Sh.Ýálıhanov atyndaǵy tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń Dúnıejúzi tarıhy bóliminiń meńgerýshisi Gúljaýhar KÓKEBAEVA "Zań" gazetiniń tilshisine suhbat berdi.
– Gúljaýhar Kákenqyzy, ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa keńes áskeri qatarynda Qazaqstannan jáne odaqtas respýblıkalardan qatysqan qazaqtardyń naqty sany anyqtaldy ma?
– Qazaqstannan jáne basqa respýblıkalardan qatysqan qazaqtar sany tolyq anyqtaldy dep aıta almaımyz, óıtkeni, soǵysqa qatysty statıstıkalyq jınaqtarda kóbinese málimetter ulttar boıynsha emes, respýblıkalar boıynsha beriledi. Jalpy alǵanda soǵysqa qatysqandar sany týraly málimet te ártúrli, qazir 1 196 myń nemese 1 366 myń qazaqstandyq maıdanǵa shaqyryldy, olardyń 610-630 myńy soǵystan oralmady degen málimet jıi kezdesedi. Bul qurǵaq sannyń ar jaǵynda qansha adamnyń aýyr taǵdyry tur. General-polkovnık G.F.Krıvosheevtiń jetekshiligimen qurastyrylǵan statıstıkalyq jınaqta da soǵysqa qatysqandar men qaza tapqandar týraly málimetter ulttar boıynsha berilmegen. Bul jınaqta ulttar boıynsha berilgen eki ǵana málimet bar: 1941–1945 jyldardaǵy alapat shaıqastarda 125 500 qazaq qaza tapty; tutqynnan 23 143 qazaq qaıtyp keldi. Eger sol qaza tapqandar sanyna habarsyz ketkenderdi jáne fashıstik tutqynda qaza bolǵandardy qossańyz, ol birneshe esege kóbeıýi múmkin. Sondaı-aq, osy sandyq málimetterdiń barlyǵynda 1939 jyldyń qyrkúıegindegi Polshamen soǵysqa, 1939–1940 jyldardaǵy Fınlıandııamen bolǵan 105 kúndik soǵysqa qatysqandar jáne qaza tapqandar engizilmegenin de eskereıik.
– Sońǵy jyldary Keńes Odaǵyna oqýǵa kelip, keıin ózderi suranyp soǵysqa qatysqan Qytaı qazaqtary týraly da birqatar málimet jaryq kóre bastady. Óz tarapyńyzdan alyp-qosaryńyz bar ma?
– Mundaı málimetter negizinen ǵalamtorda berilip júr, al, ǵylymı derekterde kezdespeıdi. Jalpy HIH ǵasyrdyń 30-shy jyldarynda KSRO Shyńjań ólkesine aıryqsha mán bergeni jáne tyǵyz qarym-qatynas jasaǵany belgili. 1934 jyly Keńes ókimeti Shyńjań jastaryn Keńes Odaǵynda oqytý týraly sheshim qabyldady, osydan keıin Qazaqstannyń, Ózbekstannyń jáne Sibirdiń birqatar qalalarynda Shyńjańda turatyn ártúrli halyq ókilderi oqydy. 1940 jylǵa qaraı jalpy alǵanda Shyńjań ólkesinen kelgen 30 myńnan astam adam bilim aldy, olardyń ishinde sol ólkede turatyn bardyq halyq ókili boldy. 1934–1937
jyldar aralyǵynda Almatyda, Shymkentte jáne Tashkentte Shyńjańnan kelgen 586 stýdent medıına, aýyl
sharýashylyǵy, pedagogıka, memlekettik basqarý salalary boıynsha bilim alǵan. Olardyń ulttyq quramy týraly málimet mardymsyz, tek 1934 jyly kelgen 106 stýdenttiń qatarynda 2 ǵana qazaq bolǵany belgili. Árıne, bul másele boıynsha Máskeýdiń arhıvterinen málimetter tabýǵa bolady. Biraq, olardyń soǵysqa óz erkimen ketýi týraly máselege sený qıyn, óıtkeni, Keńes Odaǵynyń memlekettik áskeri qatarynda shetel azamatynyń qyzmet etýi úshin ol KSRO azamattyǵyn alýǵa tıisti edi. Sondyqtan, Shyńjańnan oqýǵa kelgen
qazaqtar Keńes Odaǵynyń memlekettik áskeri qataryna óz tilegimen de bara almaıdy. Árıne, barlaý mekemelerine, partızandyq kúreske sheteldikterdi paıdalandy, biraq ol resmı túrde memlekettik ásker qatarynda soǵysqa qatysý bolyp sanalmaıdy. Shyńjań qazaqtary 1945 jyly Kvantýn áskerin talqandaýǵa Qytaı áskeriniń quramynda qatysýy ábden múmkin.
– Soǵys kezinde tutqynǵa túsken jáne aýrý-syrqaý men ondaǵy azaptaýlardan túrmede qaıtys bolǵandar, keıin elge aman qaıtqandar men shetelde qalyp qoıǵandardyń sanyna qatysty derekterdi bir izge túsirý qalaı júrip jatyr?
– Soǵys tutqyndary týraly máselemen aınalysqanyma 30 jyldaı bolyp qalypty. Germanııanyń arhıvterinde birneshe ret zertteý-izdenis jumystaryn júrgizdim. Sol derekterge negizdelgen monografııalyq zertteýim 2009 jyly basylyp shyqty. Onda soǵys tutqyndarynyń halyqaralyq-quqyqtyq statýsy, keńes jáne nemis tutqyndarynyń sany, qazasy, aýrýy, halyqaralyq uıymdardyń kómegi sııaqty aýqymdy máseleler zerttelgen. Qazirge deıin keńestik soǵys tutqyndarynyń jalpy sany tolyq anyqtaldy dep aıta almaımyn. Burynǵy keńestik elder soǵys tutqyny týraly máselede únemi nemis zertteýshisi H.Shtraıttyń orys tiline aýdarylǵan eńbegindegi málimetterge súıenedi. Onda keńes tutqyndarynyń jalpy sany, qaza tapqandar týraly, taǵy basqa málimetter barshylyq jáne bul máselege jan-jaqty, tereń taldaý jasalǵan. Alaıda, nemis zertteýshileriniń eńbekterinde, nemis jáne keńes resmı qujattarynda keńestik soǵys tutqyndarynyń jalpy sany týraly ártúrli málimet beriledi: H.Shtraıttyń monografııasynda – 5 734 528, I.Hoffmannyń zertteýinde –5, 24 mıllıon, Vermaht tutqyndar bólimi daıyndaǵan anyqtamalyq qujatta 1944 jylǵy keńes tutqyndarynyń sany – 5 165 381 dep kórsetilgen. KSRO qorǵanys mınıstrliginiń 1988 jyly qurǵan komıssııasynyń anyqtamasynda 1941–1945 jyldary tutqynǵa túskender jáne habarsyz ketkender sany 4,559 mln degen málimet berilgen. Soǵys kezinde keńes jaýyngerlerin fın jáne rýmyn áskerleri de tutqyndady. 1941–1944 jyldary 64 188 keńes soǵys tutqyny Fınlıandııada boldy, onyń 10 016-sy qaza tapty, Rýmynııada bolǵan 82 090 keńes tutqynynyń 5221-i qaza tapty. Qazaqstandyq tutqyndardyń taǵdyryn anyqtaý jáne birtutas elektrondyq baza qurý máselesin QR Prezıdenttik Arhıvi kótergen bolatyn. Arhıvte «Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń qazaqstandyq áskerı tutqyndary. Respýblıkalyq derekter bazasy» taqyrybymen joba jasalyp, saıt ashylǵan jáne osy máselemen aınalysatyn, málimetter jınaýǵa kómektesetin ǵylymı keńes qurylǵan edi. Osy joba boıynsha tutqyndarǵa qatysty
birtalaı málimetter jınaldy, ashyq nemis saıttary men zertteýler boıynsha qazaqstandyq tutqyndardyń tizimi jasaldy. Alaıda bul tizim áli tolyq emes, óıtkeni, qazaqstandyq tutqyndar taǵdyryn anyqtaý úshin Germanııanyń arhıvterinde jumys isteý kerek.
– Zertteý jasaýǵa ne kedergi?.
– 2017 jyly qazaqstandyq soǵys tutqyndarynyń taǵdyryn zertteý taqyrybyna arnalǵan ǵylymı joba jasap, 3 jyl saıyn ótkiziletin jobalar saıysyna bergen edik, oǵan aqsha bólinbedi. Eger qarjy bólinse, Germanııanyń arhıvterindegi qujattardy zerttemekshi bolǵanbyz, bul qazaqstandyq soǵys tutqyndarynyń tizimin tolyqtyra túsýge, málimetter bazasyn jasaýǵa múmkindik bergen bolar edi. Qazaqstandyq soǵys tutqyndaryna qatysty kezek kúttirmeı sheshýdi talap etetin bir másele bar. Ony túsiný úshin soǵys tutqyndarynyń elge qaıtqannan keıingi taǵdyryna kóz salaıyq. 1941 jyly 16 tamyzda KSRO Memlekettik qorǵanys komıteti tutqynǵa túsken keńes jaýyngerleriniń otbasylary men týystaryn qýǵyndaý týraly
№270 buıryqty shyǵardy. Osylaısha keńestik áskerı tutqyndar uzaq jyldar boıy qoǵamdyq sanada «satqyndar», «opasyzdar», «halyq jaýlary» degen túsinikpen teńestirildi. Elge qaıtqan soǵys tutqyndaryn jınaqtap, tekserý úshin 127 lager jáne 57 jınaqtaýirikteý pýnktteri quryldy. Osy jerlerge jınaqtalǵan soǵys tutqyndary tekserýden ótkizilip, bireýleri NKVD qaramaǵyndaǵy arnaıy lagerlerge, ekinshileri soǵysta qıraǵan aýdandardy qalpyna keltirýge jiberildi, úshinshileri týǵan jerlerine qaıtty. Arnaıy lagerlerge jiberilgenderdiń basym bóligi sottalyp, Sibirge, Karlagqa, taǵy basqa lagerlerge uzaq jyldarǵa aıdalyp ketti. Týǵan jerine oralǵandarǵa tólqujattyń ornyna arnaıy kýálik berildi jáne basqa oblys, aýdandarǵa shyǵýǵa tyıym salyndy. Soǵysta qany men janyn berip, aıamaı alysqan, biraq qapııada qolǵa túsip qalǵan arystaı azamattardyń betine shirkeý tústi. Olardyń aq-qarasyn aıyryp, aryna túsken tańbadan arylýyna jol berilgen joq, osylaısha qanshama adamnyń otanyna sińirgen eńbegi eskerilmeı qaldy. 1948 jyly 21 aqpanda KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń «Asa qaýipti memlekettik qylmyskerlerdi jazasyn óteý úshin KSRO-nyń qashyq óńirlerine jer aýdarý týraly» Jarlyǵy shyqty. «Asa qaýipti memlekettik qylmyskerler» qataryna burynǵy áskerı tutqyndar da jatqyzyldy. Osylaısha 1948–1949 jyldary qaıta oralǵandarǵa qarsy qýǵynnyń ekinshi tolqyny bastaldy. 1955 jyly 17 qyrkúıekte KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń «1941–1945 jj. Uly Otan soǵysy kezeńinde basqynshylarmen yntymaqtasqan keńes azamattaryna keshirim jasaý týraly» Jarlyǵy shyqty. Osy Jarlyq boıynsha burynǵy
soǵys tutqyndary keńestik lagerlerden bosap shyqty. Alaıda «keshirim jasaý» (amnıstııa) aqtaý emes, demek bul jarlyq fashıstik tutqynda azap kórip, elge qaıtqan soń taǵy da «satqyn» ataýymen lagerde otyrǵan keńes jaýyngerlerin taǵy da qorlaý bolǵan edi, sondaı-aq, «basqynshylarmen yntymaqtasqan» degen sıpattamanyń ózi soǵys tutqyndarynyń barlyq kategorııalaryna tán emes ekenin de eskerý kerek. KSRO ydyrap ketken soń Reseıde saıası qaıratkerler men ǵalymdardyń bastamasymen áskerı tutqyndar týraly másele qaıta qaraldy. RF Prezıdenti 1995 jyly 24 qańtarda «Uly Otan soǵysy kezeńinde jáne soǵystan keıingi kezeńde elge oralǵan burynǵy áskerı tutqyndardyń jáne beıbit adamdardyń – Reseı azamattarynyń zańdy quqyǵyn qalpyna keltirý týraly» Jarlyqqa qol qoıdy. Al, qazaqstandyq soǵys tutqyndary áli zań júzinde aqtalǵan joq. Bul máseleni biz sońǵy 15-20 jyl boıy aıtyp júrmiz. Qazaqstandyq
soǵys tutqyndarynyń zańdy quqyǵyn qalpyna keltirip, «satqyn» degen aıyptan aryltyp, soǵys ardagerleri qataryna qosatyn ýaqyt jetti.
– Ekinshi dúnıejúzilik soǵys týraly sóz bolǵan kezde Túrkistan legıonyna jáne Mustafa Shoqaıǵa soqpaı ketý múmkin emes. Keıde tarıhshylar arasynda Mustafanyń fashıstik Germanııa basshylyǵymen Túrkistandy azat etý ıdeıasyna qatysty qarym-qatysy týraly pikir qaıshylyǵy bop qalady. Bul máselege sizdiń jeke kózqarasyńyz qandaı?
– Keńes soǵys tutqynynyń taǵdyry tek fashıstik lagerde azap kórýmen jáne qyrylýmen ǵana shektelmeıdi, ol mindetti túrde stalındik jazalaý máselesine jáne Túrkistan legıony týraly máselege de qatysty. Keńestik tarıhnamada Mustafa Shoqaıdyń tutqyn lagerlerin aralaýyn tilge tıek qylyp, ony legıondy qurýshy retinde qarady. 1941 jyldyń jazynda tutqyn lagerlerin aralaý, tutqyndardyń sanyn anyqtaý jáne olardyń kóńil-kúıin baǵdarlaý maqsatymen qurylǵan 25 komıssııanyń quramyndaǵy 600-ge jýyq adamnyń ishinde barlyq keńes halyqtarynyń ókilderi – saıası emıgranttar boldy. P.f..Mıýlen: «Lagerlerdi aralaǵan fon Mende basqarǵan alǵashqy komıssııaǵa gaýptman A.Maıer-Madermen birge Kaıým da kirdi. 1941 jyldyń kúzinde komıssııaǵa qosylý úshin Parıjden Mustafa Shoqaıoǵly keldi», – dep jazady. Biraq Shoqaı Germanııaǵa óz erkimen kelmegen, ony Parıjden Shyǵys mınıstrliginiń talabymen alyp kelgen. Marııa Shoqaıdyń estelikterinen Mustafa Shoqaıdy naıster Franııada 1941 jyldyń 22 maýsymynda tutqynǵa alǵanyn, keıinirek bosatqanyn, al, tamyz aıynyń basynda áskerı adamdar kelip, Berlınge alyp
ketkenin bilemiz. Vermaht Joǵarǵy Qolbasshylyǵynyń 1941 jyly 20 qarashada Syrtqy ister mınıstrligine
jibergen hatynda da komıssııalardyń lagerlerdi aralaýy tamyz aıynda bastalǵany kórsetilgen. Marııa Shoqaıdyń estelikterinde Mustafa Shoqaıdyń lagerdegi túrkistandyq tutqyndardyń aýyr jaǵdaıyna ashyq narazylyq bildirip, nemis ákimshilik oryndaryna hat jazǵany, ony tıisti oryndarǵa tapsyrý úshin V.Kaıýmge
bergeni, Mustafa Shoqaı qaıtys bolǵanda Berlınge kelgen Marııa Shoqaıǵa Kaıým osy hattyń kóshirmesin bergeni týraly aıtylady. P.f..Mıýlenniń bul pikiri Ý.Kaıýmmen jeke kezdesip, suhbat alýynyń nátıjesinde týǵan bolýy múmkin.
Shyǵys mınıstrligi túrkistandyqtar ishindegi iri tulǵa Mustafa Shoqaıdy túrki tektes tutqyndardyń arasynda
júrgiziletin úgit-nasıhat jumysynda paıdalaný úshin alyp keldi, alaıda Shoqaıdyń lagerlerdi aralaǵan kezdegi kóńil-kúıi bul maqsatqa saı kelmeı qaldy. Sondyqtan da bolar, fashıster Mustafa Shoqaıǵa kúdikpen qarap, onyń ómirbaıanyn qaıta teksergen sııaqty. Mustafa Shoqaıdyń qazasy týraly anyqtamany mazmunyn kelisý úshin Syrtqy ister mınıstrligine jibergen. Mınıstrliktiń VII saıası bóliminiń qyzmetkeri Shverbel anyqtamanyń Shoqaıdy «Túrkistan ulttyq komıtetiniń jetekshisi jáne alǵashqy Túrkistan ulttyq úkimetiniń burynǵy basshysy» degen joldaryna kúdik bildirip: «Jalpy alǵanda, Shoqaıoǵly búkil Túrkistan úkimetiniń emes, jeke Qoqan ulttyq úkimetiniń jetekshileriniń biri bolǵan. Al, ol jetekshisi boldy dep atalǵan «Túrkistan ulttyq komıteti» bul jerde asa belgili emes. Berlınde odan basqa jalǵyz túrkistandyq Velı Kaıým bar, anyqtamaǵa da sol qol qoıypty, al, ony Túrkııada turatyn túrkistandyqtardyń kópshiligi bilmeıdi»,– dep jazǵan. Qujattaǵy «Túrkistan ulttyq komıteti bul jerde asa belgili emes» degen sózder atalǵan uıymnyń fashısterge jaǵymdy uıymdar qatarynda bolmaǵanyn kórsetedi. Túrkistan ulttyq komıteti keıinnen, legıondar qurylǵan soń jáne basshylyǵyna V.Kaıým kelgen soń ǵana naıstermen ymyralasqan bolýy kerek. Germanııanyń arhıvterindegi Túrkistan legıonynyń qurylýyna qatysty 1941–1942 jylǵy buıryqtar, esepti baıandamalar, anyqtamalyqtar, t.b. muraǵattyq qujattarda M.Shoqaı esimi múlde atalmaıdy, al 1943–1945 jylǵy qujattarda ol Túrkistan ulttyq birlestiginiń burynǵy jetekshisi retinde ǵana atalǵan. Tutqyndardan erikti ásker bólimderin qurý sııaqty mańyzdy máseleni fashısterge óte senimdi adamdar ǵana kótere alatyn edi. Al, Parıjde turǵan, Berlınge nemister ózderi alyp kelgen adam osyndaı usynys jasaı ala ma? Joǵaryda atalǵan Á.Ydyrystyń sıpattamasyna qarasaq, Germanııanyń qaýipsizdik mekemelerinde M.Shoqaı
týraly «senimsiz emıgrant» degen pikir qalyptasqan sııaqty. Sondaı-aq, eger Reseı arhıvterinde Shoqaıdy aıyptaıtyn qujat bar bolsa, ol nege osy ýaqytqa deıin jarııalanǵan joq? Germanııanyń arhıvinen KSRO Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń GDR Memlekettik qaýipsizdik mınıstrligine Tatar emıgranttary týraly materıal jınaýdy tapsyrǵan hatyn kórdim, al Shoqaıǵa baılanysty mundaı tapsyrys berilmegen. Sondyqtan, Mustafa Shoqaıdy Túrkistan legıonyn qurýshy retinde qaraý shyndyqqa sáıkes kelmeıdi.
– 1941–1945 jyldardaǵy soǵys tarıhı oqýlyqtarda áli kúnge deıin Otan soǵysy dep jazylyp, oqytylyp júr. Ony Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan bólip qarastyrý qanshalyqty durys?
– Ekinshi dúnıejúzilik soǵys 1939 jyldyń 1 qyrkúıeginde Germanııanyń Polshaǵa shabýylynan bastalyp,
1945 jyldyń 2 qyrkúıeginde Japonııanyń talqandalýymen aıaqtaldy. Uly Otan soǵysy dep keńestik tarıhnamada osy ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń 1941 jyldyń 22 maýsymynda Germanııanyń Keńes Odaǵyna shabýyl jasaýynan bastalyp, 1945 jyldyń 9 mamyrynda Germanııanyń sózsiz tize búgýimen aıaqtalatyn bir kezeńin aıtady. Uly Otan soǵysyn ekinshi dúnıejúzilik soǵystan bólip alý, birinshiden, keńes kezindegi Keńes Odaǵy tek qana ádiletti soǵys, Otan qorǵaý soǵysyn ǵana júrgizdi degen ıdeologııadan týǵan. Ekinshiden, Keńes Odaǵynyń 1939 jylǵy 17 qyrkúıektegi Polshaǵa, 30 qarashadaǵy Fınlıandııaǵa shabýylyn soǵys retinde emes, eldiń qorǵanysyn kúsheıtý sharalary retinde kórsetýge tyrysýymen baılanysty. Eger Polsha men Fınlıandııaǵa shabýyl 1939 jyldyń 23 tamyzyndaǵy keńes-german kelisiminiń qupııa hattamalarynda kórsetilgen sharttardy oryndaý ekenin eskersek, Keńes Odaǵynyń ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa kirisýi 1939 jyldyń 17 qyrkúıeginde bastalǵanyn moıyndar edik te, búkil álemniń barlyq halyqtaryna aýyrtpalyq pen qaıǵy-qasiret ákelgen bul alapat soǵysty Ekinshi dúnıejúzilik soǵys dep atap, Uly otan soǵysy degen termındi ǵylymı termın retinde emes, tek moraldyq-adamshylyq turǵydan ǵana qarar edik. 2003 jyly shyqqan shetelder tarıhyna arnalǵan oqýlyǵymyzda biz bul soǵysty «Ekinshi dúnıejúzilik soǵys» dep berdik jáne soǵys kezindegi keńes-german maıdanyndaǵy surapyl shaıqastarmen qosa Atlantıkadaǵy, Tynyq muhıtyndaǵy, Afrıkadaǵy, taǵy basqa aımaqtardaǵy shaıqastardy da sıpattadyq. Bul burynǵy keńestik elderdiń bireýinde synǵa ushyrady, biraq óz elimizdegi ustazdar men oqyrman oqýlyǵymyzdy jaqsy nıetpen qabyldady. Keıbir ardagerler 1939 jylǵy keńes-fınn soǵysyna da, keńes-german soǵysyna da qatysqan. Sonda olardyń 3 aı boıy Jer sharynyń soltústigindegi elde qaqap turǵan sýyqta, qalyń qar, kók muzda shaıqasqany eseptelmeı me? Keńes-fınn soǵysynda keńes áskeri jaǵynan 65 384 adam qaza tapty, 19 610 adam habarsyz ketti, 186 584 adam jaralandy jáne 1 892 adam úsikke shalyndy, olardy eske almaımyz ba? «Ekinshi dúnıejúzilik soǵys» degen ataý soǵys ardagerleriniń esimin este qaldyrý úshin de kerek, óıtkeni, keńes-fınn soǵysynda qaza tapqandar da soǵys ardageri sanalýy kerek qoı.
– Suhbatyńyzǵa raqmet.
Erlik ERJANULY,
«Zań gazeti»
