قولدان جاسالعان قۇرىلعى تۋرا زاۋىتتان شىققانداي بولىپ شىقتى.
– ەرسىن تۇرسىنحانۇلى، ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان سەمەي مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى جاقىندا قازىر كۇللى الەمدى الاڭداتىپ وتىرعان كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسىمەن كۇرەستە قولدانۋعا بولاتىن جاڭا قۇرىلعى ويلاپ تاپتى دەپ ەستىدىك. بۇل قانداي قۇرىلعى؟
– قۇرىلعى جونىندە ايتپاس بۇرىن ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە دۇنيە ءجۇزىن دۇرلىكتىرگەن ىندەتكە قارسى قولعا الىنعان جۇمىستار جونىندە از-كەم توقتالعىم كەلەدى. 2019 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىندا قىتايدىڭ ۋحان قالاسىندا جامان ىندەت شىققاننان كەيىن الەم ەلدەرى جۇقپالى دەرتتىڭ ەمىن ىزدەي باستادى. ەلىمىزدە دە دەر كەزىندە ءتيىستى شارالار قابىلداندى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ وتاندىق مەديتسينا عىلىمىن دامىتۋدى تاپسىرعانى بەلگىلى. قازىر ءبىزدىڭ وقۋ ورنى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرماسىمەن اناليتيكا، ياعني تالداۋ بويىنشا جۇمىس ىستەپ جاتىر. وبلىستىق دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىمەن كەلىسە وتىرىپ، ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا مەديتسينالىق شتاب قۇردىق. ينفەكتسيالىق، كارانتيندىك، پروۆيزورلىق اۋرۋحانالارعا ءوزىمىزدىڭ تسيفرلى تەحنولوگيالارىمىزدى، تەلەمەديتسينانى بەينە كامەرالارىمىز بەن پلانشەتتەرىمىز ارقىلى ۇيىمداستىردىق. وسى جەردە ايتا كەتەر دۇنيە، وسكەمەن جانە سەمەي قالاسىنداعى اۋرۋحانالارعا قوسىمشا 4G پلانشەتتەردى جەرگىلىكتى مەتسەناتتار مەن قالالىق جانە وبلىستىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى دە ارتىعىمەن الىپ بەردى. ال ەندى ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز ويلاپ تاپقان قۇرىلعىعا كەلسەك، بۇل – قاراپايىم عانا قۇرىلعى. قۇرىلعىنى ناۋقاس وزدىگىنەن تىنىس الا الماي، اۋىر جاعدايدا بولعاندا ينتۋباتسيانى تەزىرەك قويۋ ءۇشىن قولدانۋعا بولادى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، قۇرىلعى دارىگەرلەردىڭ ينفەكتسيا جۇقتىرۋ مۇمكىندىگىن تومەندەتەدى. ماسەلەن، وسى قۇرىلعىنى قولدانعان جاعدايدا ناركوز بەرەتىن رەانيماتولوگ ناۋقاستىڭ تۋرا ۇستىندە تۇرماي الىسىراق تۇرادى، سول كەزدە ينفەكتسيا جۇقتىرۋ دەڭگەيى تومەن بولادى.
زاۋىتتا شىعاتىن قۇرىلعىنى قولدان جاساپ شىقتىق
– تۇسىنىكتى. ەندى وسى قۇرىلعىنىڭ قالاي جاسالعانىن، يدەيا قايدان كەلگەنىن ايتىپ بەرسەڭىز.
– بۇل قۇرىلعىنى جاساۋعا ءداستۇرلى لارينگوسكوپ، كامەرا جانە سمارتفون پايدالانىلدى. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەانيماتولوگ دارىگەرلەرى جاس رەزيدەنتتەرمەن اقىلداسا وتىرىپ لارينگوسكوپتىڭ ۇستىنە شتاتيۆ قويدى دا، سمارتفونعا جالعادى. كامەرا قوياتىن ورىن ىستەدى. قولدان جاسالعان قۇرىلعى تۋرا زاۋىتتان شىققانداي بولىپ شىقتى. ارينە، بۇل جۇمىس وڭاي بولعان جوق. توعى بار، كامەراسى بار، ونىڭ ءبارىن لارينگوسكوپقا دۇرىستاپ بەكىتۋ كەرەك قوي. ويتكەنى، بۇل ناۋقاستىڭ اۋزىنان وكپەسىنە دەيىن كىرەتىن قۇرىلعى. لارينگوسكوپتىڭ جەلكەسىنە كامەرانى قويۋ ءۇشىن كولىكتەردە تەرەزەگە جابىستىرىلىپ تۇراتىن ۇيالى تەلەفونعا ارنالعان بەكىتپەنىڭ جارتىسىن قيىپ الدىق. تەلەفون مەن كامەرانى ۇيلەستىرۋدىڭ دە وزىندىك قيىندىقتارى بولدى. بىزگە بارىنەن دە قيىن تۇسكەنى – كامەرا. مۇنداي كامەرا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە شىعارىلمايدى. گونكونگتا، قىتاي مەن گەرمانيادا شىعادى. كامەرانىڭ ءبىر داناسىن گونكونگتان تاپسىرىسپەن الدىردىق، تاعى دا تاپسىرىس بەردىك. وسى جاڭالىعىمىزدى ەستىگەن سەمەيدەگى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى، ارىپتەستەرىم قوسىمشا جەڭىلدىكپەن الدىرتىپ بەرەمىز دەدى. كەشە 3 كامەرانى تاۋىپ، بىزگە سىيعا تارتتى. نەگىزى زاۋىتتان شىعارىلعان، دايىن تۇرعان بەينە لارينگوسكوپتار شۆەيتساريا مەن گەرمانيادا بار. ولاردىڭ باعاسى 1,5 ميلليون تەڭگەدەن 8 ميلليون تەڭگەگە دەيىن بارادى. بۇل قۇرىلعىنى قازىرگى جاعدايدا ساتىپ الۋ، جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ءبىزدىڭ عالىمدار وسىنداي قادامعا بارىپ، وسى قۇرىلعىنى ويلاپ تاپتى. ال باعاسى بارلىق قوسالقى زاتتارىمەن قوسقاندا 12 مىڭ تەڭگە عانا. بۇل دەگەنىڭىز مەملەكەتتىڭ دەنساۋلىق سالاسىنا بولىنەتىن قاراجاتىنا دا ۇلكەن ۇنەم، ياعني، ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى ءارى مەديتسينالىق كومەكتىڭ ساپاسىنا كەرەمەت اسەر ەتەدى.
– بۇل قۇرىلعىنى تەكسەرىپ، كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسىنا قارسى قولدانىپ كوردىڭىزدەر مە؟
– ءبىر كامەرا دايىن تۇر. كەز كەلگەن ۋاقىتتا قولدانۋعا بولادى. بىراق مۇنى ازىرگە قولدانعان جوقپىز. ويتكەنى، بىزدە قۇرىلعىنى قاتتى قاجەت ەتەتىن رەانيماتسيالىق جاعداي جوق. بولماي-اق قويسىن. قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن. جالپى، بۇل قۇرىلعىنى تەك كوروناۆيرۋس ەمەس، باسقا دا اۋرۋلارعا قولدانۋعا بولادى. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەانيماتولوگيا كافەدراسىنىڭ اسسيستەنتى داۋلەت سابىرجانۇلى توكەنوۆ جاس دارىگەرلەرمەن بىرگە قۇرىلعىنى بىرنەشە اۋرۋعا قولدانىپ كورىپ، ناتيجەسى ءساتتى بولعانىنا كوز جەتكىزدىك. سودان كەيىن ءبىز مۇنى كوپشىلىككە جاريا ەتىپ، قۇرىلعىنى زاڭدى تۇردە تىركەتۋ ءۇشىن حالىقارالىق پاتەنت ۇيىمىنا جىبەردىك. قازىر قۇرىلعىمىزعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتقان ادامدار از ەمەس. ەگەر باسقا وڭىرلەردەگى ارىپتەستەرىمىزدەن سۇرانىس بولسا، لارينگوسكوپتارىن اكەلسە، كامەرانى تەگىن ورناتىپ بەرۋگە دايىنبىز. بىزدە ونى قوياتىن ينجەنەرلەر مەن مەديتسينالىق تەحنيكتەر بار. بۇل – ۇجىمدىق ەڭبەك. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى عالىمداردىڭ ەڭبەگىن قۇپتاپ، «وتە جاقسى شەشىم» دەپ جوعارى باعا بەردى.
12 باعىت بويىنشا ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىق دايىندادىق
– بىلۋىمىزشە، سىزدەر قۇرىلعىدان بولەك بىرنەشە باعىتتا ادىستەمەلىك نۇسقاۋ ازىرلەدىڭىزدەر.
– حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەت بولعاندىقتان كوپتەگەن شەت ەلدىڭ وقۋ ورىندارىمەن سەرىكتەسپىز. الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىنىڭ (اقش، قىتاي، يزرايل، وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيا، يتاليا، تۇركيا) عالىمدارىمەن تىعىز بايلانىستامىز. جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىنان بەرى الەمدەگى احۋالدى، كوروناۆيرۋستى ەمدەۋ بارىسىنداعى جەتىستىكتەردى، قولدانىلعان وزىق تەحنولوگيالاردى ءجىتى باقىلاپ وتىرمىز. اسىرەسە، ۋحان، وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيا مەن يزرايل ەلدەرىندەگى ەمدەۋ شارالارىن مۇقيات زەرتتەپ-زەردەلەدىك. وبلىس پەن قالا دەڭگەيىندەگى جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستاردان بولەك الەمدىك دەڭگەيدە اناليتيكا جاساي باستادىق. مينيسترلىك بىزگە تالداۋ بويىنشا تاپسىرما بەرگەننەن كەيىن الەمدىك كلينيكالىق حاتتامالاردى، قازاقستاندا شىققان حاتتامالاردى قاراستىرا وتىرىپ، ىندەتپەن كۇرەستىڭ ءتيىمدى جولدارىن ىزدەستىردىك. وسى ماقساتتا ۋنيۆەرسيتەتتە تالداۋ توبىن قۇردىق. ءبىر جارىم اي بۇرىن عىلىمي كەڭەستە اناليتيكالىق توپتىڭ جۇمىسى نەگىزىندە 12 باعىتتا ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىقتار شىعارۋىمىز كەرەك دەپ شەشىم قابىلدادىق. وسى باعىتتار بويىنشا وقۋ ورنىمىزداعى 46 كافەدرا 12 توپقا ءبولىندى دە، عالىمداردان كوماندالار جاساقتالدى. ەپيدەميولوگيالىق وشاقتاردى قالاي زارارسىزداندىرۋ كەرەك، بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى قالاي ۇيىمداستىرۋ قاجەت، رەانيماتسيالىق-ينتەنسيۆتىك تەراپيا قالاي جۇزەگە اسادى، اۋرۋحانالار ىشىندەگى ينفەكتسيالىق-ەپيدەميولوگيالىق باقىلاۋ قالاي ءجۇرۋى كەرەك، جۇكتى ايەلدەردى قالاي ەمدەۋ كەرەك، تسيفرلى تەحنولوگيالاردى قالاي قولدانۋ قاجەت دەگەن سەكىلدى باعىتتار بويىنشا تاجىريبەلىك دارىگەرلەرگە ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىقتار ازىرلەدىك.
ولاردى قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە دايارلاپ شىعارىپ، ەلىمىزگە، دۇنيە جۇزىنە تەگىن تاراتىپ جاتىرمىز. ادىستەمەلىك نۇسقاۋ دۇنيە جۇزىندەگى قولدانىلعان ادىستەردىڭ جيىنتىعى جانە ءوزىمىزدىڭ عالىم كلينيتسيستەردىڭ، باسقا دا اۋرۋلاردى ەمدەۋ دياگنوستيكاسىنىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ دايىندالدى.
– قازىرگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ وبلىسىمىزدا دا قىتايدان تاراعان ىندەتتى جۇقتىرعان ناۋقاستار بار. ءبىرازى جازىلىپ تا شىقتى. جازىلىپ شىققان ادامدارعا سىزدەر ازىرلەگەن ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىقتاردىڭ كومەگى ءتيدى مە؟
– ارينە، پايداسى بولدى. جاقىندا سەمەيدەگى كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسىن جۇقتىرعان 1956 جىلعى ناۋقاستىڭ جاعدايى اۋىرلاپ، دەمالا الماي، قان قىسىمى كوتەرىلىپ، ەسىنەن تانىپ قالا جازدادى. سول كەزدە وكپەسىنە جاساندى جەلدەتۋ اپپاراتى قويىلدى. وعان ەم تاعايىنداۋعا ءبىزدىڭ عالىم دارىگەرلەرمەن قوسا قالانىڭ، وبلىستىڭ بىلىكتى دارىگەرلەرى دە اتسالىستى. ناتيجەسىندە ادىستەمەلىك نۇسقاۋدا كورسەتىلگەن ەمدى قولدانىپ، ناۋقاستى وتە اۋىر جاعدايدان قالىپتى جاعدايعا تۇسىردىك. بۇل جەردە الەمدە قولدانىلعان ادىستەر دە، ءوزىمىزدىڭ اناليتيكالىق تالداۋ ارقىلى دا ءدال تاۋىپ قولدانعان ادىستەرىمىز دە بار. وڭىردەگى كوروناۆيرۋسقا شالدىققان ادامدار جاتقان اۋرۋحانالارعا ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بەينە كامەرالارى مەن قوسىمشا الىنعان پلانشەتتەرى الدىن الا قويىلعان. ەلىمىزدە كوروناۆيرۋسقا قارسى كۇرەستە تسيفرلى مەديتسينالىق تەحنولوگيالاردى العاشقى بولىپ قولدانۋدىڭ ارقاسىندا وشاقتا جۇرگەن دارىگەرلەرمەن، كەيدە ناۋقاستىڭ وزدەرىمەن دە سويلەسىپ وتىرامىز. وسىنىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىقتارىمىزدى كۇندەلىكتى ناۋقاستاردى ەمدەۋدە بىردەن قولدانىپ جاتىرمىز ياعني، مەديتسينالىق قىزمەتكەرلەر وشاقتا ءجۇرىپ ىسكە اسىرىپ جاتىر.
ىندەت جۇقتىرعان ادامدارمەن دە سويلەسىپ وتىرامىز
– سوندا سىزدەردىڭ عالىمدارىڭىز ىندەتپەن كۇرەسىپ جاتقان دارىگەرلەرمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەپ جاتىر ەكەن عوي.
– ءيا، ويتكەنى، مەديتسينالىق شتاب ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە تۇر. شتابقا كابينەتىمدى بوساتىپ بەردىم. ويتكەنى، حالىق دەنساۋلىعىنان ارتىق ەشتەڭە جوق. كوپ جىلدار نۇر-سۇلتان قالاسىندا جۇمىس ىستەگەندە بىزگە، جاس عالىمدارعا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ايتقان «ارقاشان حالىققا ادال قىزمەت ەتىڭدەر» دەگەن ءسوزى ىلعي ەسىمدە جۇرەدى. «كابينەتىمدى كوروناۆيرۋسقا قارسى مەديتسينالىق شتابتىڭ قىزمەتىنە پايدالانىڭىزدار» دەگەن ۇسىنىسىم وبلىستىق دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسى تاراپىنان قولداۋ تاپتى. شتاب ارقىلى كوروناۆيرۋسقا شالدىققان ءاربىر ناۋقاسپەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعىپ، سويلەسىپ، حال-احۋالىن ءبىلىپ وتىرمىز. بەينە كامەرالار كومەگىمەن دارىگەرلەردىڭ نە ىستەپ جاتقانىن تاۋلىك بويى باقىلاي الامىز. ءبىز ازىرلەگەن ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىق وسكەمەندەگى ناۋقاستارعا دا قولدانىلىپ جاتىر. بارلىق كلينتسيست پروفەسسورلارىمىز ءوز اقىل-كەڭەستەرىن بەرۋدە. وسكەمەندە دە كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسىن جۇقتىرعان ناۋقاستاردا ءبىر-ەكى قيىن جاعداي بولدى. ودان دا ءبارىمىز اقىلداسا وتىرىپ ءساتتى شىعا بىلدىك.
– كوروناۆيرۋسقا شالدىققان ناۋقاسقا قولدانعان، وڭ ناتيجە بەرگەن ادىستەرىڭىز قانداي؟ بۇل الەمدىك تاجىريبەدەن الىندى ما، الدە وزدەرىڭىز ويلاپ تاپقان ءادىس پە؟
– جاسىراتىنى جوق، الەمدە ءالى ەشكىم قولدانباعان ءبىر-ەكى ءادىستى قولدانىپ كوردىك. قۋانىشتىسى، ءادىسىمىز ءوز ناتيجەسىن بەردى. سۋرفاكتانت دەگەن ءدارى بار. وكپەدە دەمالعان كەزدە اۋادان بارعان وتتەگىنى قانىقتىراتىن الۆەوللا دەگەن جۇقا مەمبرانا بار. ۆيرۋس سول مەمبرانانى بۇزادى. سۋرفاكتانت سونى قورعايتىن فەرمەنت. ونىڭ دارىلىك ءتۇرى بار. ءبىز كوروناۆيرۋسپەن اۋىرعان ناۋقاسقا سونى پايدالاندىق. الەمدە مۇنى ەشكىم پايدالانعان جوق، ويتكەنى، الەمدىك عىلىمي باسپالاردى، پاتەنتتىك بيۋرولاردى تولىق زەرتتەپ، قاراپ وتىرامىز. ءبىز قىتايداعى، يزرايلدەگى دارىگەرلەرمەن تەلەكوپىر ارقىلى سويلەسىپ وتىرامىز. سوڭعى رەت يزرايل پروفەسسورلارىمەن تەلەكوپىر بولعاندا: «سىزدەر سۋرفاكتانتتى قولداندىڭىزدار ما؟ دەپ سۇراعانىمىزدا: «جوق، قولدانعان جوقپىز. ويلانىپ وتىرمىز. قولدانۋ كەرەك سەكىلدى» دەدى. ال ول ۋاقىتتا ءبىز قولدانىپ، ودان وڭ ناتيجە العان بولاتىنبىز.
– سوندا بۇل سۋرفاكتانتتى الگىدە ءوزىڭىز ايتقان اۋىر جاعدايدا بولعان سەمەيلىك ناۋقاستى ەمدەۋگە قولداندىڭىزدار عوي.
– ءبىزدىڭ مەديتسينالىق شتابتا رەانيماتسيالىق كوماندا بار. سول جەردە اقىلداستىق. اقىلداسا كەلە «وسى ءدارى وسىعان ۇقساس جاعدايلاردا قولدانىلادى، وسىنى بايقاپ كورسەك قايتەدى» دەپ سۋرفاكتانتتى پايدالاندىق. ۆيتاميندەردى دە، يممۋنيتەتتى كوتەرەتىن يممۋنوگلوبۋللين سياقتى پەنتوگلابين دەگەن پرەپاراتتى دا قولداندىق.
ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، ءبىزدىڭ عالىمدار عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن دە شۇعىلدانىپ جاتىر. جاقىندا اقش پرەزيدەنتى د.ترامپ كوروناۆيرۋستى زەرتتەيتىن عالىمدارعا 5 ميلليارد دوللارعا گرانت جاريالادى. وسى گرانتقا ەلىمىزدىڭ اتىنان تۇركيا، قىرعىزستان مەملەكەتتەرىمەن بىرگە ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت قاتىسقالى جاتىر. حالىقارالىق دەڭگەيدەگى عالىمدار بولسا گرانتتى ۇتىپ الۋ مۇمكىندىگى جوعارى. ءتىپتى، بىزگە سيليكون القابىنان حابارلاسىپ، دۇنيە جۇزىندەگى وسى ىندەتپەن اۋىرعان ناۋقاستارعا قاتىستى اقپاراتتاردى جيناپ، دياگنوستيكا جاساۋدى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن جاساندى ينتەللەكت باعىتى بويىنشا جۇمىس ىستەيىك دەگەن ۇسىنىسپەن شىقتى. بۇل – دۇنيە ءجۇزى بويىنشا جۇرەتىن ۇلكەن جوبا.
سەمەي،
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
