«مۇعالىمدەر قولىنان وزگە جۇمىس كەلمەگەنى ءۇشىن ۇستازدىق ەتۋگە كەلگەن جوق. كەرىسىنشە قولىنان كەز كەلگەن جۇمىس كەلەتىن ادامداردى تاربيەلەپ شىعارۋدى ماقسات ەتكەن»
دجەك لوندون
دۇنيەدەگى ماماندىق اتاۋلىنىڭ تورەسى – ۇستازدىق. عىلىم يەسى عالىم دا، ەل قورعاعان باتىر دا، تىلىنەن بال تامعان اقىن دا، تەگەۋرىنى تەمىر بالقىتقان جۇمىسشى دا، ەگىن سالعان ديقان دا، مال باعىپ تەرىن توككەن شوپان دا، كوك كۇمبەزىنەن ءارى وتكەن عارىشكەر دە ءبارى-ءبارى ۇستازدان ءبىلىم، ءتالىم العان.
ۇستاز — جاس ۇرپاقتى، جالپى ادامدى ىزگىلىككە باۋلىپ، جاقسىلىققا تاربيەلەيتىن، ءبىلىم بەرەتىن ۇلى تۇلعا. جالپى «ۇستاز — تاربيەلەۋشى» ۇعىمى ءدىني ىلىمنەن باستاۋ الادى. ول ادامزاتتى عىلىمدى سۇيۋگە، تانىمعا قۇشتارلىققا ۇندەيتىنى قۇران كارىمنىڭ بەتاشار سۇرەسىنىڭ اللانى «راببي — تاربيەلەۋشى» ماعىناسىندا ۇلىقتاۋمەن باستالۋىنان كورىنەدى. مۇسىلماندار پايعامبارى مۇحاممەدكە (ع.س.) كەلگەن العاشقى ءۋاحيدىڭ دە «وقى، وقى، وقى…» دەپ باستالۋى ادامدى ىزگىلىككە باستاۋشى عىلىم-ءبىلىمنىڭ ماڭىزىن، وسى ءىلىمدى شاكىرت جۇرەگىنە ەگۋشى ۇستاز قىزمەتىنىڭ ماڭىزىن اڭعارتادى. قازاق حالقىنىڭ شاكىرتتى ۇستاز الدىنا اپارعاندا ايتىلىپ، ماتەلگە اينالعان «سۇيەگى — مەنىكى، ەتى — سەنىكى» دەگەن ءسوزىنىڭ استارىنا ۇڭىلسەك: «سۇيەگىنىڭ — اسىلىنىڭ، رۋحىنىڭ يەسى — اللا بار، وعان قيانات جاساما، ال ەتىن سومداۋ، ياعني بىلىممەن كوركەيتۋ ۇستازدىڭ ءىسى» دەگەن تۇسپال بار.
قاي زاماندا بولسىن، ۇستازدارعا قۇرمەت جوعارى بولعان. بۇگىننەن نەمەسە كەشەدەن عانا ۇلى ماماندىق يەلەرىنە قۇرمەت كورسەتىلىپ كەلە جاتقان جوق، ىقىلىم زاماننان بەرى ۇستازدىقتىڭ شوقتىعى بيىك تۇر. ۇستازعا قۇرمەت كورسەتۋ – بىلىمگە قۇرمەت كورسەتۋ. ءبىلىمدى قۇرمەتتەمەگەن، ۇستازىن قادىر تۇتپاعان شاكىرتتىڭ عىلىمدا ناتيجەگە قول جەتكىزە المايتىندىعى، قول جەتكىزسە دە، تيىسىنشە كادەگە اسىرا المايتىندىعى قاسيەتتى قۇراندا دا جازىلعان. تاريحتا اقىل-پاراساتى مول تۇلعالاردىڭ كوپشىلىگى ۇستازىنا ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراپ، ءاردايىم ءبىر ىزەتپەن ەسكە العانى ءمالىم. ايتالىق، ەسكەندىر زۇلقارنايىن – اريستوتەلدى، ابىلاي حان – تولە ءبيدى، شاكارىم – ابايدى، جامبىل – ءسۇيىنبايدى وزىنە اقىلشى ءارى ۇستاز تۇتقان. «ۇستازى جاقسىنىڭ ۇستامى جاقسى» دەگەندەي، ولار وزدەرىنىڭ ومىردە باعىندىرعان زور اسۋلارىنا ۇستازدارىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى كوپ ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن. ماسەلەن، ەسكەندىر زۇلقارنايىن ءوز ۇستازىن «مەن ۇستازىما اكەمنەن كەم قارىزدار ەمەسپىن. اكەمنەن ءومىردى السام، اريستوتەلدەن سول ومىرگە كەرەكتىنىڭ ءبارىن الدىم» دەپ ەسكە الاتىن بولعان ەكەن.
سونىمەن قاتار، ءال-فارابي بابامىز «ءبىر ءارىپ ۇيرەتكەن ۇستازعا قىرىق جىل قىزمەت قىلساڭ دا ارتىق ەمەس» دەپ ونىنشى عاسىردا اق ءبارىن ايتىپ تاستاپتى. وعان «مەكتەپتىڭ جۇرەگى - مۇعالىم» دەگەن ىبىراي ۇستازدىڭ ايتقانىن قوسىڭىز. ماعجان جۇماباەۆ: «التى الاشتىڭ بالاسى باس قوسسا، ءتور - مۇعالىمدىكى. ءاربىر ەلدىڭ كەلەشەگى مەكتەبىنە بايلانىستى» دەيدى. «تەمىر كانتسلەر» اتانعان وتتو فون بيسمارك «مەكتەپ سالۋعا اقشا اياعان مەملەكەت - تۇرمە سالۋعا ءماجبۇر بولادى» دەپتى. ءبىلىمنىڭ ءنارى مەن عىلىمنىڭ شىڭىنا جەتەلەيتىن، ادامگەرشىلىك پەن پاتريوتيزمگە باۋليتىن، ونەر مەن تاربيەنى ساناعا قۇياتىن مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەگىن بارلىق حالىقتىڭ مويىندايتىنى انىق.
ءتىپتى، ۇستازدارعا ارنالعان اتاۋلى كۇننىڭ شىعۋ تاريحى دا قىزىق. 1965 جىلى 29 قىركۇيەكتە كەڭەس وداعى جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمى جارلىعىمەن مۇعالىمدەر كۇنى قازان ايىنىڭ العاشقى جەكسەنبىسى دەپ بەكىتىلدى. ۇستازدار كۇنىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدە اتالىپ وتۋىنە مۇرىندىق بولعان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى. بۇل كۇنگە 1966 جىل 5 قازاندا پاريجدە وتكەن مۇعالىمدەردىڭ مارتەبەسى تۋرالى ارنايى ۇكىمەتارالىق كونفەرەنتسيا تاريحي نەگىز سالدى. ناتيجەسىندە يۋنەسكو مەن حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمىنىڭ وكىلدەرى «مۇعالىمدەردىڭ مارتەبەسىنە قاتىستى ۇسىنىستار» قۇجاتىنا قول قويدى. 1994 جىلى يۋنەسكو ۇسىنىسىمەن 5 قازان – بۇكىلالەمدىك مۇعالىمدەر كۇنى دەپ جاريالاندى. سودان باستاپ 5 قازان - مۇعالىمدەر، وقىتۋشىلار جانە ءبىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن بارلىق قىزمەتكەرلەردىڭ دۇنيەجۇزىلىك كۇنى.
قازىر الەمدە ۇستازدار كۇنى جۇزدەن استام ەلدە اتالىپ وتەدى. الايدا، بۇۇ شەشىمىنە ءمان بەرمەي، ءوز بىلگەندەرىمەن جۇرگەن ەلدەر دە بارشىلىق. مىسالى، البانيا 8 ناۋرىز، سولتۇستىك كورەيا 9 مامىر، وڭتۇستىك كورەيا 15 مامىر، ۆەتنام 20 قاراشا، ءۇندىستان 5 قىركۇيەك، قىتاي 10 قىركۇيەك، ارگەنتينا 11 قىركۇيەك، تايۆان 28 قىركۇيەك (كونفۋتسيدىڭ تۋعان كۇنى), پولشا 14 قازان، برازيليا 15 قازان، تۇركيا 24 قاراشا كۇندەرىن بەلگىلەگەن. 1994 جىلدان باستاپ رەسەي، ءازىربايجان، قىرعىزستان، مولدوۆا، ارمەنيا جانە ەستونيا 5 قازانعا كوشتى. وزبەكستان ءوز ۇستازدارىنا 1 قازان كۇنىن باسىبايلى بەكىتىپ بەرگەنىمەن قويماي، دەمالىس كۇنى دەپ جاريالاپ تاستادى. قازاقستان جانە بەلورۋس، لاتۆيا، ۋكراينا مۇعالىمدەر كۇنىن قازان ايىنىڭ العاشقى جەكسەنبىسىندە اتاپ وتەدى.
ءار ەلدىڭ وزدەرى ءۇشىن قۇرمەتتى تۇلعانىڭ تۋعان كۇنى نەمەسە ماڭىزدى وقيعاسى بار. يتاليا مەملەكەتى كەمىندە 12 جىل مۇعالىم بولعان ازاماتتارىن «مەملەكەت پەن ۇرپاق ءۇشىن ەڭبەك ەتتى، پسيحيكاسىنا سالماق تۇسىرۋگە بولمايدى» دەگەن جەلەۋمەن وتە جاۋاپتى شارۋالاردان بوساتقان كورىنەدى. پەنسيلۆانيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى 1972 جىلى مەكتەپ ۇستازدارىنىڭ ەڭبەگىن جوعارى كۇيزەلىسكە الىپ كەلەتىن ءورت ءسوندىرۋشى، ۇشاقتى سىناقتان وتكىزۋشى سىندى ماناندىقتار قاتارىنا قوسۋ كەرەك ەكەنىن مالىمدەگەن. جاپونيانىڭ يمپەراتورى سيوۆا وزىنەن كەيىنگى ەڭ ۇلكەن جالاقىنى ۇستازدارعا تاعايىنداعان.
قاي زاماندا دا قوعام ۇستاز مارتەبەسىنە سەلقوس قاراماعان. ويتكەنى، ۇستاز ۇلدى عانا ەمەس، تۇتاستاي ۇلتتى تاربيەلەۋشى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، سوڭعى ۋاقىتتا بالا وقىتىپ، پەداگوگ بولۋدان، كەيىنگى جاس بۋىن باسىن الىپ قاشادى. ءوزى ۇستازدان ءتالىم السا دا، كەلەشەگىن ءبىلىم-عىلىم سالاسىمەن بايلانىستىرىپ ەلەستەتە المايتىندار قاتارى كوبەيگەنى ءسوزسىز. نەگە؟ ءار مۇعالىم ءوز ءىزباسارىن دايىنداپ شىعارعىسى كەلەدى. بىراق جاستار اراسىندا وسى جولعا بەت بۇراتىندار سانى جىلدان جىلعا ازايىپ بارادى. ولار ءوز ويىن «بولاشاقتا قاجەتسىز ماماندىق» دەگەنمەن تۇسىندىرگىسى كەلەدى. ۋاقىت دالەلدەگەندەي، دەنساۋلىق پەن ءبىلىم ماسەلەسى قاي زاماندا دا قاجەتتىلىگىن جويعان ەمەس. بالكىم، زاماناۋي تەحنولوگيالار دامىپ، جەر بەتىندەگى ادامدار دەنساۋلىعى رەتتەلىپ، دارىگەرلەر قاجەتسىز بولىپ قالۋى مۇمكىن. بىراق ۇستاز ورنىن ەشكىم باسا المايدى. قاي زاماندا بولسىن، ءارىپ ۇيرەتىپ، قولعا قالام ۇستاتاتىن جاننىڭ قاجەتتىلىگى جويىلماق ەمەس. «ۇستازسىز شاكىرت – تۇل، شاكىرتسىز ‒ ۇستاز تۇل» دەگەن وسىنى اڭعارتادى.
ال، ءبىزدىڭ قازاقستاندا ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا مۇعالىم ءيميدجىن كوتەرۋ، ونىڭ جاعىمدى بەينەسىن قالىپتاستىرۋ جانە تۇراقتاندىرۋ وزەكتى ماسەلە رەتىندە «پەداگوگ مارتەبەسى» تاقىرىبىمەن ارنايى ءبولىم قاراستىرىلعان ەدى. سول ماسەلە، 2019 جىلى 31 جەلتوقساندا مەملەكەت باسشىسى «پەداگوگ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ جوباسىنا قول قويۋمەن شەشىمىن تاۋىپ جاتىر. ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ 2020 جىلى «پەداگوگ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭدى ىسكە اسىرۋ كەزەڭىنە كوشۋ باستالاتىنىن مالىمدەدى. جالپى زاڭ 21 باپتان تۇرادى جانە جارتى ميلليوننان اسا ۇستازدىڭ جۇمىسىنا قاتىستى «پەداگوگ مارتەبەسىن» ايقىندايتىن زاڭ نەگىزى تورت باعىتتى قامتيدى: ۇستازداردىڭ قۇقىقتارىن كەڭەيتۋ جانە وزىنە ءتان ەمەس جۇمىستان بوساتۋ، جۇكتەمەسىن ازايتۋ; مۇعالىمنىڭ قىزمەتىنە قويىلاتىن تالاپتاردى كۇشەيتۋ; ماتەريالدى ەمەس ستيمۋل تەتىكتەرى; ماتەريالدىق ىڭتالاندىرۋ. وسى ارقىلى كوز ۇشىنان عايىپ بولىپ بارا جاتقان ۇستاز ستاتۋسى جاڭعىرىپ، پەدوگوگ مارتەبەسى قالىپتاسىپ جاتىر.
بىلىكتى ۇستاز ساپالى ءبىلىمنىڭ نەگىزى ەكەندىگى بارىمىزگە ءمالىم. ال ءبىلىمىمىزدىڭ دامۋى ول ەكونوميكامىزدىڭ دامۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى داۋسىز. مەملەكەت تاراپىنان مۇعالىم مارتەبەسىن كوتەرۋگە ءتيىستى شارالار اتقارىلىپ جاتسا دا، ونى ارى قاراي دامىتۋ قوعامنىڭ جانە ۇستازدىڭ ءوز قولىندا. ءاربىر ۇستاز: «قىرىق جىل مۇعالىم بولساڭ دا قىرىق بەس مينۋتتىق ساباعىڭا تياناقتى ازىرلەن»، - دەگەن قاعيدانى ۇمىتپاۋ كەرەك. قازىرگى زاماننىڭ مۇعالىمىنە قويىلاتىن تالاپتار: مۇعالىم جەكە كوزقاراسى بار جانە سونى قورعاي بىلەتىن جىگەرلى تۇلعا جانە مامان يەسى بولۋ كەرەك; مۇعالىمنىڭ پەداگوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتى عىلىمي تۇردە قالىپتاسۋى ءتيىس; مۇعالىم ءبىلىم نەگىزدەرىن ءوز بەتىنشە وقىپ، ۇيرەنۋگە، وقۋشىنى باۋلاۋعا مىندەتتى; مۇعالىم – پەداگوگيكالىق ۇردىستە بالامەن ىنتىماقتاسا قىزمەت ەتۋ كەرەك; پەداگوگ ءار ۋاقىتتا ءوز ءبىلىمىن تولىقتىرىپ، شىعارماشىلىعىن ارتتىرىپ وتىرۋعا مىندەتتى نەمەسە فرانتسۋز پەداگوگى جۋبەر ايتقانداي «وقىتۋ دەگەن ەكى ەسە وقۋ».
مۇعالىمنىڭ بەدەلىنىڭ كۇشەيۋىنە اتا-انالار دا تىكەلەي ات سالىسۋ كەرەك. قازىر كوپتەگەن اتا-انالار بالالارىنىڭ ءسوزىن سويلەپ، مۇعالىمدەردى كەمسىتىپ وتىرادى. بۇل جەردە ولار مادەنيەتتىلىگىن، سانالىلىعىن كورسەتۋى ءتيىس. ۇستازبەن ءبىر كۇن عانا ەمەس، كۇندەلىكتى اراقاتىناستا بولعانى ابزال. ويتكەنى ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى – كەلەشەك ۇرپاعىمىزدى تاربيەلەۋدە ولاردىڭ ەڭبەگى زور ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. جاڭادان وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ كەلگەن جاس مامانعا پەداگوگ قاۋىمى دا، اتا-انالار دا قولداۋ كورسەتسە، ۇستاز دا ءوز-ءوزىن دامىتىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ وتىرسا، بۇل ولقىلىقتىڭ دا ورنى تولار.
قورىتا ايتقاندا، مۇعالىم – ەلدىڭ بولاشاعىن كوركەيتىپ، رۋحىن بيىككە كوتەرەتىن، جاس ۇرپاقتى تاربيەلەيتىن جاۋاپكەرشىلىگى مول كيەلى ماماندىق. ءبىلىم قىزمەتكەرلەرىنىڭ I قۇرىلتايىندا ەلباسىمىز: «بولاشاقتا ەڭبەك ەتىپ، ءومىر سۇرەتىندەر – بۇگىنگى مەكتەپ وقۋشىلارىن مۇعالىمدەر قالاي تاربيەلەسە، قازاقستان سول دەڭگەيدە بولادى»، ‒ دەگەن ەدى. دەمەك، قاي زاماندا بولماسىن ۇستازدىڭ مارتەبەسى جوعارى. مىڭ عاسىر وتسە دە ۇستازدىڭ اتى جانە «ۇستاز» دەگەن ۇعىم ولگەن جوق. ويتكەنى قاي ءداۋىر بولماسىن، ول قوعامعا ۇستازدىڭ ەڭبەگى كەرەك. ءار تاڭنىڭ اتىسى مەن ءار كۇننىڭ باتىسى ءوزىنىڭ ەمەس، ءسىزدىڭ قامىڭىز ءۇشىن قامىعىپ جۇرەتىن ءاربىر ۇستاز اتاۋلى جانداردىڭ ەڭبەگىن ۇلى دەمەي نە دەيسىز.
دانات جاناتاەۆ, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديدانتى
ايكەرىم كەسيكباەۆا, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى
