Qoldan jasalǵan qurylǵy týra zaýyttan shyqqandaı bolyp shyqty.
– Ersin Tursynhanuly, ózińiz basqaryp otyrǵan Semeı medıına ýnıversıtetiniń ǵalymdary jaqynda qazir kúlli álemdi alańdatyp otyrǵan koronavırýs ınfekııasymen kúreste qoldanýǵa bolatyn jańa qurylǵy oılap tapty dep estidik. Bul qandaı qurylǵy?
– Qurylǵy jóninde aıtpas buryn ýnıversıtetimizde dúnıe júzin dúrliktirgen indetke qarsy qolǵa alynǵan jumystar jóninde az-kem toqtalǵym keledi. 2019 jyldyń jeltoqsan aıynyń sońynda Qytaıdyń Ýhan qalasynda jaman indet shyqqannan keıin álem elderi juqpaly derttiń emin izdeı bastady. Elimizde de der kezinde tıisti sharalar qabyldandy. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev otandyq medıına ǵylymyn damytýdy tapsyrǵany belgili. Qazir bizdiń oqý orny Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń tapsyrmasymen analıtıka, ıaǵnı taldaý boıynsha jumys istep jatyr. Oblystyq Densaýlyq saqtaý basqarmasymen kelise otyryp, ýnıversıtet qabyrǵasynda medıınalyq shtab qurdyq. Infekııalyq, karantındik, provızorlyq aýrýhanalarǵa ózimizdiń ıfrly tehnologııalarymyzdy, telemedıınany beıne kameralarymyz ben planshetterimiz arqyly uıymdastyrdyq. Osy jerde aıta keter dúnıe, Óskemen jáne Semeı qalasyndaǵy aýrýhanalarǵa qosymsha 4G planshetterdi jergilikti meenattar men qalalyq jáne oblystyq máslıhat depýtattary, «Nur Otan» partııasynyń músheleri de artyǵymen alyp berdi. Al endi bizdiń ǵalymdarymyz oılap tapqan qurylǵyǵa kelsek, bul – qarapaıym ǵana qurylǵy. Qurylǵyny naýqas ózdiginen tynys ala almaı, aýyr jaǵdaıda bolǵanda ıntýbaııany tezirek qoıý úshin qoldanýǵa bolady. Bul – bir. Ekinshiden, qurylǵy dárigerlerdiń ınfekııa juqtyrý múmkindigin tómendetedi. Máselen, osy qurylǵyny qoldanǵan jaǵdaıda narkoz beretin reanımatolog naýqastyń týra ústinde turmaı alysyraq turady, sol kezde ınfekııa juqtyrý deńgeıi tómen bolady.
Zaýytta shyǵatyn qurylǵyny qoldan jasap shyqtyq
– Túsinikti. Endi osy qurylǵynyń qalaı jasalǵanyn, ıdeıa qaıdan kelgenin aıtyp berseńiz.
– Bul qurylǵyny jasaýǵa dástúrli larıngoskop, kamera jáne smartfon paıdalanyldy. Bizdiń ýnıversıtettiń reanımatolog dárigerleri jas rezıdenttermen aqyldasa otyryp larıngoskoptyń ústine shtatıv qoıdy da, smartfonǵa jalǵady. Kamera qoıatyn oryn istedi. Qoldan jasalǵan qurylǵy týra zaýyttan shyqqandaı bolyp shyqty. Árıne, bul jumys ońaı bolǵan joq. Toǵy bar, kamerasy bar, onyń bárin larıngoskopqa durystap bekitý kerek qoı. Óıtkeni, bul naýqastyń aýzynan ókpesine deıin kiretin qurylǵy. Larıngoskoptyń jelkesine kamerany qoıý úshin kólikterde terezege jabystyrylyp turatyn uıaly telefonǵa arnalǵan bekitpeniń jartysyn qıyp aldyq. Telefon men kamerany úılestirýdiń de ózindik qıyndyqtary boldy. Bizge bárinen de qıyn túskeni – kamera. Mundaı kamera bizdiń elimizde shyǵarylmaıdy. Gonkongta, Qytaı men Germanııada shyǵady. Kameranyń bir danasyn Gonkongtan tapsyryspen aldyrdyq, taǵy da tapsyrys berdik. Osy jańalyǵymyzdy estigen Semeıdegi «Nur Otan» partııasynyń músheleri, áriptesterim qosymsha jeńildikpen aldyrtyp beremiz dedi. Keshe 3 kamerany taýyp, bizge syıǵa tartty. Negizi zaýyttan shyǵarylǵan, daıyn turǵan beıne larıngoskoptar Shveıarııa men Germanııada bar. Olardyń baǵasy 1,5 mıllıon teńgeden 8 mıllıon teńgege deıin barady. Bul qurylǵyny qazirgi jaǵdaıda satyp alý, jetkizý múmkin emes. Sondyqtan bizdiń ǵalymdar osyndaı qadamǵa baryp, osy qurylǵyny oılap tapty. Al baǵasy barlyq qosalqy zattarymen qosqanda 12 myń teńge ǵana. Bul degenińiz memlekettiń densaýlyq salasyna bólinetin qarajatyna da úlken únem, ıaǵnı, ekonomıkalyq turǵydan tıimdi ári medıınalyq kómektiń sapasyna keremet áser etedi.
– Bul qurylǵyny tekserip, koronavırýs ınfekııasyna qarsy qoldanyp kórdińizder me?
– Bir kamera daıyn tur. Kez kelgen ýaqytta qoldanýǵa bolady. Biraq muny ázirge qoldanǵan joqpyz. Óıtkeni, bizde qurylǵyny qatty qajet etetin reanımaııalyq jaǵdaı joq. Bolmaı-aq qoısyn. Qudaı betin aýlaq qylsyn. Jalpy, bul qurylǵyny tek koronavırýs emes, basqa da aýrýlarǵa qoldanýǵa bolady. Bizdiń ýnıversıtettiń Reanımatologııa kafedrasynyń assıstenti Dáýlet Sabyrjanuly Tókenov jas dárigerlermen birge qurylǵyny birneshe aýrýǵa qoldanyp kórip, nátıjesi sátti bolǵanyna kóz jetkizdik. Sodan keıin biz muny kópshilikke jarııa etip, qurylǵyny zańdy túrde tirketý úshin halyqaralyq patent uıymyna jiberdik. Qazir qurylǵymyzǵa qyzyǵýshylyq tanytyp jatqan adamdar az emes. Eger basqa óńirlerdegi áriptesterimizden suranys bolsa, larıngoskoptaryn ákelse, kamerany tegin ornatyp berýge daıynbyz. Bizde ony qoıatyn ınjenerler men medıınalyq tehnıkter bar. Bul – ujymdyq eńbek. Densaýlyq saqtaý mınıstrligi ǵalymdardyń eńbegin quptap, «óte jaqsy sheshim» dep joǵary baǵa berdi.
12 baǵyt boıynsha ádistemelik nusqaýlyq daıyndadyq
– Bilýimizshe, sizder qurylǵydan bólek birneshe baǵytta ádistemelik nusqaý ázirledińizder.
– Halyqaralyq ýnıversıtet bolǵandyqtan kóptegen shet eldiń oqý oryndarymen seriktespiz. Álemniń aldyńǵy qatarly elderiniń (AQSh, Qytaı, Izraıl, Ońtústik Koreıa, Japonııa, Italııa, Túrkııa) ǵalymdarymen tyǵyz baılanystamyz. Jeltoqsan aıynyń sońynan beri álemdegi ahýaldy, koronavırýsty emdeý barysyndaǵy jetistikterdi, qoldanylǵan ozyq tehnologııalardy jiti baqylap otyrmyz. Ásirese, Ýhan, Ońtústik Koreıa, Japonııa men Izraıl elderindegi emdeý sharalaryn muqııat zerttep-zerdeledik. Oblys pen qala deńgeıindegi júrgizilip jatqan jumystardan bólek álemdik deńgeıde analıtıka jasaı bastadyq. Mınıstrlik bizge taldaý boıynsha tapsyrma bergennen keıin álemdik klınıkalyq hattamalardy, Qazaqstanda shyqqan hattamalardy qarastyra otyryp, indetpen kúrestiń tıimdi joldaryn izdestirdik. Osy maqsatta ýnıversıtette taldaý tobyn qurdyq. Bir jarym aı buryn ǵylymı keńeste analıtıkalyq toptyń jumysy negizinde 12 baǵytta ádistemelik nusqaýlyqtar shyǵarýymyz kerek dep sheshim qabyldadyq. Osy baǵyttar boıynsha oqý ornymyzdaǵy 46 kafedra 12 topqa bólindi de, ǵalymdardan komandalar jasaqtaldy. Epıdemıologııalyq oshaqtardy qalaı zararsyzdandyrý kerek, bul baǵyttaǵy jumystardy qalaı uıymdastyrý qajet, reanımaııalyq-ıntensıvtik terapııa qalaı júzege asady, aýrýhanalar ishindegi ınfekııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý qalaı júrýi kerek, júkti áıelderdi qalaı emdeý kerek, ıfrly tehnologııalardy qalaı qoldaný qajet degen sekildi baǵyttar boıynsha tájirıbelik dárigerlerge ádistemelik nusqaýlyqtar ázirledik.
Olardy qazaq, orys jáne aǵylshyn tilderinde daıarlap shyǵaryp, elimizge, dúnıe júzine tegin taratyp jatyrmyz. Ádistemelik nusqaý dúnıe júzindegi qoldanylǵan ádisterdiń jıyntyǵy jáne ózimizdiń ǵalym klınıısterdiń, basqa da aýrýlardy emdeý dıagnostıkasynyń negizgi prınıpterine súıene otyryp daıyndaldy.
– Qazirgi ýaqytta bizdiń oblysymyzda da Qytaıdan taraǵan indetti juqtyrǵan naýqastar bar. Birazy jazylyp ta shyqty. Jazylyp shyqqan adamdarǵa sizder ázirlegen ádistemelik nusqaýlyqtardyń kómegi tıdi me?
– Árıne, paıdasy boldy. Jaqynda Semeıdegi koronavırýs ınfekııasyn juqtyrǵan 1956 jylǵy naýqastyń jaǵdaıy aýyrlap, demala almaı, qan qysymy kóterilip, esinen tanyp qala jazdady. Sol kezde ókpesine jasandy jeldetý apparaty qoıyldy. Oǵan em taǵaıyndaýǵa bizdiń ǵalym dárigerlermen qosa qalanyń, oblystyń bilikti dárigerleri de atsalysty. Nátıjesinde ádistemelik nusqaýda kórsetilgen emdi qoldanyp, naýqasty óte aýyr jaǵdaıdan qalypty jaǵdaıǵa túsirdik. Bul jerde álemde qoldanylǵan ádister de, ózimizdiń analıtıkalyq taldaý arqyly da dál taýyp qoldanǵan ádisterimiz de bar. Óńirdegi koronavırýsqa shaldyqqan adamdar jatqan aýrýhanalarǵa bizdiń ýnıversıtettiń beıne kameralary men qosymsha alynǵan planshetteri aldyn ala qoıylǵan. Elimizde koronavırýsqa qarsy kúreste ıfrly medıınalyq tehnologııalardy alǵashqy bolyp qoldanýdyń arqasynda oshaqta júrgen dárigerlermen, keıde naýqastyń ózderimen de sóılesip otyramyz. Osynyń arqasynda bizdiń ádistemelik nusqaýlyqtarymyzdy kúndelikti naýqastardy emdeýde birden qoldanyp jatyrmyz ıaǵnı, medıınalyq qyzmetkerler oshaqta júrip iske asyryp jatyr.
Indet juqtyrǵan adamdarmen de sóılesip otyramyz
– Sonda sizderdiń ǵalymdaryńyz indetpen kúresip jatqan dárigerlermen tyǵyz baılanysta jumys istep jatyr eken ǵoı.
– Iá, óıtkeni, medıınalyq shtab bizdiń ýnıversıtette tur. Shtabqa kabınetimdi bosatyp berdim. Óıtkeni, halyq densaýlyǵynan artyq eshteńe joq. Kóp jyldar Nur-Sultan qalasynda jumys istegende bizge, jas ǵalymdarǵa Elbasymyz Nursultan Nazarbaevtyń aıtqan «Árqashan halyqqa adal qyzmet etińder» degen sózi ylǵı esimde júredi. «Kabınetimdi koronavırýsqa qarsy medıınalyq shtabtyń qyzmetine paıdalanyńyzdar» degen usynysym oblystyq Densaýlyq saqtaý basqarmasy tarapynan qoldaý tapty. Shtab arqyly koronavırýsqa shaldyqqan árbir naýqaspen tikeleı baılanysqa shyǵyp, sóılesip, hal-ahýalyn bilip otyrmyz. Beıne kameralar kómegimen dárigerlerdiń ne istep jatqanyn táýlik boıy baqylaı alamyz. Biz ázirlegen ádistemelik nusqaýlyq Óskemendegi naýqastarǵa da qoldanylyp jatyr. Barlyq klınıst professorlarymyz óz aqyl-keńesterin berýde. Óskemende de koronavırýs ınfekııasyn juqtyrǵan naýqastarda bir-eki qıyn jaǵdaı boldy. Odan da bárimiz aqyldasa otyryp sátti shyǵa bildik.
– Koronavırýsqa shaldyqqan naýqasqa qoldanǵan, oń nátıje bergen ádisterińiz qandaı? Bul álemdik tájirıbeden alyndy ma, álde ózderińiz oılap tapqan ádis pe?
– Jasyratyny joq, álemde áli eshkim qoldanbaǵan bir-eki ádisti qoldanyp kórdik. Qýanyshtysy, ádisimiz óz nátıjesin berdi. Sýrfaktant degen dári bar. Ókpede demalǵan kezde aýadan barǵan ottegini qanyqtyratyn alveolla degen juqa membrana bar. Vırýs sol membranany buzady. Sýrfaktant sony qorǵaıtyn ferment. Onyń dárilik túri bar. Biz koronavırýspen aýyrǵan naýqasqa sony paıdalandyq. Álemde muny eshkim paıdalanǵan joq, óıtkeni, álemdik ǵylymı baspalardy, patenttik bıýrolardy tolyq zerttep, qarap otyramyz. Biz Qytaıdaǵy, Izraıldegi dárigerlermen telekópir arqyly sóılesip otyramyz. Sońǵy ret Izraıl professorlarymen telekópir bolǵanda: «Sizder sýrfaktantty qoldandyńyzdar ma? dep suraǵanymyzda: «Joq, qoldanǵan joqpyz. Oılanyp otyrmyz. Qoldaný kerek sekildi» dedi. Al ol ýaqytta biz qoldanyp, odan oń nátıje alǵan bolatynbyz.
– Sonda bul sýrfaktantty álgide ózińiz aıtqan aýyr jaǵdaıda bolǵan semeılik naýqasty emdeýge qoldandyńyzdar ǵoı.
– Bizdiń medıınalyq shtabta reanımaııalyq komanda bar. Sol jerde aqyldastyq. Aqyldasa kele «Osy dári osyǵan uqsas jaǵdaılarda qoldanylady, osyny baıqap kórsek qaıtedi» dep sýrfaktantty paıdalandyq. Vıtamınderdi de, ımmýnıtetti kóteretin ımmýnoglobýllın sııaqty pentoglabın degen preparatty da qoldandyq.
Oraıy kelgende aıta keteıin, bizdiń ǵalymdar ǵylymı zertteýlermen de shuǵyldanyp jatyr. Jaqynda AQSh prezıdenti D.Tramp koronavırýsty zertteıtin ǵalymdarǵa 5 mıllıard dollarǵa grant jarııalady. Osy grantqa elimizdiń atynan Túrkııa, Qyrǵyzstan memleketterimen birge bizdiń ýnıversıtet qatysqaly jatyr. Halyqaralyq deńgeıdegi ǵalymdar bolsa grantty utyp alý múmkindigi joǵary. Tipti, bizge Sılıkon alqabynan habarlasyp, dúnıe júzindegi osy indetpen aýyrǵan naýqastarǵa qatysty aqparattardy jınap, dıagnostıka jasaýdy uıymdastyrý úshin jasandy ıntellekt baǵyty boıynsha jumys isteıik degen usynyspen shyqty. Bul – dúnıe júzi boıynsha júretin úlken joba.
SEMEI,
"Egemen Qazaqstan" gazeti
