قۇرمەتتى اعايىن، وڭتۇستىك وڭىردە بولىپ جاتقان سۋ تاسقىنىنا بايلانىستى تەرگەۋ يزولياتورىنداعى، مەنىڭ قورعاۋىمداعى يسلام ابىشەۆپەن سويلەستىم. كوڭىل الاڭداتارلىق عانا ەمەس، دابىل قاعارلىق مالىمەتتەرمەن تانىستىم. بىردەن ايتا كەتەيىن، اعايىن، بۇل – يسلام ابىشەۆتى قۇتقارۋعا ارنالعان كەزەكتى ءبىر قادام ەمەس. «ونى تۇرمەدەن بوساتىڭدار» دەگەن تالاپ تا ايتىلمايدى. بولماسا ادۆوكات رەتىندە ءوزىمنىڭ حايپ بولسىن دەگەن ماقساتىم جوق. ەلدىڭ قايعىسىنان حايپ جاساعاننان قۇداي ساقتاسىن!..
يسلام ابىشەۆتىڭ قازىرگى ايتىپ وتىرعان اڭگىمەسى – ەلدىڭ باسىنا تونگەن قاۋىپ جانە ونىڭ الدىن الۋعا بولاتىندىعى جانە بولاشاقتا ءتونىپ تۇرعان قانداي قاۋىپ بار، سول جايىنداعى وتە وزەكتى ماسەلە.
«ساردوبا» سۋ قويماسىنىڭ بوگەتى جارىلىپ، سونىڭ سالدارىنان قازاقستانعا سۋ كەتتى دەپ مالىمدەمە تاراپ جاتىر. ول دۇرىس، شىندىققا سايكەس كەلەدى. بىراق، ماسەلە مىنادا: وسى «ساردوبا» سۋ قويماسى 2017 جىلى حالىقارالىق شارتتاردى بۇزا وتىرىپ، زاڭسىز سالىنعان. زاڭسىز سالىنعانىمەن قويماي، ساپاسىز سالىنعان سۋ قويماسى. ول تۋرالى يسلام ابىشەۆ سۋ رەسۋرستار كوميتەتىن باسقارىپ وتىرعان كەزىندە ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە جانە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە حاتتار جازعانىن ايتتى. زاڭسىز سالىپ جاتىر، ساپاسى كوڭىل الاڭداتارلىق دەپ ايتقان. ول كەزدە وعان قۇلاق تۇرگەن بيلىك بولماعانىن، ول حاتتار اينالىپ وزىنە كەلگەندىگىن ايتتى. ارينە ول حاتتاردىڭ كوشىرمەسىن دە، تۇپنۇسقاسىن دا سىزدەرگە ۇسىنا المايمىن. بىرىنشىدەن، يسلام ابىشەۆ تۇرمەدە. ەكىنشىدەن، ول حاتتار «قۇپيا» دەگەن گريففەن جازىلعان، سەكرەتنىي گريف. ەندى ونىڭ زاڭسىزدىعى نەدە؟ «رررسسام» دەگەن وتە كۇردەلى اببرەۆياتۋرا – «رەگۋليروۆانيە رۋسلو رەكي سىرداري سەۆەرنەي چاستي ارالسكوگو مورە» دەپ اتالادى. سىرداريا – ترانسشەكارالىق وزەن. مىنە وسى ەكى جاقتى مەملەكەتتىك كەلىسىمنىڭ تالاپتارىنا سايكەس، وزبەكستان جاعى دا، قازاقستان جاعى دا كەز-كەلگەن وزەننىڭ وزىنە قاتىستى، پايدالانۋعا قاتىستى نەمەسە وزەننىڭ اينالاسىنداعى قۇرىلىستارعا بايلانىستى ءوزارا بىرلەسكەن ءىس-شارالار جاساۋعا مىندەتتەلەدى. ءبىر-ءبىرىنىڭ كەلىسىمىنسىز ەكىنشى مەملەكەت جۇمىس جاساۋعا ءتيىستى ەمەس.
يسلام ابىشەۆ «2004 جىلى قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن، سىرداريا وزەن ساعاسىن وزگەرتۋ ماسەلەسىندە وزبەكستانمەن كەلىسىمگە كەلىپ، قۇرىلىس باستادىق» دەيدى. ءبىرىنشى فازاسىن اياقتاعان ەكەن. ەكىنشى فازاسىنا كەلگەن كەزدە، وسى جۇمىستاردى جالعاستىرۋعا وزبەكستاننىڭ رۇقساتى بولماعاندىقتان، قازاقستان جاعى ول قۇرىلىستى جۇرگىزە الماي قالعان ەكەن. ياعني، قازاقستان جاعى ەكى جاقتىڭ كەلىسىمىنىڭ تالاپتارىن ساقتاعان، حالىقارالىق شارتتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە «حەلسەنكي» سۋ كەلىسىمى بار، بۇۇ بەكىتكەن شارتتار بار، ول ەكى بىردەي حالىقارالىق نورمالاردىڭ بارلىعىنا ەكى ەلدىڭ قولى قويىلعان. ياعني، ەكى ەل دە ءسوزسىز باعىنۋعا، تالاپتاردى ورىنداۋعا مىندەتتى. ودان بولەك، جاڭاعى ايتقان «رررسسام» دەگەن ەكى جاقتى كەلىسىم بار. ياعني، قازاقستان جاعى زاڭ تالاپتارىن بۇزباي ساقتاعان.
ال 2017 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەلىسىمىن الماستان، ءتىپتى سۇراماستان، وزبەكستان جاعى وسى «ساردوبا» سۋ قويماسىن سالىپ تاستاعان. بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟ مىسالى، رەسەي مەملەكەتى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باتىسىنان باستاپ وڭتۇستىگىنە دەيىن كەزىندە قانشاما پوليگونداردى سالىپ تاستاپ، سول پوليگوندارعا نەشە ءتۇرلى سىناقتار جۇرگىزىپ جاتىر. وعان «قوي» دەپ ايتۋعا قازاقستاننىڭ شاماسى جەتە بەرمەيدى، ويتكەنى ءبىر كەزدەگى سسسر-ءدىڭ مۇراگەرى رەسەي، ول ءبىزدىڭ تەڭىمىز ەمەس. ونىڭ كۇشى دە كوپ، جاعدايى دا جاقسى. امالسىزدان تالاپ قويا المايمىز. «اياز بي ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل» دەگەندەي، قازاقستان قىتاي مەن رەسەي سياقتى الپاۋىت مەملەكەتتەرگە تالاپ قويىپ، ونى ورىنداتا المايدى. بارا-بارا ۋاقىتىمەن، ءتۇرلى ديپلوماتيالىق جولدارمەن شەشىلەتىنىنە زاڭگەر رەتىندە، ءوز باسىم، كەلىسەمىن.
ال وزبەكستان تەرەزەسى تەڭ مەملەكەت. قازاقستاننان اسىپ بارا جاتقان ەشتەڭەسى جوق. سول وزبەكستان قازاقستان جاعىنا تالاپتى ورىنداتادى، ال ءوزى ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەيدى. سوندا ءبىز قانداي ەل، قانداي مەملەكەت بولعانىمىز؟ «ساردوبا» سۋ قويماسى زاڭسىز، ساپاسىز سالىنعانىن بىلدىك دەيدى يسلام ابىشەۆ. قالاي بىلدىڭىزدەر دەسەك، سسسر كەزىنەن بەرى سول سالادا جۇمىس ىستەگەن ماماندارمەن، سول جاقتاعى ادامدارمەن بايلانىسىمىز بار ەدى دەيدى. سول ارقىلى بىلگەن. وتە از ۋاقىتتىڭ ىشىندە تەز-تەز، ساپاسىز ماتەريالدارمەن جىلدام تۇردە سالىنعانعا ۇقسايدى. مىنە، سونىڭ زاردابىن قازىر قازاقستان تارتىپ وتىر.
كەزىندە وزبەكستان شەكاراشىلارى مال ايداپ ءجۇرىپ شەكارادان بايقاماي ءوتىپ كەتكەن قازاقستان ازاماتىن زاڭسىز اتىپ ولتىرگەنىن دە بىلەمىز. ونىڭ كەيىنگى تاعدىرىن بىلمەيمىن، مەن مۇمكىن اقپاراتتى كوزىم شالماي قالعان شىعار، مەنىڭ ويىمشا قازاقستان ءوزىنىڭ ازاماتىنىڭ قۇقىن سۇراپ، اياعىنا دەيىن ءىستى قاداعالاۋىنا الىپ، سول وزبەكستاننىڭ شەكاراشىلارى سوتتالدى ما، قازاق وتباسىنا كومپەنساتسيا الىندى ما، ول تۋرالى اقپاراتتى بىلمەيمىن. بىراق، قازاقستاننىڭ وسىنداي ماسەلەلەرگە كەلگەندە سالعىرتتىق تانىتاتىنىنا سەنىمدىمىن. بۇل بولعان جاعداي.
ەگەر يسلام ابىشەۆ بۇنىڭ ءبارىن بىلگەن بولسا، نەعىپ ايتپادى، نەگە ەلدىڭ الدىندا كوتەرمەدى دەيتىن بولارسىزدار. ايتا كەتەيىن، 2019 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا مەنىڭ قولقا سالۋىممەن، يسلام ابىشەۆ ماقالا جازدى، «abai.kz» پورتالىندا «يسلام ابىشەۆ: سۋ سالاسىنداعى قاۋىپسىزدىك وتە ماڭىزدى» دەگەن اتپەن جاريالانعان. سول ماقالادا قازاقستانداعى سۋ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسى، سونىڭ ىشىندە ءدال وسى سىرداريا وزەنىنە بايلانىستى ترانسشەكارالىق ماسەلەلەر دە، ترانسشەكارالىق ايماقتارداعى قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى دە ءسوز بولدى. ول كەزدە «شاردارا»، «كوكساراي» سۋ قويمالارى جانە استاناداعى «استانا» سۋ قويماسىنا قاتىستى ماسەلەلەردى جازدى. وندا ساندىق اقپاراتتار كەلتىرىلگەن. مىنا ساندارعا نازار اۋدارىڭىزدار: «ساردوبا» سۋ قويماسىنىڭ سۋ جيناۋ مۇمكىندىگى 900 ميلليون تەكشە مەتر بولاتىن بولسا، «شاردارا» سۋ قويماسىنىڭ سۋ جيناۋ مۇمكىندىگى 5 ميلليارد 200 ميلليون تەكشە مەتر. «شاردارا» سۋ قويماسى وتە ۇلكەن. ماقالادا دا جازىلادى، جاڭا سكايپپەن سويلەسكەندە دە شىرىلداپ تۇرىپ ايتىپ جاتىر، «ابزال، سەن ۇكىمەتكە جەتكىز» دەيدى، مەنىڭ ۇكىمەتكە جەتكىزەتىن مۇمكىندىگىم جوق. سىزدەر ارقىلى، جۋرناليستەر بولاتىن بولسا، باسقا دا ءبىر جانى اشيتىن ازاماتتار بولاتىن بولسا، سولار ارقىلى ۇكىمەتكە جەتكىزۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىن. «ساردوبا» سۋ قويماسى زاڭسىز، ساپاسىز، وزبەكستان جاعىنىڭ ساپاسىز سالعانى ءوز الدىنا، «شاردارا» سۋ قويماسىنىڭ تەحنيكالىق جاعدايى ءماز ەمەس، قاۋىپ ءتونىپ تۇر دەپ دابىل قاعىپ جاتىر يسلام ابىشەۆ.
ەندى مىناعان نازار اۋدارىڭىزدار، ابىشەۆ سۋ رەسۋرستار كوميتەتىندە قىزمەتتە جۇرگەندە بۇل تۋرالى تالاي تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمە جاساپ، ۇكىمەتكە ۇسىنعان. ۇكىمەتتە قابىلدانباي، اقىرى كابينەتتەردىڭ بىرىندە جوعالدى دەيدى. سوندا «شاردارا» سۋ قويماسىنىڭ بۇدان بۇرىنعى جاسالعان (بەلگىلى ءبىر مەرزىمدە جاسالاتىن جوندەۋ) جۇمىستارى كەزىندە جوندەۋ جۇمىستارىنىڭ ساپاسىز ەكەندىگى تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن. ول حاتتار قىزمەتتىك حاتتاردا بار ەكەنىن ايتتى. سۋ رەسۋرستار كوميتەتىن باسقارىپ وتىرعان كەزىندە «ساردوبا» سۋ قويماسى جايلى ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە جانە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە جازعان حاتتارى وزىنە قايتىپ كەلگەن. سۋ رەسۋرستار كوميتەتىنىڭ توراعاسى رەتىندە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتىنە ىقپال ەتە المايمىن عوي دەيدى. قازاقستاننىڭ ۇكىمەتى بار، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بار، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى بار. وسىلار اينالىساتىن شارۋا ەدى دەيدى.
«شاردارا» سۋ قويماسى كەزىندە يسلام ابىشەۆ ۇسىنعان تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمە نەگىزىندە قايتادان كۇردەلى جوندەۋدەن وتپەسە، ول وزىنەن 110 كم تومەندە جاتقان «كوكساراي» سۋ قويماسىن قوسىپ الىپ كەتەدى دەيدى. 3 ميلليارد تەكشە مەتر سۋ جينالاتىن ول دا ۇلكەن سۋ قويماسى. ەكەۋىن قوسقان كەزدە شامامەن 8 ميلليارد 200 ميلليون تەكشە مەتر سۋ بولادى. ەندى قاراڭىزدار، «قىزىلاعاش» سۋ قويماسىندا بار-جوعى 30 ميلليون تەكشە مەتر سۋ جينالاتىن ەدى دەيدى. وسىدان ون جىل بۇرىن «قىزىلاعاش» سۋ قويماسىندا قاراۋسىز قالعاننىڭ سالدارىنان بوگەت بۇزىلىپ، سۋ تاسقىنىنان 45 ادام قايتىس بولدى، ءبىر اۋىلدى ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە تىپ-تيپىل جوق قىلىپ جىبەردى. ال «شاردارا» سۋ قويماسى مەن «كوكساراي» سۋ قويماسىن قوسقانداعى سۋدىڭ كولەمى «قىزىلاعاش» سۋ قويماسىنان 273 ەسەگە دەيىن كوپ. ەگەر يسلام ابىشەۆتىڭ ايتۋىمەن «شاردارا» سۋ قويماسى دۇرىستالمايتىن بولسا، ونىڭ سالدارى 273 ەسەگە دەيىن زور بولماق. ول تىعىز ورنالاسقان وڭتۇستىك ايماقتارمەن قوسىپ، قىزىلوردانىڭ ارالىنا دەيىن سۋ شايىپ كەتەدى دەپ تۇرمەدە جاتقانىمەن شىرىلداپ، دابىل قاعىپ جاتىر.
تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، وسى ۆيدەوجولداۋىم ارقىلى يسلام ابىشەۆتى قۇتقارۋعا ۇندەۋ تاستاپ وتىرعان جوقپىن. يسلام ابىشەۆتىڭ اماناتىنا قيانات جاساماي ايتىپ جاتىرمىن. ادۆوكاتتىق قىزمەتىمە حايپ بولسىن، جارناما بولسىن دەپ تە وتىرعانىم جوق. كەرەك دەسەڭىزدەر، يسلام ابىشەۆتىڭ ۇكىمى شىققان كۇنى-اق مالىمدەمە جاساعانمىن: «مۇنداي جاعدايدا ادىلەتسىز سوت شەشىمىن شىعارا بەرەتىن جەتىلمەگەن سوت جۇيەسى بار مەملەكەتتە ادۆوكات بولۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس» دەپ. مەن ادۆوكاتتىق قىزمەتتى توقتاتايىن دەپ جۇرگەن ازاماتپىن. سوندىقتان بۇل جەردە يسلام ابىشەۆكە دە، ماعان دا جارنامانىڭ قاجەتى جوق. بىراق، وسى ەلدىڭ تۋماسىمىز، وسى جەردىڭ توپىراعىنان جارالعان پەرزەنتىمىز، سوندىقتان دا ەلگە ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتى ايتۋدى وزىمىزگە مىندەت دەپ سانادىق. ءبىرىنشى كەزەكتە يسلام ابىشەۆتىڭ مامان رەتىندە ايتقان مالىمدەمەسى ماڭىزدى. 2019 جىلدىڭ قاراشا ايىندا تەرگەۋ يزولياتورىندا دا ايتقان بۇل ءسوزدى. ءبىز ول جەردە تەك ءىس جايىندا سويلەسپەيتىنبىز، سەبەبى ءىستى ايتا-ايتا ابدەن جاتتاپ الدىق. سول كەزدە «ساردوبانى» دا ايتىپ ەدى. قازاقستانعا ۇلكەن ماسەلە بولادى، ترانسشكارالىق ايماقتاردا ماسەلە كوپ دەپ ايتىپ ەدى. ايتقانى ايداي كەلىپ وتىر.
ابىشەۆتىڭ تاعى ءبىر سالەمى – كەڭەس كەزىندە وقىعان، جۇمىس ىستەگەن سۋ ينجەنەرى ماماندارى وتە از قالدى. قانشا دەگەنمەن، كەڭەس كەزىندەگى ءبىلىم تەرەڭ، جان-جاقتى ەدى. سول مامانداردى، عالىمداردى مۇنداي ىسكە جۇمىلدىرۋ وتە ماڭىزدى ەكەنىن ايتىپ وتىر.
تاعى قايتالاپ ايتامىن، ول كىسى قىزمەتتە وتىرعان كەزدە ۇكىمەتكە حات جازعان، ماسەلە كوتەرگەن، الايدا جاۋاپ الماعان. ەندى ماماننىڭ بۇل دابىلى دا ەستىلمەي قالماسا ەكەن دەگەن تىلەك. سوندىقتان، ءبىر عانا ءوتىنىشىم بار، يسلام ابىشەۆتىڭ مەن ارقىلى كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەسىن ەڭ جوعارعى دەڭگەيگە دەيىن جەتكىزسەڭىزدەر ەكەن. «حالىق تالاپ ەتسە، حان تاعىنان ءتۇسىپ، تۇيەسىن سويادى» دەيدى. ەڭ جوعارعى پرەزيدەنتكە دەيىن جەتسە ەكەن تىلەك بار. ايتپەسە، كەش قالىپ قويۋىمىز ابدەن مۇمكىن...
ابزال قۇسپاننىڭ يۋتۋب-ارناسىنداعى ۆيدەوۇندەۋىنەن
