ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ دۇنيەجۇزى تاريحى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گۇلجاۋحار كوكەباەۆا "زاڭ" گازەتىنىڭ تىلشىسىنە سۇحبات بەردى.
– گۇلجاۋحار كاكەنقىزى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا كەڭەس اسكەرى قاتارىندا قازاقستاننان جانە وداقتاس رەسپۋبليكالاردان قاتىسقان قازاقتاردىڭ ناقتى سانى انىقتالدى ما؟
– قازاقستاننان جانە باسقا رەسپۋبليكالاردان قاتىسقان قازاقتار سانى تولىق انىقتالدى دەپ ايتا المايمىز، ويتكەنى، سوعىسقا قاتىستى ستاتيستيكالىق جيناقتاردا كوبىنەسە مالىمەتتەر ۇلتتار بويىنشا ەمەس، رەسپۋبليكالار بويىنشا بەرىلەدى. جالپى العاندا سوعىسقا قاتىسقاندار سانى تۋرالى مالىمەت تە ءارتۇرلى، قازىر 1 196 مىڭ نەمەسە 1 366 مىڭ قازاقستاندىق مايدانعا شاقىرىلدى، ولاردىڭ 610-630 مىڭى سوعىستان ورالمادى دەگەن مالىمەت ءجيى كەزدەسەدى. بۇل قۇرعاق ساننىڭ ار جاعىندا قانشا ادامنىڭ اۋىر تاعدىرى تۇر. گەنەرال-پولكوۆنيك گ.ف.كريۆوشەەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قۇراستىرىلعان ستاتيستيكالىق جيناقتا دا سوعىسقا قاتىسقاندار مەن قازا تاپقاندار تۋرالى مالىمەتتەر ۇلتتار بويىنشا بەرىلمەگەن. بۇل جيناقتا ۇلتتار بويىنشا بەرىلگەن ەكى عانا مالىمەت بار: 1941–1945 جىلدارداعى الاپات شايقاستاردا 125 500 قازاق قازا تاپتى; تۇتقىننان 23 143 قازاق قايتىپ كەلدى. ەگەر سول قازا تاپقاندار سانىنا حابارسىز كەتكەندەردى جانە فاشيستىك تۇتقىندا قازا بولعانداردى قوسساڭىز، ول بىرنەشە ەسەگە كوبەيۋى مۇمكىن. سونداي-اق، وسى ساندىق مالىمەتتەردىڭ بارلىعىندا 1939 جىلدىڭ قىركۇيەگىندەگى پولشامەن سوعىسقا، 1939–1940 جىلدارداعى فينليانديامەن بولعان 105 كۇندىك سوعىسقا قاتىسقاندار جانە قازا تاپقاندار ەنگىزىلمەگەنىن دە ەسكەرەيىك.
– سوڭعى جىلدارى كەڭەس وداعىنا وقۋعا كەلىپ، كەيىن وزدەرى سۇرانىپ سوعىسقا قاتىسقان قىتاي قازاقتارى تۋرالى دا بىرقاتار مالىمەت جارىق كورە باستادى. ءوز تاراپىڭىزدان الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟
– مۇنداي مالىمەتتەر نەگىزىنەن عالامتوردا بەرىلىپ ءجۇر، ال، عىلىمي دەرەكتەردە كەزدەسپەيدى. جالپى ءحىح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىندا كسرو شىڭجاڭ ولكەسىنە ايرىقشا ءمان بەرگەنى جانە تىعىز قارىم-قاتىناس جاساعانى بەلگىلى. 1934 جىلى كەڭەس وكىمەتى شىڭجاڭ جاستارىن كەڭەس وداعىندا وقىتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى، وسىدان كەيىن قازاقستاننىڭ، وزبەكستاننىڭ جانە ءسىبىردىڭ بىرقاتار قالالارىندا شىڭجاڭدا تۇراتىن ءارتۇرلى حالىق وكىلدەرى وقىدى. 1940 جىلعا قاراي جالپى العاندا شىڭجاڭ ولكەسىنەن كەلگەن 30 مىڭنان استام ادام ءبىلىم الدى، ولاردىڭ ىشىندە سول ولكەدە تۇراتىن باردىق حالىق وكىلى بولدى. 1934–1937
جىلدار ارالىعىندا الماتىدا، شىمكەنتتە جانە تاشكەنتتە شىڭجاڭنان كەلگەن 586 ستۋدەنت مەديتسينا، اۋىل
شارۋاشىلىعى، پەداگوگيكا، مەملەكەتتىك باسقارۋ سالالارى بويىنشا ءبىلىم العان. ولاردىڭ ۇلتتىق قۇرامى تۋرالى مالىمەت ماردىمسىز، تەك 1934 جىلى كەلگەن 106 ستۋدەنتتىڭ قاتارىندا 2 عانا قازاق بولعانى بەلگىلى. ارينە، بۇل ماسەلە بويىنشا ماسكەۋدىڭ ارحيۆتەرىنەن مالىمەتتەر تابۋعا بولادى. بىراق، ولاردىڭ سوعىسقا ءوز ەركىمەن كەتۋى تۋرالى ماسەلەگە سەنۋ قيىن، ويتكەنى، كەڭەس وداعىنىڭ مەملەكەتتىك اسكەرى قاتارىندا شەتەل ازاماتىنىڭ قىزمەت ەتۋى ءۇشىن ول كسرو ازاماتتىعىن الۋعا ءتيىستى ەدى. سوندىقتان، شىڭجاڭنان وقۋعا كەلگەن
قازاقتار كەڭەس وداعىنىڭ مەملەكەتتىك اسكەرى قاتارىنا ءوز تىلەگىمەن دە بارا المايدى. ارينە، بارلاۋ مەكەمەلەرىنە، پارتيزاندىق كۇرەسكە شەتەلدىكتەردى پايدالاندى، بىراق ول رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك اسكەر قاتارىندا سوعىسقا قاتىسۋ بولىپ سانالمايدى. شىڭجاڭ قازاقتارى 1945 جىلى كۆانتۋن اسكەرىن تالقانداۋعا قىتاي اسكەرىنىڭ قۇرامىندا قاتىسۋى ابدەن مۇمكىن.
– سوعىس كەزىندە تۇتقىنعا تۇسكەن جانە اۋرۋ-سىرقاۋ مەن ونداعى ازاپتاۋلاردان تۇرمەدە قايتىس بولعاندار، كەيىن ەلگە امان قايتقاندار مەن شەتەلدە قالىپ قويعانداردىڭ سانىنا قاتىستى دەرەكتەردى ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋ قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟
– سوعىس تۇتقىندارى تۋرالى ماسەلەمەن اينالىسقانىما 30 جىلداي بولىپ قالىپتى. گەرمانيانىڭ ارحيۆتەرىندە بىرنەشە رەت زەرتتەۋ-ىزدەنىس جۇمىستارىن جۇرگىزدىم. سول دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن مونوگرافيالىق زەرتتەۋىم 2009 جىلى باسىلىپ شىقتى. وندا سوعىس تۇتقىندارىنىڭ حالىقارالىق-قۇقىقتىق ستاتۋسى، كەڭەس جانە نەمىس تۇتقىندارىنىڭ سانى، قازاسى، اۋرۋى، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كومەگى سياقتى اۋقىمدى ماسەلەلەر زەرتتەلگەن. قازىرگە دەيىن كەڭەستىك سوعىس تۇتقىندارىنىڭ جالپى سانى تولىق انىقتالدى دەپ ايتا المايمىن. بۇرىنعى كەڭەستىك ەلدەر سوعىس تۇتقىنى تۋرالى ماسەلەدە ۇنەمى نەمىس زەرتتەۋشىسى ح.شترايتتىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلعان ەڭبەگىندەگى مالىمەتتەرگە سۇيەنەدى. وندا كەڭەس تۇتقىندارىنىڭ جالپى سانى، قازا تاپقاندار تۋرالى، تاعى باسقا مالىمەتتەر بارشىلىق جانە بۇل ماسەلەگە جان-جاقتى، تەرەڭ تالداۋ جاسالعان. الايدا، نەمىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە، نەمىس جانە كەڭەس رەسمي قۇجاتتارىندا كەڭەستىك سوعىس تۇتقىندارىنىڭ جالپى سانى تۋرالى ءارتۇرلى مالىمەت بەرىلەدى: ح.شترايتتىڭ مونوگرافياسىندا – 5 734 528, ي.حوففماننىڭ زەرتتەۋىندە –5, 24 ميلليون، ۆەرماحت تۇتقىندار ءبولىمى دايىنداعان انىقتامالىق قۇجاتتا 1944 جىلعى كەڭەس تۇتقىندارىنىڭ سانى – 5 165 381 دەپ كورسەتىلگەن. كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ 1988 جىلى قۇرعان كوميسسياسىنىڭ انىقتاماسىندا 1941–1945 جىلدارى تۇتقىنعا تۇسكەندەر جانە حابارسىز كەتكەندەر سانى 4,559 ملن دەگەن مالىمەت بەرىلگەن. سوعىس كەزىندە كەڭەس جاۋىنگەرلەرىن فين جانە رۋمىن اسكەرلەرى دە تۇتقىندادى. 1941–1944 جىلدارى 64 188 كەڭەس سوعىس تۇتقىنى فينليانديادا بولدى، ونىڭ 10 016-سى قازا تاپتى، رۋمىنيادا بولعان 82 090 كەڭەس تۇتقىنىنىڭ 5221-ءى قازا تاپتى. قازاقستاندىق تۇتقىنداردىڭ تاعدىرىن انىقتاۋ جانە ءبىرتۇتاس ەلەكتروندىق بازا قۇرۋ ماسەلەسىن قر پرەزيدەنتتىك ءارحيۆى كوتەرگەن بولاتىن. ارحيۆتە «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قازاقستاندىق اسكەري تۇتقىندارى. رەسپۋبليكالىق دەرەكتەر بازاسى» تاقىرىبىمەن جوبا جاسالىپ، سايت اشىلعان جانە وسى ماسەلەمەن اينالىساتىن، مالىمەتتەر جيناۋعا كومەكتەسەتىن عىلىمي كەڭەس قۇرىلعان ەدى. وسى جوبا بويىنشا تۇتقىندارعا قاتىستى
ءبىرتالاي مالىمەتتەر جينالدى، اشىق نەمىس سايتتارى مەن زەرتتەۋلەر بويىنشا قازاقستاندىق تۇتقىنداردىڭ ءتىزىمى جاسالدى. الايدا بۇل ءتىزىم ءالى تولىق ەمەس، ويتكەنى، قازاقستاندىق تۇتقىندار تاعدىرىن انىقتاۋ ءۇشىن گەرمانيانىڭ ارحيۆتەرىندە جۇمىس ىستەۋ كەرەك.
– زەرتتەۋ جاساۋعا نە كەدەرگى؟.
– 2017 جىلى قازاقستاندىق سوعىس تۇتقىندارىنىڭ تاعدىرىن زەرتتەۋ تاقىرىبىنا ارنالعان عىلىمي جوبا جاساپ، 3 جىل سايىن وتكىزىلەتىن جوبالار سايىسىنا بەرگەن ەدىك، وعان اقشا بولىنبەدى. ەگەر قارجى بولىنسە، گەرمانيانىڭ ارحيۆتەرىندەگى قۇجاتتاردى زەرتتەمەكشى بولعانبىز، بۇل قازاقستاندىق سوعىس تۇتقىندارىنىڭ ءتىزىمىن تولىقتىرا تۇسۋگە، مالىمەتتەر بازاسىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەرگەن بولار ەدى. قازاقستاندىق سوعىس تۇتقىندارىنا قاتىستى كەزەك كۇتتىرمەي شەشۋدى تالاپ ەتەتىن ءبىر ماسەلە بار. ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن سوعىس تۇتقىندارىنىڭ ەلگە قايتقاننان كەيىنگى تاعدىرىنا كوز سالايىق. 1941 جىلى 16 تامىزدا كسرو مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى تۇتقىنعا تۇسكەن كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ وتباسىلارى مەن تۋىستارىن قۋعىنداۋ تۋرالى
№270 بۇيرىقتى شىعاردى. وسىلايشا كەڭەستىك اسكەري تۇتقىندار ۇزاق جىلدار بويى قوعامدىق سانادا «ساتقىندار»، «وپاسىزدار»، «حالىق جاۋلارى» دەگەن تۇسىنىكپەن تەڭەستىرىلدى. ەلگە قايتقان سوعىس تۇتقىندارىن جيناقتاپ، تەكسەرۋ ءۇشىن 127 لاگەر جانە 57 جيناقتاۋىرىكتەۋ پۋنكتتەرى قۇرىلدى. وسى جەرلەرگە جيناقتالعان سوعىس تۇتقىندارى تەكسەرۋدەن وتكىزىلىپ، بىرەۋلەرى نكۆد قاراماعىنداعى ارنايى لاگەرلەرگە، ەكىنشىلەرى سوعىستا قيراعان اۋدانداردى قالپىنا كەلتىرۋگە جىبەرىلدى، ۇشىنشىلەرى تۋعان جەرلەرىنە قايتتى. ارنايى لاگەرلەرگە جىبەرىلگەندەردىڭ باسىم بولىگى سوتتالىپ، سىبىرگە، كارلاگقا، تاعى باسقا لاگەرلەرگە ۇزاق جىلدارعا ايدالىپ كەتتى. تۋعان جەرىنە ورالعاندارعا تولقۇجاتتىڭ ورنىنا ارنايى كۋالىك بەرىلدى جانە باسقا وبلىس، اۋداندارعا شىعۋعا تىيىم سالىندى. سوعىستا قانى مەن جانىن بەرىپ، اياماي الىسقان، بىراق قاپيادا قولعا ءتۇسىپ قالعان ارىستاي ازاماتتاردىڭ بەتىنە شىركەۋ ءتۇستى. ولاردىڭ اق-قاراسىن ايىرىپ، ارىنا تۇسكەن تاڭبادان ارىلۋىنا جول بەرىلگەن جوق، وسىلايشا قانشاما ادامنىڭ وتانىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ەسكەرىلمەي قالدى. 1948 جىلى 21 اقپاندا كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ «اسا قاۋىپتى مەملەكەتتىك قىلمىسكەرلەردى جازاسىن وتەۋ ءۇشىن كسرو-نىڭ قاشىق وڭىرلەرىنە جەر اۋدارۋ تۋرالى» جارلىعى شىقتى. «اسا قاۋىپتى مەملەكەتتىك قىلمىسكەرلەر» قاتارىنا بۇرىنعى اسكەري تۇتقىندار دا جاتقىزىلدى. وسىلايشا 1948–1949 جىلدارى قايتا ورالعاندارعا قارسى قۋعىننىڭ ەكىنشى تولقىنى باستالدى. 1955 جىلى 17 قىركۇيەكتە كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ «1941–1945 جج. ۇلى وتان سوعىسى كەزەڭىندە باسقىنشىلارمەن ىنتىماقتاسقان كەڭەس ازاماتتارىنا كەشىرىم جاساۋ تۋرالى» جارلىعى شىقتى. وسى جارلىق بويىنشا بۇرىنعى
سوعىس تۇتقىندارى كەڭەستىك لاگەرلەردەن بوساپ شىقتى. الايدا «كەشىرىم جاساۋ» (امنيستيا) اقتاۋ ەمەس، دەمەك بۇل جارلىق فاشيستىك تۇتقىندا ازاپ كورىپ، ەلگە قايتقان سوڭ تاعى دا «ساتقىن» اتاۋىمەن لاگەردە وتىرعان كەڭەس جاۋىنگەرلەرىن تاعى دا قورلاۋ بولعان ەدى، سونداي-اق، «باسقىنشىلارمەن ىنتىماقتاسقان» دەگەن سيپاتتامانىڭ ءوزى سوعىس تۇتقىندارىنىڭ بارلىق كاتەگوريالارىنا ءتان ەمەس ەكەنىن دە ەسكەرۋ كەرەك. كسرو ىدىراپ كەتكەن سوڭ رەسەيدە ساياسي قايراتكەرلەر مەن عالىمداردىڭ باستاماسىمەن اسكەري تۇتقىندار تۋرالى ماسەلە قايتا قارالدى. رف پرەزيدەنتى 1995 جىلى 24 قاڭتاردا «ۇلى وتان سوعىسى كەزەڭىندە جانە سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدە ەلگە ورالعان بۇرىنعى اسكەري تۇتقىنداردىڭ جانە بەيبىت ادامداردىڭ – رەسەي ازاماتتارىنىڭ زاڭدى قۇقىعىن قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. ال، قازاقستاندىق سوعىس تۇتقىندارى ءالى زاڭ جۇزىندە اقتالعان جوق. بۇل ماسەلەنى ءبىز سوڭعى 15-20 جىل بويى ايتىپ ءجۇرمىز. قازاقستاندىق
سوعىس تۇتقىندارىنىڭ زاڭدى قۇقىعىن قالپىنا كەلتىرىپ، «ساتقىن» دەگەن ايىپتان ارىلتىپ، سوعىس ارداگەرلەرى قاتارىنا قوساتىن ۋاقىت جەتتى.
– ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۋرالى ءسوز بولعان كەزدە تۇركىستان لەگيونىنا جانە مۇستافا شوقايعا سوقپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. كەيدە تاريحشىلار اراسىندا مۇستافانىڭ فاشيستىك گەرمانيا باسشىلىعىمەن تۇركىستاندى ازات ەتۋ يدەياسىنا قاتىستى قارىم-قاتىسى تۋرالى پىكىر قايشىلىعى بوپ قالادى. بۇل ماسەلەگە ءسىزدىڭ جەكە كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– كەڭەس سوعىس تۇتقىنىنىڭ تاعدىرى تەك فاشيستىك لاگەردە ازاپ كورۋمەن جانە قىرىلۋمەن عانا شەكتەلمەيدى، ول مىندەتتى تۇردە ستاليندىك جازالاۋ ماسەلەسىنە جانە تۇركىستان لەگيونى تۋرالى ماسەلەگە دە قاتىستى. كەڭەستىك تاريحنامادا مۇستافا شوقايدىڭ تۇتقىن لاگەرلەرىن ارالاۋىن تىلگە تيەك قىلىپ، ونى لەگيوندى قۇرۋشى رەتىندە قارادى. 1941 جىلدىڭ جازىندا تۇتقىن لاگەرلەرىن ارالاۋ، تۇتقىنداردىڭ سانىن انىقتاۋ جانە ولاردىڭ كوڭىل-كۇيىن باعدارلاۋ ماقساتىمەن قۇرىلعان 25 كوميسسيانىڭ قۇرامىنداعى 600-گە جۋىق ادامنىڭ ىشىندە بارلىق كەڭەس حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى – ساياسي ەميگرانتتار بولدى. پ.ف.تس.ميۋلەن: «لاگەرلەردى ارالاعان فون مەندە باسقارعان العاشقى كوميسسياعا گاۋپتمان ا.مايەر-مادەرمەن بىرگە كايۋم دا كىردى. 1941 جىلدىڭ كۇزىندە كوميسسياعا قوسىلۋ ءۇشىن پاريجدەن مۇستافا شوقايوعلى كەلدى»، – دەپ جازادى. بىراق شوقاي گەرمانياعا ءوز ەركىمەن كەلمەگەن، ونى پاريجدەن شىعىس مينيسترلىگىنىڭ تالابىمەن الىپ كەلگەن. ماريا شوقايدىڭ ەستەلىكتەرىنەن مۇستافا شوقايدى ناتسيستەر فرانتسيادا 1941 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا تۇتقىنعا العانىن، كەيىنىرەك بوساتقانىن، ال، تامىز ايىنىڭ باسىندا اسكەري ادامدار كەلىپ، بەرلينگە الىپ
كەتكەنىن بىلەمىز. ۆەرماحت جوعارعى قولباسشىلىعىنىڭ 1941 جىلى 20 قاراشادا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە
جىبەرگەن حاتىندا دا كوميسسيالاردىڭ لاگەرلەردى ارالاۋى تامىز ايىندا باستالعانى كورسەتىلگەن. ماريا شوقايدىڭ ەستەلىكتەرىندە مۇستافا شوقايدىڭ لاگەردەگى تۇركىستاندىق تۇتقىنداردىڭ اۋىر جاعدايىنا اشىق نارازىلىق ءبىلدىرىپ، نەمىس اكىمشىلىك ورىندارىنا حات جازعانى، ونى ءتيىستى ورىندارعا تاپسىرۋ ءۇشىن ۆ.كايۋمگە
بەرگەنى، مۇستافا شوقاي قايتىس بولعاندا بەرلينگە كەلگەن ماريا شوقايعا كايۋم وسى حاتتىڭ كوشىرمەسىن بەرگەنى تۋرالى ايتىلادى. پ.ف.تس.ميۋلەننىڭ بۇل پىكىرى ۋ.كايۋممەن جەكە كەزدەسىپ، سۇحبات الۋىنىڭ ناتيجەسىندە تۋعان بولۋى مۇمكىن.
شىعىس مينيسترلىگى تۇركىستاندىقتار ىشىندەگى ءىرى تۇلعا مۇستافا شوقايدى تۇركى تەكتەس تۇتقىنداردىڭ اراسىندا
جۇرگىزىلەتىن ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىندا پايدالانۋ ءۇشىن الىپ كەلدى، الايدا شوقايدىڭ لاگەرلەردى ارالاعان كەزدەگى كوڭىل-كۇيى بۇل ماقساتقا ساي كەلمەي قالدى. سوندىقتان دا بولار، فاشيستەر مۇستافا شوقايعا كۇدىكپەن قاراپ، ونىڭ ءومىربايانىن قايتا تەكسەرگەن سياقتى. مۇستافا شوقايدىڭ قازاسى تۋرالى انىقتامانى مازمۇنىن كەلىسۋ ءۇشىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جىبەرگەن. مينيسترلىكتىڭ VII ساياسي ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى شۆەربەل انىقتامانىڭ شوقايدى «تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ جەتەكشىسى جانە العاشقى تۇركىستان ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى» دەگەن جولدارىنا كۇدىك ءبىلدىرىپ: «جالپى العاندا، شوقايوعلى بۇكىل تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ ەمەس، جەكە قوقان ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعان. ال، ول جەتەكشىسى بولدى دەپ اتالعان «تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتى» بۇل جەردە اسا بەلگىلى ەمەس. بەرليندە ودان باسقا جالعىز تۇركىستاندىق ۆەلي كايۋم بار، انىقتاماعا دا سول قول قويىپتى، ال، ونى تۇركيادا تۇراتىن تۇركىستاندىقتاردىڭ كوپشىلىگى بىلمەيدى»،– دەپ جازعان. قۇجاتتاعى «تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتى بۇل جەردە اسا بەلگىلى ەمەس» دەگەن سوزدەر اتالعان ۇيىمنىڭ فاشيستەرگە جاعىمدى ۇيىمدار قاتارىندا بولماعانىن كورسەتەدى. تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتى كەيىننەن، لەگيوندار قۇرىلعان سوڭ جانە باسشىلىعىنا ۆ.كايۋم كەلگەن سوڭ عانا ناتسيستەرمەن ىمىرالاسقان بولۋى كەرەك. گەرمانيانىڭ ارحيۆتەرىندەگى تۇركىستان لەگيونىنىڭ قۇرىلۋىنا قاتىستى 1941–1942 جىلعى بۇيرىقتار، ەسەپتى باياندامالار، انىقتامالىقتار، ت.ب. مۇراعاتتىق قۇجاتتاردا م.شوقاي ەسىمى مۇلدە اتالمايدى، ال 1943–1945 جىلعى قۇجاتتاردا ول تۇركىستان ۇلتتىق بىرلەستىگىنىڭ بۇرىنعى جەتەكشىسى رەتىندە عانا اتالعان. تۇتقىنداردان ەرىكتى اسكەر بولىمدەرىن قۇرۋ سياقتى ماڭىزدى ماسەلەنى فاشيستەرگە وتە سەنىمدى ادامدار عانا كوتەرە الاتىن ەدى. ال، پاريجدە تۇرعان، بەرلينگە نەمىستەر وزدەرى الىپ كەلگەن ادام وسىنداي ۇسىنىس جاساي الا ما؟ جوعارىدا اتالعان ءا.ىدىرىستىڭ سيپاتتاماسىنا قاراساق، گەرمانيانىڭ قاۋىپسىزدىك مەكەمەلەرىندە م.شوقاي
تۋرالى «سەنىمسىز ەميگرانت» دەگەن پىكىر قالىپتاسقان سياقتى. سونداي-اق، ەگەر رەسەي ارحيۆتەرىندە شوقايدى ايىپتايتىن قۇجات بار بولسا، ول نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن جاريالانعان جوق؟ گەرمانيانىڭ ارحيۆىنەن كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ گدر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگىنە تاتار ەميگرانتتارى تۋرالى ماتەريال جيناۋدى تاپسىرعان حاتىن كوردىم، ال شوقايعا بايلانىستى مۇنداي تاپسىرىس بەرىلمەگەن. سوندىقتان، مۇستافا شوقايدى تۇركىستان لەگيونىن قۇرۋشى رەتىندە قاراۋ شىندىققا سايكەس كەلمەيدى.
– 1941–1945 جىلدارداعى سوعىس تاريحي وقۋلىقتاردا ءالى كۇنگە دەيىن وتان سوعىسى دەپ جازىلىپ، وقىتىلىپ ءجۇر. ونى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان ءبولىپ قاراستىرۋ قانشالىقتى دۇرىس؟
– ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس 1939 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە گەرمانيانىڭ پولشاعا شابۋىلىنان باستالىپ،
1945 جىلدىڭ 2 قىركۇيەگىندە جاپونيانىڭ تالقاندالۋىمەن اياقتالدى. ۇلى وتان سوعىسى دەپ كەڭەستىك تاريحنامادا وسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ 1941 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا گەرمانيانىڭ كەڭەس وداعىنا شابۋىل جاساۋىنان باستالىپ، 1945 جىلدىڭ 9 مامىرىندا گەرمانيانىڭ ءسوزسىز تىزە بۇگۋىمەن اياقتالاتىن ءبىر كەزەڭىن ايتادى. ۇلى وتان سوعىسىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان ءبولىپ الۋ، بىرىنشىدەن، كەڭەس كەزىندەگى كەڭەس وداعى تەك قانا ادىلەتتى سوعىس، وتان قورعاۋ سوعىسىن عانا جۇرگىزدى دەگەن يدەولوگيادان تۋعان. ەكىنشىدەن، كەڭەس وداعىنىڭ 1939 جىلعى 17 قىركۇيەكتەگى پولشاعا، 30 قاراشاداعى فينلياندياعا شابۋىلىن سوعىس رەتىندە ەمەس، ەلدىڭ قورعانىسىن كۇشەيتۋ شارالارى رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسۋىمەن بايلانىستى. ەگەر پولشا مەن فينلياندياعا شابۋىل 1939 جىلدىڭ 23 تامىزىنداعى كەڭەس-گەرمان كەلىسىمىنىڭ قۇپيا حاتتامالارىندا كورسەتىلگەن شارتتاردى ورىنداۋ ەكەنىن ەسكەرسەك، كەڭەس وداعىنىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا كىرىسۋى 1939 جىلدىڭ 17 قىركۇيەگىندە باستالعانىن مويىندار ەدىك تە، بۇكىل الەمنىڭ بارلىق حالىقتارىنا اۋىرتپالىق پەن قايعى-قاسىرەت اكەلگەن بۇل الاپات سوعىستى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس دەپ اتاپ، ۇلى وتان سوعىسى دەگەن تەرميندى عىلىمي تەرمين رەتىندە ەمەس، تەك مورالدىق-ادامشىلىق تۇرعىدان عانا قارار ەدىك. 2003 جىلى شىققان شەتەلدەر تاريحىنا ارنالعان وقۋلىعىمىزدا ءبىز بۇل سوعىستى «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس» دەپ بەردىك جانە سوعىس كەزىندەگى كەڭەس-گەرمان مايدانىنداعى سۇراپىل شايقاستارمەن قوسا اتلانتيكاداعى، تىنىق مۇحيتىنداعى، افريكاداعى، تاعى باسقا ايماقتارداعى شايقاستاردى دا سيپاتتادىق. بۇل بۇرىنعى كەڭەستىك ەلدەردىڭ بىرەۋىندە سىنعا ۇشىرادى، بىراق ءوز ەلىمىزدەگى ۇستازدار مەن وقىرمان وقۋلىعىمىزدى جاقسى نيەتپەن قابىلدادى. كەيبىر ارداگەرلەر 1939 جىلعى كەڭەس-فينن سوعىسىنا دا، كەڭەس-گەرمان سوعىسىنا دا قاتىسقان. سوندا ولاردىڭ 3 اي بويى جەر شارىنىڭ سولتۇستىگىندەگى ەلدە قاقاپ تۇرعان سۋىقتا، قالىڭ قار، كوك مۇزدا شايقاسقانى ەسەپتەلمەي مە؟ كەڭەس-فينن سوعىسىندا كەڭەس اسكەرى جاعىنان 65 384 ادام قازا تاپتى، 19 610 ادام حابارسىز كەتتى، 186 584 ادام جارالاندى جانە 1 892 ادام ۇسىككە شالىندى، ولاردى ەسكە المايمىز با؟ «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس» دەگەن اتاۋ سوعىس ارداگەرلەرىنىڭ ەسىمىن ەستە قالدىرۋ ءۇشىن دە كەرەك، ويتكەنى، كەڭەس-فينن سوعىسىندا قازا تاپقاندار دا سوعىس ارداگەرى سانالۋى كەرەك قوي.
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت.
ەرلىك ەرجانۇلى،
«زاڭ گازەتى»
