyq aqparat quraldary, onyń ishinde tek gazet-jýrnaldar ǵana emes, televızııa, radıo, saıt redaktorlary men jýrnalısteri, tipten áleýmettik jelilerdi júrgizetin blogerlerdiń birazy bul jaǵdaıatqa selqos qarap otyr.
Endi zań turǵysyna kelsek. Qazaqstan Respýblıkasy azamattarynyń tegin, atyn, ákesiniń atyn ózgertýdi tirkeý «Neke jáne otbasy» zańy men Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 1999 jylǵy 22 mamyrdaǵy Qaýlysymen bekitilgen Qazaqstan Respýblıkasynda azamattyq hal aktilerin tirkeý tártibi týraly» erejege sáıkes júrgiziledi. Bul ereje talaptary boıynsha Qazaqstan Respýblıkasy azamattaryna 15 jasqa tolǵan kezde tegin ózgertý quqy beriledi. Bul shara ótinish berýshiniń turǵylyqty jerindegi AHAJ oryndarynda júrgiziledi.
Jurttyń kóbi qujat ózgertýge kelgende osy saladaǵy bıýrokratııalyq júıeden, qaǵazbastylyqtan, tolyp jatqan áýreden qashady. Sondyqtan oqyrmandarǵa paıdaly aqparat bolsyn degen nıetpen Eskeldi aýdandyq AHAJ (Almaty oblysy) bólimine baryp, bólim qyzmetkerlerinen zań turǵysyndaǵy erejelerdi bilýge bekindim.
- Aty-jónin ózgertý týraly ótinishti qaraý ony bergen kúnnen bastap bir aı merzimnen keshiktirilmeı aıaqtalýǵa tıis. Ótinish ıesi belgilegen úlgidegi aryz, ómirbaıan, jeke basyn kýálandyratyn qujattyń kóshirmesin, azamattyń tirkeý kitabyn, memlekettik alym tólengen túbirtekti qosa tapsyrady. Azamattardyń tegi ótinish berýshiniń qalaýy boıynsha memlekettik jáne orys tiline jat «-ov –ev, -ovna, -ovıch» jurnaqtary alyp tastalyp, onyń ornyna «uly», «qyzy» jalǵaýlary birge qosylyp jazylady, - dedi Ásel Rahymova esimdi bas maman. Oǵan qosa mamandar búgingi kúni sol jalǵaýlyqtarynan arylǵysy keletin azamattardyń kóp ekenin rastady.
Kýá bolyp otyrǵanymyzdaı, famılııadaǵy Keńes zamanynan qalǵan sarqynshaqtyń bul belgilerin ózgertý kóp qıyndyq týdyrmaıdy eken. Resmı oryndarǵa baryp, kerekti qujattardy rásimdeseńiz boldy. Bul – memlekettik deńgeıde sheshilgen másele.
Bir jarym jyl buryn Elbasymyzdyń «Uly dalanyń jeti qyry» atty tamasha maqalasy jaryqqa shyqqan edi. Sonda Nursultan Ábishuly ózimizdiń tarıhı tamyrymyzdy ózge elderge tanystyryp, bar qundylyqtarymyzdy jańǵyrtatyn ýaqyt jetkenin basa aıtqan bolatyn. Sóz basynda tilge tıek etken Ilııastyń búrkenshek attaryn zerdelegen Qajet aǵamyz «Ilııas Jansúgiruly bolyp jazylsa, sheteldikter Ilııastyń qazaqtyń qalamgeri ekenin seziner edi» degen salmaqty oı tastady. Iaǵnı qazaq degende bizdiń ózimizdi aıshyqtap turatyn tańba bolýy qajet. Qazir Dımash Qudaıbergenniń aty atalǵan jerde Qazaqstan dep jańǵyrýyna súrinbeı jettik. Sol sııaqty bizdiń aty-jónimizden qazaqtyń darhan dalasynyń jupar ıisi shyǵyp turýy kerek dep oılaımyn.
Ózge halyqtardy, ne basqa ult ókilderiniń aty-jónin estigende, olardy bir-birinen erkin ajyrata alatynymyzdy jasyrmaıyq. Mysaly, Franýzdar Depardıe, Sarkazı, Jan Mare, Mıreı Mate dep, grýzınder Saakashvılı, Georgadze, aǵylshyndar Cherchıl, Tetcher, Holms, Ýatson dep, almandar Shmıdt, Vaıs, Mıýller, Shtırlı dep ózinshe jazady. Tipti qytaılardy, japondardy, káristerdi, meksıkandyqtardy, ıtalııandyqtardy, bárin-bárin aty-jónderine qarap kimniń kim ekenin kóz juma taýyp alamyz. Sondyqtan bizdi de ózgeler «mynaý qazaq qoı» dep tanıtyn jaǵdaıǵa qol jetkizý kerek. Al bul saıasatty halyqqa keńinen nasıhattaıtyn birden-bir ókil – buqaralyq aqparat quraldary.
TÚIIN: Sherhan Murtazanyń «Baýkeń solaqaı emes» degen oıtolǵaýy eske túsip otyr. Onda jazýshy Tarazdaǵy drama teatrynyń janyna Baýyrjan Momyshulyna eskertkish qoıylǵanyn jazǵan edi. Biraq músinde batyrdyń qylyshy oń jaǵyna taǵylǵan eken. Ony sýyryp alatyn Baýyrjan solaqaı emes. Sonda qalamger «Syzyp tastap túzetetin jazý emes, qısyq-qyńyryn túzete salatyn boıaýly sýret emes, shoıynnan quıylǵan eskertkish. Átteń, bir kem dúnıe» dep qatty qapalanady. Bizdiń qujattar da altynmen aptalyp, kúmispen baptalmaǵan. Balqytylǵan bolatpen áripteri quıylmaǵan. Tólqujattyń túrleri jyl saıyn jańaryp jatqan zamanda aty-jónimizdi tıisti mekemelerge baryp durystaıyq. Árıne, tegimiz qazaq bolsyn desek...
Zeınegúl JUMABEK
